Prawo rzymskie – prawo spadkowe II dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: poniedziałek, godz. 16.00-17.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Testamenty – wyliczenie form Testamenty zwykłe ius civile okres archaiczny (element publiczny) Testamentum calatis comitiis - ogłaszano publicznie na odbywających się dwa razy w roku zgromadzeniach ludowych (konsultacja pontyfików?) – ustny, publiczny, tylko mężczyźni Testamentum in procinctu – wobec uzbrojonych w szyku bojowym współobywateli – ustny, publiczny, na wypadek wojny, tylko mężczyżni Rozwój dalszy (prywatne formy) Testament mancypacyjny – testamentum per aes et libram III w. p.n.e. (popularność w okresie klasycznym) Testament zwykły ius honorarium - testament pretorski (popularność w okresie klasycznym) Testamenty zwykłe prawa cesarskiego – okres poklasyczny (nawrót do form publicznych) testamentum apud acta testamentum principi oblatum Testamentum tripertitum (nazwa w okresie justyniańskim) testamentum holographicum (Novella Valentiniani 21.2) Testamenty szczególne - żołnierski (okres pryncypatu) oraz w czasie epidemii, niewidomy i analfabeta (przełom III i IV w.)

Testamenty ius civile okres archaiczny Testamentum calatis comitiis - ogłaszano publicznie na odbywających się dwa razy w roku zgromadzeniach ludowych (konsultacja pontyfików?) – ustny, publiczny, tylko mężczyźni Testamentum in procinctu – wobec uzbrojonych w szyku bojowym współobywateli – ustny, publiczny, na wypadek wojny, tylko mężczyżni Rozwój testamentu mancypacyjnego – wykorzystanie mancypacji pierwotne mancipatio familiae: pater familias przewidując rychłą śmierć, zwracał się do przyjaciela i przez mancypację przenosił na niego cały majątek, tj. familia (patrimonium) a familiae emptor miał spełnić wypowiadaną przy okazji mancypacji prośbę o przekazanie majątku wskazanym osobom - dwukrotna czynność inter vivos a nie testamentum, oparta na fiducia (honor – więzy między mężczyznami) Mancipatio familiae nie pozwalało przenosić ani długów, ani wierzytelności - przedmiot spadku tylko dobra materialne Prywatna forma – obejście wymogów testamentów calatis comitiis i in procinctu

Testament mancypacyjny – okres klasyczny Testament mancypacyjny – testamentum per aes et libram III w. p.n.e., ustny, publiczny, dla pamięci i w celach dowodowych zapisywany na tabliczkach – tabulae (nie dawało się odwołać testamentu przez zniszczenie tabliczek), 5. świadków i libripens, formalnie nadal akt dwustronny, dopuszczalny dla kobiet (z auctoritas tutoris); jedność aktu – krótka przerwa (C. 6.23.28.3–4 – a. 530) Mancypacja jako fiducjarne przewłaszczenie stanowiła wyłącznie formę - pozostawała bez znaczenia dla treści oraz skutków czynności prawnej, brak zależności od fides nabywcy – sama wola testatora wywoływała skutki prawne (nabywają mortis causa wskazani spadkobiercy a nie familiae emptor) – wymóg zniesiony w IV w. (w praktyce 5. świadków) Wykładnia ustawy XII Tablic: uti legassit super pecunia tutelave suae rei, ita ius esto – „Tak jak rozporządził co do majątku lub opieki nad swymi rzeczami, niech będzie prawem” (T. 5,3) – TYPOWO RZYMSKIE Nuncupatio – ustne ogłoszenie woli (obejście z czasem; zniesione w IV w.) Nabywca mówił następnie: „oświadczam, że majątek i pieniądze twoje w powierzeniu i rozporządzeniu twoim są moją własnością i niech będą nabyte przeze mnie za pomocą tego spiżu i wagi, żebyś ty mógł prawnie sporządzić testament, zgodnie z ustawą publiczną” (nawiązanie do wymogów testamentów publicznych okresu archaicznego).

Testament pretorski – okres klasyczny Formalnie tylko zapowiedź w edyckie pretorskim udzielenia bonorum possessio osobom wskazanym w tabliczkach, opatrzonych pieczęciami co najmniej siedmiu świadków – obligatoryjna równoczesna obecność (opieczętowania tabliczek testamentowych na zewnątrz); pisemność – łacina, od II w. przywileje jednostkowe – greka, oficjalnie 439 r. (ale pretor mógł na podstawie swojego imperium dopuścić wykonanie testamentu na podstawie świadectwa 7. świadków – funkcja dowodowa); jedność aktu – krótka, błaha przerwa (C. 6.23.28.3–4 – a. 530); w praktyce – kopie; projekt – ew. kodycyl lub uznanie od każdego ze świadków wymagano podpisu oraz własnoręcznej adnotacji, o jaki i czyj testament chodzi – brak wymogu podpisu i sporządzenia przez spadkodawcę (podpis spadkodawcy wyłączał odpowiedzialność za dodanie czegoś przez sporządzającego testament – S.C. Libonianum z 16 r. oraz ustawodawstwo cesarskie) wyłączenie dwustronności czynności prawnej - uznanie przez pretora nowej formy testamentu: pisemny akt jednostronny, wiernie oddający ostatnią wolę spadkodawcy W razie istnienia dwóch ważnych testamentów: cywilnego i pretorskiego, tyle że sporządzonych w różnym czasie, znaczenie miał późniejszy Jeśli nie było testamentu cywilnego, pretor wprowadzał w bonorum possessio dziedzica ustanowionego w testamencie pretorskim, jednak sine re. Gdyby bowiem się zgłosił dziedzic beztestamentowy prawa cywilnego, otrzymałby spadek. Antoninus Pius (pan. 138-161) przyznał przeciw niemu exceptio doli, aby spadek otrzymały osoby wskazane przez testatora (G. 2.120).

Testamenty zwykłe – okres poklasyczny testamentum apud acta – a. 413, powrót do formy t. publicznego, akta sądowe – funkcja świadka (C. 6.23.19). testamentum principi oblatum – archiwum publiczne magister libellorum – funkcja świadka Testamenty prywatne – Nov. Val. 16 ‚tripertitum’ = C. 6.23.21pr. (a. 439) wymóg siedmiu świadków przy testamentach prywatnych (ustnych i piśmiennych – niekonieczna własnoręczność i podpis) ius civile – jednoczesność sporządzenia ius honorarium – pieczęć prawo cesarskie – przedstawiany 7. świadkom i ich podpisy (8. jeśli testator niepiśmienny); podpis wystawcy własny na otwartej części dokumentu Nov. Val. 21.2 (a. 446) – testamentum holographicum – per holografam scripturam kazus kobiety spadkodawczyni i spadkobierczyni JEDYNY KONIECZNIE WŁASNORĘCZNY – niekoniecznie podpisany, niekoniecznie data – zaakceptowany na Zachodzie - nie zaakceptowany przez Justyniana I – przyczyny i popularność z modyfikacjami na rzecz dochowania formy (podpis, data) – ODMIENNE KORZENIE RENESANSU TESTAMENTU (rola Kościoła katolickiego i koncepcji czyśćca [purgatorium]); zagadnienia prywatnomajątkowe z czasem Testamentum tripertitum Justyniana I (I. 2.10.3; oraz C. 3.23.28 - a. 531) – nawiązanie do C. 6.23.11 (a. 429) dopuszczając błahe przerwy i zniesienie wymogu podpisu przy testamencie własnoręcznym

Testamenty szczególne - pojawiły się w prawie poklasycznym (przełom III/IV w) testament w czasie epidemii - niekonieczna obecność jednoczesna świadków C. 6.23.8 (a. 290) – szczególne, przejściowe okoliczności (także 5. świadków dla odwołania wcześniejszego testamentu i ustanowieniu jako spadkobierców dziedziców beztestamentowych oraz testament sporządzany na wsi – ostatni C. 6.23.31 – a. 530) Testament osoby niewidomej i analfabety - 8. świadków: C. 6.23.21.1. (a. 439) sporządzany przez tabularius (‚notariusz’) i odczytywny spadkodawcy, przy braku tabularius wobec 8. świadków (C. 6.22.8 – a. 521) Testament żołnierski – początkowo osobisty przywilej (od Gaius Julius Caesar – 100-44 p.n.e.), rozszerzany przez ustawodawstwo cesarskie (mandata) i edictum provinciale (żołnierze–alieni iuris w stosunku do peculium castrense) wprowadzenie w bonorum possessio na podstawie każdego testamentu sporządzonego przez żołnierza – ważny przez 1. rok od honesta missio) pełna swoboda utrzymano jedynie: ograniczenia wyzwoleń, zakaz stawiania w testamencie warunków niezgodnych z prawem lub niemoralnych, nieważność zapisów na rzecz incertae personae oraz legatów poenae nominae, a także stosowanie S.C. Libonianum 16 AD, rozciągającego karanie za fałszerstwa na dopisywanie rozrządzeń do testamentu stopniowy zanik znaczenia – liberalizacja testamentów zwykłych C. 6.21.17 (a. 529) – przywilej dla wszystkich biorących udział in expeditionibus (okoliczności a nie przywilej grupowy - swoboda w zakresie formy i treści – testament wojskowy?)

Treść testamentu Ustanowienie dziedzica heredis institutio - słowa stanowcze – caput et fundamentum intellegitur totius testamenti heredis institutio (G. 2.229; I. 2.20.34) - liberalizacja w okresie klasycznym; dopuszczenie wskazania w kodycylach (okres cesarstwa – testamentum per relationem); Konstantyn I (pan. 306-337) – zniesienie wymogu formy dla heredis institutio (ale semel heres semper heres: zakaz warunku – jedynie zawieszający i terminu) zasadniczo uncje w przypadku wielu dziedziców (sextans - 2/12, quadrans - 3/12, triens - 4/12, quincunx - 5/12, semis - 6/12, septunx - 7/12, bes - 8/12, dodrans - 9/12, dextans - 10/12, deunx - 11/12) – zasada sukcesji uniwersalnej korygowała błędne wskazania institutio ex re certa – formalnie niedopuszczalne (fideikomis uniwersalny wyjściem); interpretacja jurystów – na rzecz traktowania słów jako nie dodanych (długi i wierzytelności dzielić po równo); prawo justyniańskie – jako zapisobierca Inne: niekonieczne ale b. częste (historyczne nawarstwienia): substytucje, wydziedziczenia (skutkiem pominięcia – dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne); legaty (funkcja alimentacyjna); wyzwolenia (prawo patronatu); wyznaczenie tutora; decyzje co do wyzwoleńców; fideikomisy - zapisy powiernicze (funkcja alimentacyjna) – kolejność zmienna: wyzwolenie przed ustanowieniem b. niewolnika dziedzicem; polecenia (modus) – też w kodycylach; klauzula kodycylarna

Treść testamentu Erozja – utrzymanie w mocy rozrządzeń mimo braku ustanowienia dziedzica: Pełna swoboda - testament żołnierski i kodycyle ius honorarium (w razie uznania testamentu za inofficiosum, podtrzymanie: legaty, zwłaszcza posagowe, wyzwolenia, a nawet substytucje pupilarne; dziedzice beztestamentowi którzy z uwagi na nie odrzucili powołanie z testamentu – utrzymanie zapisów i wyzwoleń; C. 7.2.12 – każdy przypadek odrzucenia spadku przy wyzwoleniach Prawo okresu cesarstwa – - zmuszanie spadkobierców do przyjęcia spadku, aby uniezależnić istnienie zawartego w testamencie uniwersalnego zapisu powierniczego od dobrej woli dziedziców – S.C. Pegasianum 72 AD - testament matki żołnierza, która – w fałszywym przekonaniu, że umarł – ustanowiła dziedzicem kogoś innego: falsa causa non nocet, i Hadrian zdecydował, aby spadek przypadł jej synowi, choć utrzymał w mocy legaty i wyzwolenia (D. 5.2.28) Indignitas (niegodność dziedziczenia): spadek przypadał fiskusowi między innymi dlatego, aby podtrzymać rozrządzenia testamentowe nieuzasadnione wydziedziczenie – mimo braku dziedzica inne rozporządzenia zostają w mocy (Nov. Iust. 115 – a. 542)

Treść testamentu Substytucje Podstawienie pospolite (substitutio vulgaris) - ustanowienie dziedzica pod warunkiem, że powołany wcześniej nie będzie spadkobiercą (np. odrzuci spadek) – w ostateczności wyzwalany niewolnik w miejsce oficjalnego cretio dziedzica i substytutów (nieformalne oświadczenie o przyjęciu spadku do 100 dni) Podstawienie pupilarne (substitutio pupilaris) - dyspozycja, w której testator ustanawia dziedzica swojemu synowi na wypadek, gdyby zmarł przed osiągnięciem dojrzałości (dopuszczone w Causa curiana 92 p.n.e.) Podstawienie quasi-pupilaris - wyznaczanie dziedziców dla własnych zstępnych co prawda dojrzałych, lecz niepełnosprawnych (prawo klasyczne) - substitutio quasi-pupillaris (C. 6.26.9 – a. 528): syn furiosus, najpierw zstępni syna, któremu podstawiano jakby pupilarnie, a gdyby ich nie miał, wówczas zstępni testatora i ostatecznie substytut tzw. substytucja fideikomisarna - zobowiązanie dziedzica do wydania spadku wskazanej osobie - stawała się ona sukcesorem uniwersalnym testatora, tak jak w substitutio vulgaris, ale dopiero po pewnym czasie (swobodnie określony), jak w substitutio pupillaris Fideikomis familijny II w. - wskazanie kręgu osób połączonych więzami rodzinnymi, poza który dorobek jego życia nie może trafić przez pewien czas – Nov. Iust. 159.2 – a. 555 – zstępni do 4. stopnia pokrewieństwa (rozwój w prawie feudalnym – ordynacje oraz fideikomis familijny jako ‚ordynacja szlachty średniej’) Treść testamentu -

Treść testamentu – wydziedziczenie (exheredatatio) Titius filius meus exheres esto – „Titius, syn mój, niech będzie wydziedziczony” (synowie imiennie lub konkretne wskazanie) Pozostali sui heredes – ogólne ceteri exheredes sunto – „pozostali niech będą wydziedziczeni” ius honorarium wymagało imiennego wydziedziczenia wszystkich dzieci płci męskiej, które mogłyby się ubiegać o bonorum possessio, a więc wnuków, prawnuków, a także emancypowanych synów Postumi – zstępni w linii męskiej – powinni być wydziedziczeni imiennie, aby testament nie został złamany przez pojawienie się suus heres: testament nie wywoływał żadnych skutków, niezależnie od tego, czy urodził się chłopiec, czy dziewczynka formalna klauzula: quicumque mihi filius genitus fuerit, exheres esto – „ktokolwiek urodzi mi się synem, niech będzie wydziedziczony” (G. 2.132): wyłączny sposób exheredatio pogrobowców płci męskiej Postuma mogła być wydziedziczona ogólnie, byle stało się jasne, że brało się ją pod uwagę. Analogicznie dalsi zstępni: wnukowie czy wnuczki Ius honorarium - w razie emancypacji konieczność wydziedziczenia wszystkich: mężczyzn imiennie, a kobiet przynajmniej inter ceteros (poza adoptowanym) C. 6.28.4 – a. 531: wymóg imiennej exheredatatio - wszyscy zstępni Skutkiem pominięcia – dziedziczenie przeciwtestamentowe formalne

Legaty i fideikomisy – funkcja alimentacyjna Legaty pochodzą z prawa cywilnego, fideikomisy stworzyło prawo cesarskie, a do zrównania doszło ostatecznie formalnie w 531 r. (drobne odrębności zostały – brak jednolitej koncepcji zapisu) Legatum (zapis testamentowy) - dyspozycja kosztem spadku z mocy jednostronnego rozrządzenia na wypadek śmierci, aby wskazana osoba otrzymała przysporzenie majątkowe kosztem dziedzica (legatariusz – zapisobiorca). Łacina – jeszcze za Gaiusa II w. Rodzaje Legatum per vindicationem - zapisobierca i przedmiot: Titio hominem Stichum do lego – „Titiusowi człowieka Stichusa daję, zapisuję” legatariusz – właścicielem kwirytarnym: legis actio sacramento in rem, potem rei vindicatio Sabinianie i prawo justyniańskie - przedmiot legatu wchodzi do spadku po zapisobiorcy (przed przyjęciem zapisu – własność dziedzica; prokulianie – rzecz niczyja). Pochodzenie - przypuszczalnie od darowizny na wypadek śmierci Legatum per damnationem - legatariusz i przedmiot zapisu oraz dziedzic: heres meus Stichum servum meum dare damnas esto – „dziedzic mój na wydanie Stichusa mojego niewolnika Titiusowi niech będzie zasądzony” legatariusz - legis actio per manus iniectionem, a w procesie formularnym ze skargą ścisłego prawa actio ex testamento pod sankcją duplum (stosunek zobowiązaniowy) Optimum ius – najpopularniejszy współcześnie

Legaty – podziały historyczne (już w VI w.) Legatum sinendi modo: heres meus damnas esto sinere Lucium Titium hominem Stichum sumere sibique habere – „dziedzic mój niech będzie zasądzony znosić, że Luius Titius zabierze i ma dla siebie człowieka Stichusa” Stosunek zobowiązaniowy – podobny do l. damnacyjnego (siła tradycji ius civile); legatariusz - legis actio per manus iniectionem, a potem actio ex testamento Przedmiot – własnością testatora w chwili śmierci lub spadkobiercy; z nabyciem spadku stawał się własnością dziedzica, jak przedmiot zapisu damnacyjnego Legatum per praeceptionem: Lucius Titius hominem Stichum praecipito - „niech uprzednio weźmie” Jedyny zapis, jaki można było sporządzić na rzecz dziedzica (początkowo tylko wspóldziedziców – stanowisko Sabinianów) Legatariusz - legis actio per iudicis postulationem, a następnie actio familiae erciscundae (czyli skarga o podział współwłasności powstałej z dziedziczenia) Prokulinie jednak dopuszczali także wobec innych (Titius hominem Stichum capito – „Titius niech weźmie człowieka Stichusa”) – rei vindicatio (l. per vindicationem ?– tak Hadrian pan. 117-138)

Legaty – kwarta falcydyjska Dla zapobieżenia odrzucania spadków nadmiernie obciążonych legatami, co w efekcie powodowało nieważność całego testamentu i samych legatów – lex Falcidia (40 r. p.n.e.) zapewniała spadkobiercom wysokość spadku po wypłaceniu legatów w wysokości co najmniej ¼ jego wartości (tzw. kwarta Falcydyjska). Ewentualne przekroczenie ¾ wartości powodowało stosunkowe pomniejszenie legatów. Za Antoninusa Piusa – rozciągnięta na dziedziców beztestamentowych, później na donatio mortis causa Problem słów S.C. Neronianum ok. 60 r.: uznanie za legaty damnacyjne wszystkich nieprawidłowo sformułowanych zapisów ale zbycie przez testatora przedmiotu za życia interpretowano jako odwołanie zapisu i udzielano dziedzicowi exceptio doli Inne kwestie optio legata – zapis wyboru; jeszcze Justynian dziedzic zapisobiorcy partito legata – zapis ułamkowy

Fideikomisy - zapisy powiernicze August (pan. 27-14 n.e.): zaskarżalność fideicommissum - zasadnicze znaczenie dla uelastycznienia rzymskiego prawa spadkowego – fideicomisariusz; stosunek zobowiązaniowy fideikomisy zaskarżalne w pierwszej cognitio extra ordinem – liberalizm w porównaniu do legatów – potrzeby praktyki społeczeństwa imperium zwiększały krąg podmiotów uprawnionych: pozbawieni capacitas w ustawach małżeńskich (caelibes i orbi – zakaz s.c. Pegasianum 73 AD), także peregrini (zakaz, obok cudzych pogrobowców i osób nieokreślonych – s.c. za Hadriana pan. 117-138), fideikomis obciążał każdego, kto otrzymał cokolwiek ze spadku, nawet beztestamentowo od Antoninusa Piusa pan. 138-161 zawsze mogły być po grecku; swoboda wyrażeń – wola spadkodawcy zaprzeczenie – sankcja wartość fideikomisu (legaty – duplum) jeśli na podstawie fideikomisu w błędzie świadczono zbyt dużo, można było domagać się zwrotu (przy legatum per damnationem wykluczone) pożytki i procenty (w przypadku legatów dopuszczalne tylko legatum sinendi modo – II w.)pominięcie zasady semel heres, semper heres

Fideikomisy Rodzaje fideikomisy syngularne - rzecz własna testatora, dziedzica, legatariusza, jak i osoby trzeciej (należało ją odkupić i świadczyć albo wypłacić oszacowaną wartość – wygasało zobowiązanie jeśli ni chciał sprzedać) fideikomisy uniwersalne – zawsze corpora hereditaria, przeniesienie długów i wierzytelności spadkowych problemem: S.C. Treballianum 55 AD – fiedeikomisariusz heredis loco (dziedzic – tylko tytuł) S.C. Pegasianum 73 AD – iussum magistratury zmuszająca dziedzica do przyjęcia spadku ale i kwarta pegazjańska - s.c. Pegasianum faktycznie ograniczało testatorowi swobodę dysponowania majątkiem mortis causa do trzech czwartych spadku - jeśli spadkodawca nałożył fideikomis uniwersalny nieprzekraczający trzech czwartych – stosowano senatus consultum Trebellianum Jeśli testator sam nie zabezpieczył kwarty dla spadkobiercy, uchwała pegazjańska dawała dziedzicowi prawo do jej zatrzymania problem długów i wierzytelności spadkowych ostatecznie rozwiązany za Justyniana: przymusowe przyjęcie i wydanie spadku oraz prawo do kwarty, według zasad s.c. Trebellianum

Wyzwolenia testamentowe - manumissiones Wyzwolenie - testamentowe manumissiones prawa cywilnego oraz fideikomisarne Manumissio testamentaria - konkretne i stanowcze słowa, np. Stichus servus meus liber esto – „Stichus, mój niewolnik, niech będzie wolny” ; greka: 439 r. – C. 7.2.14 lex Fufia Caninia z 2 r. p.n.e. – nakaz wyzwoleń imiennych lub ścisłe wskazanie zakaz wyzwalania i ustanawiania dziedzicami niewolników młodszych niż 30 lat. „Fideikomis wolności” - nieformalna prośbą o wyzwolenie do dziedzica lub legatariusza (oni byli patronami), W zapisie powierniczym wolno było prosić o wyzwolenie niewolnika i wydanie spadku, gdy osiągnął wiek 30 lat. także niewolnika cudzego (odkupienie i wyzwolenie – fideikomis wygasał jeśli brak zgody na sprzedaż) Dyspozycje na temat wyzwoleńców – powinności wobec dziedziców patrona – stosunki klienckie („piekło społeczne wyzwoleńców”)

Ustanowienie opiekuna - tutoris datio – tutela testamentaria Pater familias mógł w testamencie ustanowić opiekuna dla osób, które miał pod patria potestas albo manus, a które stawały się sui iuris z chwilą jego śmierci: dzieci, wnuków, pogrobowców, żony lub synowej, której mąż zmarł – prawo tutora do abdicatio Forma stanowcza - w testamencie lub kodycylach w nim potwierdzonych (żona – pozostawiona możliwość wyboru opiekuna – niekiedy ograniczane) Łacina – do okresu poklasycznego; prawo justyniańskie – brak określenia właściwych sformułowań Opiekuna ustanawiano do zarządu całym majątkiem pupila lub jakąś częścią Podział współczesny tutela testamentaria perfecta: tutor - także osoba alieni iuris (z bierną zdolnością do dziedziczenia) oraz często wyzwalany niewolnik tutela testamentaria imperfecta – urzędnik dokonywał wyboru tutora - potwierdzał wybór spadkodawcy, gdy tutela pojawiła się w kodycylach niepotwierdzonych lub w formie proszącej; kiedy ustanawiała tutora osoba, nie mająca patria potestas nad niedojrzałym – na przykład matka; jeśli pupil był synem emancypowanym. Dla dziecka naturalnego pozwolono wyznaczać tutora, o ile ustanawiało się je również dziedzicem (dopiero C. 5.29.4 – a. 530)

Polecenie- modus w testamencie lub kodycylach - zwrócenie się o pewne zachowanie do każdego, kto otrzymał coś ze spadku – beneficjentem polecenia może być również każda osoba żyjąca (destynatariusz) Modus nie tworzył stosunku obligacyjnego - osoba, która otrzymała polecenie ma obowiązek moralny podjęcia określonego zachowania – brak zaskarżalności (rola honoru i czci - ale z czasem obciążane karami przez testatora na rzecz podmiotów publicznych Do spełnienia życzeń testatora dążono też środkami prywatnoprawnymi i publicznoprawnymi: Ius civile - actio familiae erciscundae (skarga działowa) – od jurysty Juliana (pocz. II w.) Ius honorarium – już schyłek Republiki (Trebatius Testa) fikcja interpretacyjna by traktować modus jak warunek Nacisk władz publicznych, nawet pretorska denegatio actionis Gordian – uznanie polecenia za fideikomis (C. 6.45.2.1 – a. 240) Współczesne ustawodawstwa nawiązujące do tradycji romanistycznej – osobna instytucja w nawiązaniu do modus prawa klasycznego

klauzula kodycylarna oraz kodycyl: liberalizm - potrzeby praktyki społeczeństwa żyjącego w ramach imperium Późne prawo klasyczne – kluzula kodycylarna: nieformalnie sporządzana, wyrażała wolę spadkodawcy, aby w razie, gdyby z jakichś powodów testament okazał się nieważny lub nieskuteczny, uważano go za kodycyl - całkowity brak wymogów wcześniej, przełom I i II w.: uznanie mocy kodycyli beztestamentowych oraz beztestamentowego nakładania fideikomisów Kodycyle (codicillus – dosłownie: list) potwierdzone (uprzednie albo następcze: wszystko poza ustanowieniem dziedzica i wydziedziczeniem) niepotwierdzone (tylko fideikomisy) Kodycyle testamentowe – dzieliły los testamentu Kodycyl pozatestamentowy – każdy akt pisemny nieujęty w formę testamentu i niezawierający ustanowienia dziedzica Prawo poklasyczne – zwiększone rygory: - potwierdzenie codicilli ab intestato - sporządzenie w obecności 5 lub 7 świadków – rozciągnięty na wszystkie kodycyle - ostatecznie 5. świadków (C. 6.36.8)

Interpretacja testamentu Źródło dyspozycji – ZAWSZE zamiar testatora (mens testatoris) Realny animus testandi – dla Rzymian wyrażający się w słowach – ius civile: forma wewnętrzna testamentu w postaci verba sollemnia – aby nie było wątpliwości co do intencji i woli spadkodawcy (analogicznie - dochowanie formy zewnętrznej przez rodzaje testamentów) Archaiczna zasada formalizmu (nie dopuszczano pierwotnie aby dyspozycji dokonywano milcząco) - Testamentum calatis comitiis, testamentum in procinctu - ustność mancipatio familiae i testament mancypacyjny – analogiczna rola nuncupatio i droga do stopniowego dopuszczenia interpretacji (rola causa Curiana – milczące założenie istnienia podstawienia pospolitego): rzeczywista wola testatora (voluntas testatoris) a nie użyte słowa (rola fideikomisów, klauzuli kodycylarnej i kodycyli) - od verba do voluntas Favor testamenti jako generalna dyrektywa interpretacyjna (przychylność dla testamentu nawet wbrew woli spadkodawcy, która mogła być niespójna) „gdy w testamencie coś napisano dwuznacznie lub też opacznie, pobłażliwie należy interpretować i wedle tego, co prawdopodobnym się wydaje, niech za prawdziwe będzie przyjęte.” - D. 34.5.24[25].

Interpretacja testamentu Reguły interpretacyjne: plus nuncupatum, minus scriptum – „więcej powiedziano niż napisano” – uszanowanie woli milczącej - wola spadkodawcy jest dorozumiana, gdy albo z jego dyspozycji czy zachowań milcząco wynika, albo da się uznać za prawdopodobną (początek causa Curiana: liberalniej niż np. współczesne prawo polskie) falsa causa non nocet – „zła przyczyna nie szkodzi”: błąd co do motywacji nie ma znaczenia falsa demonstratio non nocet - dyspozycja pozostaje w mocy mimo błędnego przedstawienia o charakterze nieistotnym, w tym uwzględnienie indywidualnej praktyki językowej (przy okazji legatów na rzecz żon – favor uxoris) → w ius commune rozszerzone poza prawo spadkowe - UMOWY Exceptio doli stosowano w zasadzie wtedy, gdy dziedzic był w stanie udowodnić, że testator nie dokonałby danej dyspozycji, gdyby miał pełną wiedzę o stanie rzeczy dolus (podstęp) czy metus (groźba), jakie pojawiły się przy sporządzaniu lub zmianie aktu ostatniej woli - stanowiły raczej przyczynę niegodności

Interpretacja testamentu Interpretacja według kryterium subiektywnego (najbliższego potencjalnym intencjom spadkodawcy) lub obiektywnego (potoczne rozumienie) Interpretacja terminów i warunków zawartych w dyspozycjach testamentowych cautio Muciana: prawnik Q. Mucius Scewola- w przypadku warunku zawieszającego potestatywnego i negatywnego (niech Tytus będzie spadkobiercą jeżeli nie wejdzie na Kapitol) – spadkobierca mógł objąć spadek od razu jeżeli stypulacyjnie zobowiąże się do zwrócenia spadku w przypadku niespełnienia warunku – także (warunek wdowieństwa – conditio viduitatis ,żona jest spadkobiercą jeżeli nie wyjdzie ponownie za mąż (nigdy) warunki obiektywnie i absolutnie niemożliwe powinny logicznie skutkować nieważnością dyspozycji – ostatecznie zwycięża pogląd Sabinianów aby traktować jej jako nieudolne jednolicie traktowane w p. poklasycznym w. niemożliwe, niemoralne i contra legem Inne favores Favor heredis Favor libertatis Favor uxoris