SSP-Ćw.-9 Z dziejów postępowania SĄDOWEGO. Proces rzymsko- kanoniczny. Nowożytne postępowanie cywilne

POJĘCIE PROCEDURY CYWILNEJ   PROCEDURA CYWILNA – to zespół norm prawnych, regulujących czynności sądowe, związane z rozstrzyganiem sporów cywilnoprawnych w postępowaniu procesowym i nieprocesowym obejmuje ona również normy prawne, regulujące postępowanie zabezpieczające i egzekucyjne w postępowaniu cywilnym występują dwie strony: powód (actor) i pozwany (reus) strona procesowa, by stroną taką być mogła, musi posiadać: zdolność sądową (odpowiednik zdolności prawnej w prawie materialnym) by strona procesowa mogła samodzielnie działać w procesie (a nie tylko za pomocą zastępcy procesowego), winna posiadać zdolność procesową (odpowiednik zdolności do czynności prawnych w prawie materialnym)

PROCES RZYMSKOKANONICZNY GENEZA PROCESU RZYMSKO-KANONICZNEGO   GENEZA PROCESU RZYMSKO-KANONICZNEGO KREACYJNA ROLA KOŚCIOŁA proces rzymsko-kanoniczny nie był, jak w przypadku (przynajmniej teoretycznej), oświeceniowej myśli o prawie tworem kreowanym ex nihilo, w oparciu o rewolucyjne, czy choćby tylko nowatorskie pomysły. Był (co najmniej u progu swego rozwoju) swoistą interpretacją rzymskiego procesu kognicyjnego przez średniowieczną naukę prawa kanonicznego. słusznie bowiem, i to w sposób nie pozostawiający kwestii, powstanie i rozwój procesu rzymsko-kanonicznego (przynajmniej w początkowej fazie jego rozwoju) wiąże się z inicjatywną rolą Kościoła. Należy w pełni podzielić opinie uznające, że proces rzymsko-kanoniczny powstał dla potrzeb rozwoju sądownictwa kościelnego i został przez sądownictwo to zaadoptowany. prawne podstawy umożliwiające powstanie i dalszy rozwój tego modelu postępowania sądowego stworzone zostały przez ustawodawstwo papieskie w XII i XIII stuleciu, w wyniku działalności legislacyjnej papieży: Aleksandra III, Innocentego III i Grzegorza IX

ADAPTACJA PROCESU RZYMSKO-KANONICZNEGO W SĄDOWNICTWIE ŚWIECKIM   PÓŁNOCNA ITALIA zalety tej procedury bardzo szybko doceniło sądownictwo świeckie. Już w XIII wieku zaczęły wzorować się na niej sądy świeckie, najwcześniej sądownictwo miast włoskich, głównie północnej Italii. stopniowo, zasady procesu rzymsko-kanonicznego zaczęły przenikać do procedur cywilnych niemal wszystkich (w każdym razie: zdecydowanej większości) rozwijających się świeckich procedur cywilnych państw europejskich późnego średniowiecza, a następnie czasów wczesno-nowożytnych.

NIEMCY I ROLA SĄDU KAMERALNEGO RZESZY znaczącą rolę dla dalszego rozwoju tych tendencji (zwłaszcza na obszarach niemieckich, czy też nieco szerzej: oddziaływania tzw. prawa niemieckiego) odegrał Sąd Kameralny Rzeszy. sąd ten (w swojej działalności) przyjął zasady procesu rzymsko-kanonicznego (modus procedendi), które obowiązywały w „sposobie procedowania” tego Trybunału aż do połowy XVII stulecia (do roku 1654) swoim orzecznictwem i przyjętym sposobem procedowania Sąd Kameralny Rzeszy przyczynił się wydatnie do powstania powszechnego, niemieckiego procesu cywilnego, stanowiącego formę pewnej koneksji właśnie zasad procesu rzymsko-kanonicznego z regulacjami saskiej procedury sądowej, unormowanej specjalną ordynacją z roku 1622. zasady stworzonego w ten sposób powszechnego, niemieckiego procesu cywilnego przetrwały na niektórych obszarach niemieckich aż do II poł. XIX wieku. poważne ograniczenie w tym względzie wiązało się niewątpliwie z ogłoszeniem w Prusach, w roku 1793 powszechnej ordynacji sądowej dla państw pruskich. jednak ostatecznie, na obszarach niemieckich zastąpiła ją dopiero nowoczesna, ogólnoniemiecka procedura cywilna ogłoszona już po zjednoczeniu Niemiec, w roku 1877

ZASADY PROCESU RZYMSKO-KANONICZNEGO   ZASADA SKARGOWOŚCI przebieg procesu rzymsko-kanonicznego dzielił się na dwa wyraźne stadia, które były rozdzielone instytucją zwaną litis contestatio, tj. wdaniem się w spór (utwierdzeniem procesu) litis contestatio powodowało „zagruntowanie sporu”, oznaczające, że odtąd stronie nie było wolno zarówno odstąpić od skargi bez zgody sądu i przeciwnika procesowego, jak i niemożliwa stawała się zmian jej treści

PIERWSZE STADIUM PROCESU było to stadium (faza) procesu poprzedzająca wdanie się w spór (litis contestatio) rozpoczynało się od wniesienia przez powoda pisemnej skargi (libellus actionis). zgodnie z doktryną kanonistów i glosatorów powinna była ona zawierać: nazwisko powoda (quis), przedmiot roszczenia (quod) wskazanie sądu (coram quo) podstawę prawną (quo iure) oraz nazwisko pozwanego (a quo) gdy skarga odpowiadała wymaganiom formalnym, sędzia wydawał pisemny pozew, który przekazywano pozwanemu i urzędowo wzywał go do stawienia się w sądzie w określonym terminie. na pierwszym terminie odczytywano pozwanemu skargę. w drugim terminie pozwany wnosił przeciwko roszczeniom powoda pisemną obronę, w której były zawarte zarzuty procesowe (tzw. ekscepcje)

EKSCEPCJE EKSCEPCJE DYLATORYJNE pozwanemu przysługiwały EKSCEPCJE, które mogły być trojakiego rodzaju: dylatoryjne deklinatoryjne i peremptoryjne EKSCEPCJE DYLATORYJNE należało je wnieść od razu wszystkie powodowały odroczenie sporu na pewien czas, tj. do czasu usunięcia nieprawidłowości pozwu do formalnych podstaw ekscepcji dylatoryjnych należały przede wszystkim: nieprawidłowość pozwu błędne oznaczenie sądu właściwego do rozpoznania sprawy brak zdolności procesowej strony brak wszystkich zainteresowanych stron

EKSCEPCJE DEKLINATORYJNE   EKSCEPCJE DEKLINATORYJNE były zarzutami zwalniającymi od wdania się w spór, należały do nich zwłaszcza: zarzut zakończenia sprawy prawomocnym wyrokiem (exceptio rei iudicata) lub zarzut wcześniejszego zawarcia ugody (exceptio litis finitae)  EKSCEPCJE PEREMPTORYJNE niweczyły roszczenie powoda skutkowały oddaleniem skargi i umorzeniem sprawy wymagały ich udowodnienia w procesie; należał do nich przede wszystkim zarzut przedawnienia roszczenia (eksceptio presciptionis) ekscepcje dylatoryjne i deklinatoryjne pozwany musiał wnieść przed wdaniem się w spór; w przeciwnym wypadku tracił prawo do ich wniesienia

  ZASADA PISEMNOŚCI cechą dalszego postępowania była wymiana pism procesowych między stronami. sąd brał pod uwagę przy wydawaniu orzeczenia tylko te okoliczności, które znalazły odbicie w protokołach procesu obowiązywała zasada, że co nie jest zawarte w aktach, nie istnieje w ogóle (non in actis est, non in mundo est) proces rzymsko-kanoniczny odszedł tym samym od jawności i ustności wczesnośredniowiecznego procesu skargowego pewne jednak elementy ustności nadal pozostały, chociażby w postaci prawa do formułowania pytań przez sędziego wobec stron były one stawiane ustnie i przyjmowane wraz z odpowiedziami do protokołu przeciwko zarzutom pozwanego powód odpowiadał w pisemnej replice, na którą pozwany z kolei miał prawo odpowiedzieć dupliką sąd mógł wyrazić zgodę na dalszą wymianę pism procesowych

DRUGIE STADIUM PROCESU   DRUGIE STADIUM PROCESU po odrzuceniu przez pozwanego pretensji powoda następowało litis contestatio, które było konieczna przesłanką wejścia procesu w fazę tzw. terminów do powołania dowodów postępowanie w tym stadium dalej polegało na wymianie pism w celu ustalenia faktów niezaprzeczalnych oraz podlegających udowodnieniu ARTYKUŁY DOWODOWE powód w formie krótkich zdań, tzw. artykułów dowodowych (articuli probandi), stawiał sporne kwestie pozwanemu, który musiał się do nich ustosunkować na piśmie twierdzenia uznane lub przemilczane przez pozwanego były uważane za bezsporne natomiast kwestie sporne stawały się przedmiotem postępowania dowodowego ciężar dowodu spoczywał na stronie występującej z jakimś twierdzeniem, a nie na tej, która temu przeczyła (et incubit probatio qui dicit, non qui negat)

ZASADA DYSPOZYCYJNOŚCI   ZASADA DYSPOZYCYJNOŚCI dowodów na poparcie swych twierdzeń dostarczały same strony sąd ograniczał się tylko do ich oceny proces odbywał się na zasadzie wolnej rozprawy stron pierwszy termin wyznaczony po wdaniu się w spór był więc terminem do przedstawieniem dowodów, którymi dysponowały strony sąd sporządzał ich urzędowy rejestr, w którym każdy dowód otrzymywał odpowiedni numer na kolejnym, zawitym (nie podlegającym przywróceniu) terminie strony formułowały zarzuty przeciwko dowodom przeciwnika procesowego strony mogły także w tym terminie uzupełnić wykaz przedłożonych dowodów

LEGALNA TEORIA DOWODOWA postępowanie dowodowe opierało się na legalnej teorii dowodowej, co oznaczało, że prawo z góry określało wartość dowodów i odpowiednią ich liczbę, która była potrzebna do wygrania procesu przy ocenie dowodów sędzia nie mógł kierować się własnym przekonaniem, musiał trzymać się przepisów ustawy, poszczególnych środków dowodowych środkami dowodowymi były przysięga stron, dokumenty i świadectwa urzędowe (coraz liczniejsze) świadkowie zasady procesu rzymsko-kanonicznego wymagały, by strona powołująca się na określoną okoliczność, przedstawiła co najmniej dwóch świadków (posiadających pełnię praw), by dowód ze świadków mógł zostać uznany za poprawnie przeprowadzony wraz z wynikającymi stąd skutkami procesowymi przesłuchiwał ich sędzia, pod nieobecność stron, zgodnie z przedłożonymi wcześniej przez strony artykułami dowodowymi

ZASADA PRAWDY FORMALNEJ była bardzo ściśle związana z zasadą formalnej teorii dowodowej i zasady dyspozycyjności, była ich naturalną konsekwencją wyrażała ją paremia: „Co nie jest zawarte w aktach nie istnieje w ogóle” sędzia nie działał z urzędu ale na wniosek stron nie mógł on dochodzić z urzędu nowych faktów i dowodów nie powołanych przez stronę ani ich uwzględnić przy wyrokowaniu sędzia opierał się tylko na materiale zebranym przez strony i w wyrokowaniu musiał się trzymać treści żądania powoda, tj. nie mógł zasądzić od pozwanego więcej niż tego domagał się powód (ultra petitum) sędzia nie mógł dociekać rzeczywistego stanu rzeczy, ani brać pod uwagę okoliczności znanych mu w prawdzie, ale nie zawartych w aktach procesu

APELACJA   środkiem odwoławczym, który przewidywał proces rzymsko-kanoniczny była na wzór prawa rzymskiego- apelacja, która przysługiwała zarówno od wyroków przedstanowczych (dotyczących kwestii ubocznych), jak i stanowczych, rozstrzygających meritum sprawy apelację rozpoznawał sąd wyższej instancji, ale wnoszono ją za pośrednictwem sądu, który wydał orzeczenie (po uiszczeniu przez stronę kosztów postępowania odwoławczego każda ze stron mogła wnosić apelację dwukrotnie prawomocnym był wyrok, którego nie zaskarżono lub nie mógł być zakwestionowany, gdyż został wyczerpany tok instancji sądowych

EGZEKUCJA prawomocny wyrok stawał się tytułem egzekucyjnym.   prawomocny wyrok stawał się tytułem egzekucyjnym. egzekucję przeprowadzał z polecenia sędziego specjalny urzędnik sądowy (komornik). przy roszczeniach pieniężnych sposobem zabezpieczenia pretensji wierzyciela było najpierw zajęcie ruchomości, z wyjątkiem przedmiotów niezbędnych do egzystencji i przedmiotów niezbędnych do wykonywania zawodu. gdy majątek ruchomy nie wystarczał do zaspokojenia wierzytelności to następowało zajęcie nieruchomości i ich subhastacja, czyli sprzedaż na licytacji w celu uzyskania potrzebnej sumy gdy egzekucja majątkowa nie doprowadziła do celu, stosowano wobec niewypłacalnych dłużników przymus osobisty w postaci aresztu za długi

PROCES SUMARYCZNY proces ten był długi i przewlekły, wymiana pism odbywał się w odrębnych terminach, które mogły być po kilka razy odraczane potrzeby wzrastającego obrotu handlowego wymagały uproszczenia i skrócenia postępowania sądowego przy dochodzeniu należności spowodowały, że we włoskich komunach rozwinął się specjalny tryb postępowania wzorowany na postępowaniu skróconym w sądach kościelnych, zwany POSTĘPOWANIEM SUMARYCZNYM sędzia miał w nim wpływ na tok postępowania a także na wybór i ocenę środków dowodowych postępowanie było znacznie skrócone i uproszczone przez to, że zniesiona została litis kontestacja zniesiono artykuły dowodowe (strony musiały od razu przedstawić wszystkie swe zarzuty) zniesiono możność apelacji od wyroków przedstanowczych wydatnemu skróceniu uległy terminy procesowe

PROCEDURA FEANCUSKA Z 1806 r. I JEJ ZNACZENIE   UWAGI OGÓLNE nowożytny proces cywilny został ukształtowany zasadniczo na początku XIX wieku, a kodeksem, który wytyczył kierunek dalszego rozwoju tego procesu był francuski kodeks procedury cywilnej z 1806 roku na przyjętych w nim rozwiązaniach wzorowały się procedury cywilne wprowadzone w większości krajów europejskich, takich, jak: Austria (1873), Niemcy (1877), czy Rosja 1867. nie oznacza to jednak, że procedury cywilne innych krajów automatycznie powielały model przyjęty przez Francuzów. W każdym państwie funkcjonowały bowiem dawne tradycje procesowe odmienna struktura sądownictwa, wykształcenie i mentalność sędziów, jak również potrzeba uwzględnienia w tym postępowaniu warunków lokalnych francuska procedura cywilna miała swoje korzenie jeszcze w postępowaniu cywilnym obowiązującym we Francji w XVII wieku

RÓWNOŚĆ STRON PROCESOWYCH ZASADY FRANCUSKIEJ PROCEDURY CYWILNEJ   proces uregulowany w 1806 roku charakteryzował się wszystkimi cechami nowożytnego procesu cywilnego zasady te miały stanowić gwarancję realizacji praw i interesów jednostki były nimi RÓWNOŚĆ STRON PROCESOWYCH zasada równości stron i uczestników postępowania wyraża się w przyznaniu tym podmiotom w równym stopniu uprawnienia do korzystania z przewidzianych przez prawo środków jest ona realizowana przez uprawnienie do wniesienia odpowiedzi na pozew, które przysługuje pozwanemu, prawo zgłaszania żądań i wniosków oraz przedstawiania dowodów na ich poparcie, które przysługuje powodowi i pozwanemu

KONTRADYKTORYJNOŚĆ zasada kontradyktoryjności oznacza, że materiał procesowy (materiał faktyczny i dowodowy) gromadzony jest przez strony procesowe w ścisły sposób jest ona związana z ciężarami procesowymi ciężary procesowe to powinności, które spoczywają na stronie niepodporządkowanie się tym ciężarom nie podlega sankcjom powoduje jedynie utratę korzyści, którą dana strona mogłaby uzyskać z określonego działania to na stronach spoczywa zarówno ciężar twierdzenia (onus proferendi), jak i ciężar udowodnienia (onus probandi) ogólną cechą nowożytnej procedury cywilnej była zasada kontradyktoryjności, czyli sporności tego postępowania z czasem zaczęła jednak ulegać pewnemu ograniczeniu

ZASADA SWOBODNEJ OCENY DOWODÓW JAWNOŚĆ stanowiła przeciwstawieństwo zasady tajności pozwalała na wzięcie udziału w posiedzeniu sądu stronom, innym wezwanym osobom oraz publiczności USTNOŚĆ była przeciwstawieństwem zasady pisemności polegała zasadniczo na ustnym komunikowaniu się uczestników postępowania z sądem podczas kolejnych rozpraw BEZPOŚREDNIOŚĆ wymagała przeprowadzenia dowodów bezpośrednio przez sąd, który sprawę prowadził i wydawał wyrok ZASADA SWOBODNEJ OCENY DOWODÓW pozwalała sądowi na własną ocenę wiarygodności dowodów i wyrokowanie na ich podstawie według swojego własnego uznania zasada swobodnej oceny dowodów odnosi się wyłącznie do postępowania dowodowego sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału

FORMALIZM (zasada formalizmu procesowego) DYSPOZYCYJNOŚĆ zgodnie z zasadą dyspozycyjności stronom lub uczestnikom postępowania przysługuje prawo rozporządzania przedmiotem postępowania i środkami procesowymi zasada dyspozycyjności przejawia się przede wszystkim w możności rozporządzania przez uprawnionego żądaniem ochrony prawnej FORMALIZM (zasada formalizmu procesowego) zgodnie z zasadą formalizmu procesowego czynności zarówno sądu, jak i stron i uczestników postępowania powinny być dokonywane w określonym czasie, miejscu i formie w związku z powyższym niedopuszczalna jest całkowita dowolność w dokonywaniu czynności w postępowaniu cywilnym

KONCENTRACJA MATERIAŁU PROCESOWEGO celem zasady koncentracji materiału dowodowego jest przeciwdziałanie przewlekłości postępowania we współczesnej doktrynie wskazuje się na istnienie dwóch systemów, które prowadzą do koncentracji materiału procesowego pierwszym z nich jest system prekluzji zgodnie z nim na stronach spoczywa obowiązek wskazania wszelkich znanych im faktów i dowodów pod rygorem utraty prawa do ich późniejszego przytoczenia natomiast drugim ze wskazanych systemów jest system władzy dyskrecjonalnej sędziego system ten daje sądowi uprawnienie do decydowania o tym, czy dopuścić spóźnione fakty i dowody, które nie zostały przytoczone przez stronę od razu

„PRÓBA POJEDNANIA”   we francuskim postępowaniu cywilnym, przed wytoczeniem powództwa miała miejsce próba pojednania odbywała się ona przed sędzią pokoju, do którego strony przybywały dobrowolnie możliwa była również i taka sytuacja, że sędzia pokoju na wniosek powoda wzywał pozwanego do stawienia się w celu pojednania jeżeli ta próba nie przyniosła rezultatu, to przechodzono do kolejnego etapu postępowania

WYTOCZENIE POWÓDZTWA   wytoczenie powództwa następowało powództwa następowało poprzez wniesienie pozwu za pośrednictwem pełnomocnika sądowego. wtedy pozwany również przybierał sobie pełnomocnika i obaj pełnomocnicy stron między sobą prowadzili dalsze pertraktacje ustne lub pisemne kończyły się one wraz ze złożeniem przez jednego z nich wniosku do sądu o wpisanie sprawy na wokandę, skutkowało to wyznaczeniem terminu pierwszej rozprawy. rozprawy były ustne i jawne

OGRANICZENIA KONTRADYKTORYJNOŚCI   pierwsze posiedzenie sądu w sprawie miało charakter porządkujący pełnomocnicy zgłaszali konkluzję to jest ściśle sformułowane wnioski i zarzuty na kolejnym posiedzeniu sądu odbywała się ustna debata, w której uczestniczyły same strony lub ich pełnomocnicy obowiązująca w tej procedurze zasada kontradyktoryjności miała jednak swoje wyjątki materiał dowodowy przedstawiały zasadniczo same strony, ale istniała również możliwość przeprowadzania dowodów z inicjatywy samego sądu, który władny był je uzupełniać, przesłuchiwać strony, zarządzać ekspertyzy i opinie biegłych niektóre z dowodów, takie, jak przesłuchiwanie świadków, czy dokonywanie oględzin dokonywane były przez delegowanego sędziego podobne wyjątki od zasady kontradyktoryjności przewidywał: kodeks niemiecki z 1877 roku (przewidywał zasadę „oficjalno-śledczą” i „inicjatywę dowodową” sądu w niektórych sprawach rodzinnych), kodeks austriacki z 1895 roku (pozwalał sędziemu po uzyskaniu zgody stron na jego ingerencję w przebieg procesu) oraz kodeks rosyjski z 1864 roku (pozwalał sędziemu na szerokie poznanie sprawy) ocena dowodów pozostawiona była swobodnemu przekonaniu sędziego za wyjątkiem dowodów ustawowych (wskazanych w ustawie określonych kategorii dowodów)

WYROK wyrok był ogłaszany bezpośrednio po rozprawie zapadał co najmniej większością głosów po naradzie składu orzekającego na podstawie materiału dowodowego zebranego w sprawie, przede wszystkim w postaci materiałów dostarczonych przez strony postępowania, z uwzględnieniem zasady słuszności wyrok miał postać krótkiej sentencji bez uzasadnienia sporządzane było ono jednak później, jeżeli taki wniosek złożyła jedna ze stron francuska procedura cywilna przewidywała również możliwość wydania wyroku zaocznego, co następowało, gdy pozwany nie ustanowił obrońcy, obrońca nie stawił się na rozprawie, albo na rozprawie nie stawiła się strona od wyroku zaocznego przysługiwał stronie przegrywającej środek odwoławczy, którym była opozycja

PROCES SUMARYCZNY   od wskazanej powyżej procedury istniało odstępstwo w postaci procesu sumarycznego proces sumaryczny, który przeprowadzany był w razie spraw drobniejszych lub innych, wymagających szybszego rozstrzygnięcia miał w stosunku do procedury zwyczajnej postać uproszczoną odbywał się bowiem bez potrzeby udziału obrońców, bezpośrednio przed sędzią pokoju w formie rozprawy w tej procedurze nie było również wymogu dokonania wcześniejszej wymiany pism procesowych między stronami

ŚRODKI ODWOŁAWCZE Apelacja   Apelacja procedura francuska przewidywała dwa rodzaje środków odwoławczych: zwyczajne i nadzwyczajne środkiem zwyczajnym była apelacja, którą rozpoznawał sąd drugiej instancji według takich samych zasad, jak te obowiązujące przed sądem pierwszej instancji. niezadowolona z wyroku strona miała 3 miesiące od doręczenia jej wyroku lub upływu terminu opozycji, na wniesienie apelacji

NADZWYCZAJNE ŚRODKI ODWOŁAWCZE do środków nadzwyczajnych należała opozycja trzeciego, restytucja także kasacja Opozycja trzeciego była środkiem przysługującym osobie, która wprawdzie nie brała udziału w postępowaniu, ale wydany w nim wyrok naruszał jej prawa Restytucja pozwalała na wznowienie postępowania wtedy, gdy wyrok został wydany z naruszeniem przepisów ustawy albo na podstawie błędnego ustalenia faktów Kasacja służyła przeciwko wyrokowi ostatecznemu, jeżeli wyrokujący sąd naruszył prawo materialne lub formalne w procedurze niemieckiej i austriackiej środkami odwoławczymi były: odwołanie i rewizja w procedurze rosyjskiej: apelacja i kasacja

EGZEKUCJA   prawomocny wyrok był tytułem egzekucyjnym, na podstawie którego prowadzono egzekucję zaspokojenie wierzyciela następowało najpierw poprzez zajęcie ruchomości, a następnie – nieruchomości zajęte rzeczy podlegały sprzedaży w drodze licytacji

KIERUNKI EWOLUCJI PROCEDURY CYWILNEJ. NOWOŻYTNY PROCES CYWILNY   PROCES CYWILNY, JAKO WYRAZ TENDENCJI LIBERALNYCH (1) na początku XIX wieku przepisy postepowania cywilnego stanowiły odzwierciedlenie ogólnych tendencji kierunku liberalno-egalitarnego, nastawionego na realizację w tym postępowaniu praw indywidualnych jednostki. stąd też na pierwszy plan wysuwały się te zasady procesu cywilnego, które pozwalały na poszanowanie autonomii jednostki w sferze stosunków cywilnoprawnych to jednostka miała decydować, czy chce prowadzić postępowanie, a jeżeli tak, to, w jaki sposób służyła temu dyspozycyjność postępowania (oznaczająca swobodne rozporządzanie przez strony swoimi roszczeniami) oraz jego kontradyktoryjność wprowadzono również zasadę równouprawnienia stron, która miała zagwarantować im równą pozycję w procesie

PROCES CYWILNY, JAKO WYRAZ TENDENCJI LIBERALNYCH (2)   PROCES CYWILNY, JAKO WYRAZ TENDENCJI LIBERALNYCH (2) z gwarancji legalizmu postępowania, który miał zapobiegać nawrotowi wad charakterystycznych dla feudalnego wymiaru sprawiedliwości, wypływały kolejne zasady: jawności postępowania ustności rozprawy bezpośredniości koncentracji materiału dowodowego oraz swobodnej oceny dowodów u progu XIX wieku nie udało się jednak wyeliminować z procedury cywilnej niekorzystnych czynników, które wpływały na jej nieudolność. procedura pozostała przewlekła, a ponadto związana z koniecznością ponoszenia przez strony wysokich kosztów

EWOLUCJA W KIERUNKU INTERESU SPOŁECZNEGO   EWOLUCJA W KIERUNKU INTERESU SPOŁECZNEGO pod koniec XIX wieku nastąpiło odejście od koncepcji skupienia się na zagwarantowaniu praw indywidualnych jednostki i postępowanie cywilne miało także zapewnić także ochronę interesu publicznego (społecznego). skutkiem takiego podejścia było ograniczanie zasady kontradyktoryjności procesu na rzecz zasady instrukcyjnej lub oficjalno-śledczej pogłębiło to jednak jeszcze bardziej niewydolność procedury cywilnej, która nie spełniał już swojego podstawowego zadania, którym powinna być ochrona indywidualnych interesów i praw jednostek

TENDENCJE I MODYFIKACJE ZASADA SKARGOWOŚCI w późno-nowożytnych I współczesnych kodeksach procedury cywilnej zasada ta została w pełni utrzymana, stanowiąc fundamentalną zasadę postępowania cywilnego umiejętnie, expresis verbis, sformułował ją rosyjski kodeks procedury cywilnej z 1864 r.; jednemu z jego przepisów nadano brzmienie: „Sąd nie inaczej przystąpi do rozpoznania sprawy, jak tylko na skutek wniesionej skargi”   ZASADA USTNOŚCI I JAWNOŚCI została w pełni utrzymana I umocniona, jako symbol rozprawy sądowej w tym zakresie nastąpiło zdecydowane odejście od pierwotnych zasad procesowych na których gruncie stał proces rzymsko-kanoniczny ogólnoniemiecki kodeks postępowania cywilnego z 1877 r. stanowił: „Powołanie się na pisma, zamiast udziału w rozprawie ustnej jest niedopuszczalne. Odczytywanie pism ma miejsce tylko wtedy, gdy chodzi o ich dosłowną treść”

ZASADA KONTRADYKTORYJNOŚCI została utrzymana, choć uległa pewnej modyfikacji choć co do zasady sąd nie może wnioskować o dopuszczenie innych dowodów, niż te, które zgłosiły same strony, to jednak (w czym przejawia się jednocześnie zasada równości), ma obowiązek wysłuchać przed wydaniem wyroku strony adwersarza procesowego (audiatur et altera pars) ZASADA DYSPOZYCYJNOŚCI hołdują jej powszechnie współczesne kodeksy oznacza ona, że dysponentem roszczeń w postępowaniu są same strony mogą one np. w każdej chwili zawrzeć ugodę (do której zasadniczo sąd powinien je nakłaniać), czego nie respektowały reguły procesu rzymsko-kanonicznego z jego krytycznym w tym aspekcie momentem litis contestatio pozbawia sąd możliwości orzekania co do rzeczy nie będącej przedmiotem roszczenia, o czym decydują same strony

ZASADA INSTRUKCYJNOŚCI zaczęła pojawiać się w niektórych kodeksach od przełomu XIX I XX wieku, stanowiąc pewien wyłom w ortodoksyjnym podejściu do zasady kontradyktoryjności i dyspozycyjności (oczywiście nie kwestionując ich wciąż fundamentalnego charakteru w kontekście reguł proceduralnych) kształtowała się w oparciu o ogólną zasadę kierownictwa przebiegiem procesu, jako funkcji sądu w postępowaniu funkcja ta umożliwiała i zobowiązywała sąd do dbania o sprawność i prawidłowość dokonywanych czynności procesowych zapewniło to w świetle niektórych procedur bardziej aktywny udział sądu w ustalaniu faktycznych okoliczności sprawy oraz w konsekwencji przyznaniu sądowi częściowej inicjatywy w gromadzeniu dowodów inicjatywa ta jest jednak ograniczona zgodą stron na podejmowanie podobnych czynności; polskie ustawodawstwo okresu międzywojennego (1930-1933) stało w tym zakresie na stanowisku, według którego: „Dowód ze świadków nie może być przeprowadzony, jeżeli sprzeciwiają się temu obie strony”