Prawo rzymskie - przedmiot wykładu dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Konsultacje - poniedziałek, godz. 16.00-17.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Prawo rzymskie - przedmiot wykładu „Prawem rzymskim” nazywa się zarówno to prawo, które zostało stworzone i obowiązywało w państwie rzymskim, jak i to, które później, po upadku tego państwa, odżywało wielokrotnie, obowiązywało na nowo i częściowo obowiązuje nadal w Europie i poza Europą (tzw. prawo rzymskie recypowane, prawo rzymskie „nowożytne” czy nawet „współczesne”). Wykład obejmuje przede wszystkim tzw. czyste prawo rzymskie — to, które obowiązywało istotnie w antycznym państwie rzymskim, a w szczególności w okresie jego najświetniejszego rozwoju (tzw. prawo klasyczne z I, II i III w. n.e.) i tzw. prawa justyniańskiego (527-565). Uwagę poświęcę też informacjom o pojustyniańskich dziejach poszczególnych instytucji, ze szczególnym uwzględnieniem ich znaczenia w europejskiej tradycji prawnej. Wykład zamyka się nieomal wyłącznie w obrębie rzymskiego prawa prywatnego.

Jak dziś wykładać prawo rzymskie, jak zajmować się nim w ramach współczesnych nauk prawnych? Istotny dla dzisiejszej formacji intelektualnej absolwenta uniwersytetu wykład poświęcony dorobkowi prawa rzymskiego powinien polegać na wykorzystaniu doświadczenia historycznego, aby dać studentom podstawę do refleksji nad wyzwaniami współczesnego prawa prywatnego. Prawo rzymskie to przede wszystkim dorobek myśli prawniczej. Pozwala ono pokazać, jak prawo służy realizacji wartości i o jakie wartości w prawie może chodzić. Prawo to nie paragrafy ale ujęte w ich formie próby opisania wartości chronionych przez prawo.

Podręczniki Wojciech Dajczak, Tomasz Giaro, Franciszek Longchamps de Bérier Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Warszawa 20142 Marek Kuryłowicz, Adam Wiliński, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 20166 Kazimierz Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 20075 Witold Wołodkiewicz, Maria Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 20146 Władysław Rozwadowski, Zarys wykładu z wyborem źródeł, Poznań 1992

Opracowania dodatkowe W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Warsztaty prawnicze. Prawo rzymskie, Bielsko Biała 20132 wykaz literatury uzupełniającej – strona ZPR oraz prowadzący zajęcia H. Kupiszewski, Prawo rzymskie a współczesność, M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia, tradycja, współczesność, Lublin 2003

Wymogi Wykłady – 30 h 1,5 godziny (2 godz. lekcyjne) bez przerwy Formy i warunki zaliczenia egzaminu: egzamin pisemny: A. 3. pytania otwarte (prawo spadkowe, prawo rzeczowe i prawo zobowiązań) B. Wyjaśnienie pojęcia z zakresu prawa procesowego C. analiza dwóch tekstów źródłowych (spośród tekstów omówionych w trakcie ćwiczeń) – z uwzględnieniem wiedzy na temat prawa osobowego i rodzinnego oraz informacji o historii źródeł prawa rzymskiego i tradycji romanistycznej Osoby, które uzyskały ocenę bardzo dobrą z ćwiczeń – prawo wyboru jednego tekstu do analizy egzamin ustny (dla osób, które uzyskały ocenę CELUJĄCĄ z ćwiczeń lub były laureatami lokalnego konkursu prawa rzymskiego – pierwsze trzy miejsca). Laureaci ogólnopolskiego konkursu prawa rzymskiego uzyskują zwolnienie z egzaminu.

Unikalność prawa rzymskiego na tle innych porządków prawnych Kultura Europy wspiera się na trzech pochodzących ze starożytności klasycznej podstawach: filozofii greckiej, prawie rzymskim i religii chrześcijańskiej. Z uwagi na swą zależność od prawa rzymskiego kultura prawna kontynentu ma charakter wtórny, samoistne są natomiast w kręgu praw europejskich tylko prawo rzymskie oraz prawo angielskie prawo rzymskie przeżyło nie tylko państwo, w którym powstało, lecz również całą epokę starożytności. Zostało ono bowiem recypowane w średniowiecznej Europie łacińskiej, gdzie przyjęło postać prawa powszechnego lub pospolitego (ius commune), którego bezpośredniemu obowiązywaniu położyły kres dopiero nowożytne kodyfikacje XVIII– XIX stulecia. Nadal istnieją natomiast porządki prawne gdzie prawo rzymskie obowiązuje wprost: - Republika Południowej Afryki - Sri Lanka - San Marino Pośrednio – np. Szkocja

Unikalność prawa rzymskiego Prawo to jest jednym ze źródeł prawa międzynarodowego publicznego i jest wykorzystywane do rozstrzygania sporów wynikłych między państwami. W prawie rzymskim odnaleźć można różne zasady zbieżne z wartościach humanitarnych – rzymskie paremie prawnicze historyczny fundament współczesnego prawa europejskiego – zwłaszcza kontynentalnego (głównie prywatnego) odróżnienie faktu od prawa – autonomizacja prawa (dwufazowość postępowania: in iure – apud iudicem)

Ius a fas i inne systemy normatywne Schyłek republiki (I w. p.n.e.)- odróżnienie norm moralnych, religijnych (fas), obyczaju od prawa – jedno z najważniejszych osiągnięć Rzymian (autonomizacja prawa) „Nie wszystko, co prawnie dozwolone, jest też uczciwe” – Paulus (D. 50,17,144 pr.: non omne quod licet, honestum est)

Szczególna rola perspektywy procesowej (actio)– rola magistratur jurysprudencyjnych (najważniejszy praetor) – utrzymywane w starszym ius commune Dopiero XIX-wieczna pandektystyka niemiecka wyraźnie rozdzieliła podmiotowe roszczenie materialno-prawne (ius) od prawa do skargi jako środka jego realizacji (actio) – wówczas ostatecznie podział na prawo materialne i formalne (początki – okres wczesnonowożytny). Prawo rzymskie nie znało stąd pojęcia prawa podmiotowego - najczęściej rozumianego dzisiaj jako sfera możności działania ograniczona przez dyspozycję normy prawnej.

Znaczenie prawa rzymskiego – prawo prywatne – najważniejsze osiągnięcia W zakresie prawa spadkowego - dwupodział podstaw powołania do spadku: z ustawy (ab intestato) albo z testamentu (ex testamento ) wolność testowania - XIX w. – długo centralna rola prawa spadkowego W zakresie form władania rzeczą - trójpodział posiadanie (possessio)– własność (dominium)– prawa na rzeczy cudzej (iura in re aliena) wolność własności pojmowana absolutnie (XIX w.) W zakresie źródeł zobowiązań trójpodział „kontrakty (ex contractu)– delikty (ex delicto) – inne źródła” swoboda umów – XIX w. Prawo małżeńskie – consensus sed non concubinatus facit nuptias Prawo osobowe – podmiotowość prawna jednostki (pater familias)

Współczesne miejsce prawa rzymskiego Perspektywa wytyczona przez dotychczasowe wizje badań nad prawem rzymskim wobec wielowątkowego i żywiołowego rozwoju prawoznawstwa jest dzisiaj niemożliwa do utrzymania. Wobec dominacji prawa skodyfikowanego rola prawa rzymskiego ograniczana jest niesłusznie do propedeutyki współczesnej cywilistyki, przy ugruntowanym zasadnym przekonaniu, iż jest ono pomnikiem nieprzemijających wartości i źródłem inspiracji w różnych dziedzinach prawoznawstwa. Możliwe jest, iż wyzwania współczesnego procesu dekodyfikacji prawa prywatnego pozwolą przywrócić w części jego znaczenie. Rozwiązania wypracowane w prawie rzymskim, a szczególnie włączenie zachodnioeuropejskiej tradycji romanistycznej po tzw. kodyfikacji cesarza Justyniana Wielkiego (Corpus Iuris Civilis), mogą być według tego poglądu nowym źródłem inspiracji i sprawdzonym w praktyce punktem odniesienia dla współczesnej dyskusji prawniczej, dostarczając argumentów na rzecz wzrostu elastyczności prawa.

Współczesne miejsce prawa rzymskiego Poszerzanie perspektywy romanistycznej z jednej strony o studia nad średniowiecznym ius commune i dalsze losy prawa rzymskiego (w tym także zagadnienia czysto historyczne dotyczące dawnych instytucji prawnych), a z drugiej o badania antycznej praktyki prawnej – w tym prawa prywatnego oraz badania nad ustrojem Rzymu (w obu ostatnich łączone silnie z innymi nurtami badań historycznych), dostarczają niezbędnego budulca dla dalszej refleksji historycznej i historycznoprawnej. Tym samym umożliwiają stale uzupełnianie zasobów współczesnej argumentacji prawniczej o wnioski płynące z doświadczenia historycznego. I to zarówno w zakresie prawa prywatnego jak i publicznego. Bez dogłębnego poznania rzeczywistości historycznej i szerokiego uwzględniania dorobku innych nauk historycznych argumenty te są jednak półprawdami mającymi jedynie deklaratywną wartość – stąd konieczne uwagi na temat dziejów Rzymu. Uniwersalność doświadczenia rzymskiego w zakresie funkcjonowania państwa i prawa ma natomiast swoje korzenie głębiej. Umiejscawiać je należy w podobieństwie dziś i w przeszłości wyborów ludzi, których postawy wynikają w części z biologicznych, ewolucyjnie ukształtowanych komponentów ludzkiej natury, pozostających w ścisłej interakcji z kulturą.

Współczesne miejsce prawa rzymskiego Będę stąd w wykładzie stosować niekiedy odwołania do koncepcji socjobiologicznych. Socjobiologia jest syntetyczną dziedziną badań naukowych, która przyjmuje, że niektóre zachowania społeczne istot żywych, a w tym Homo sapiens sapiens można rozpatrywać w kontekście działania sił doboru naturalnego.  Termin znany jest od lat 40. dwudziestego wieku ale socjobiologia nie miała szerszego uznania do roku 1975, kiedy ukazała się praca entomologa brytyjskiego Edwarda O. Wilsona, Sociobiology: The New Syntesis. Ustalenia socjobiologii rozwija m.in. psychologia ewolucyjna, tłumacząca ludzkie zachowania przez pryzmat ewolucji biologicznej i kulturowej (z naciskiem na większe znaczenie biologii). E. O. Wilson, Sociobiologia, Poznań 2001 D. M. Buss, Psychologia ewolucyjna, Gdańsk 2001

Współczesne miejsce prawa rzymskiego Potrzebę uwzględnienia perspektywy socjobiologicznej w badaniach historycznych. Według historyków, co jest oczywiste, możemy zrozumieć współczesność przez zrozumienie historii zapisanej w słowach; zwolennicy darwinizmu w naukach społecznych dodają do tego, że możemy zrozumieć przeszłość przez zrozumienie ewolucji człowieka. Postulat uwzględniania z ostrożnością przynajmniej niektórych ustaleń socjobiologii oraz pokrewnych z nią nurtów wysuwany jest również w prawoznawstwie, w tym w zakresie genezy i stanowienia prawa - jakkolwiek stanowisko to budzi kontrowersje. W. Załuski, Ewolucyjna filozofia prawa, Warszawa 2009 Centrum Badań Interdyscyplinarnych Kopernik http://www.copernicuscenter.edu.pl/centrum/ Polskie Towarzystwo Nauk o Człowieku i Ewolucji http://ptnce.pl/

Periodyzacja prawa rzymskiego – źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) W starożytności prawo rzymskie rozwijało się: w okresie monarchii (753–510 przed Chr.) oraz w okresie republiki (510–27 przed Chr.) przede wszystkim jako prawo zwyczajowe, wzrost znaczenia ius honorarium w okresie pryncypatu (27 przed Chr.–284 po Chr.) przede wszystkim jako prawo jurysprudencyjne (kazuistyka i praktycyzm; normatywność miękka) a w okresie dominatu-późnego cesarstwa rzymskiego (284–565), zamykającym się tradycyjnie w naukach prawnych ze śmiercią Justyniana, przede wszystkim jako prawo stanowione, w formie konstytucji cesarskich. (aczkolwiek w naukach historycznych przyjmowana jest powszechniej cezura początku VII w. jako koniec późnego cesarstwa rzymskiego). Tradycja romanistyczna: Bizancjum (bezpośrednia kontynuacja) i łaciński Zachód: zwłaszcza istotny rozwój od XI w. – odkrycie Digestów justyniańskich (Littera Pisana/Florentina) - D.