Źródła prawa Historia państwa i prawa polskiego

Źródła prawa w znaczeniu materialnym w znaczeniu formalnym (fontes iuris oriundi) w znaczeniu poznawczym (fontes iuris cognoscendi)

Gałęzie prawa prawo konstytucyjne prawo administracyjne, Prawo publiczne: prawo konstytucyjne (państwowe), prawo administracyjne, prawo karne, prawo procesowe (karne, cywilne, administracyjne, sądowoadministracyjne) Prawo prywatne: prawo cywilne: część ogólna, prawo rzeczowe, zobowiązania, spadki, rodzinne prawo pracy, prawo handlowe.

Posag nazywają majętność, którąkolwiek żona do męża przynosi abo co mężowi za żonę dają dla znoszenia przypadłych brzemion w małżeństwie, łacinnicy dos nazywają. Wiano jest dar, który mąż względem posagu żonie przy ślubie mianuje, który też czasem (…) połowicy oprawuje (B. Groicki, Tytułu prawa majdeburskiego). [108] Stanowimy, iż jeśli ktoś jabłoń albo inne drzewo owocowe właścicielowi porąbie., to ma mu zwrócić za szkodę dwanaście groszy oraz karę zwaną piętnadzieścia ma zapłacić [Statuty Kazimierza Wielkiego] [48] Ponieważ dawność została w prawach ustanowiona z powodu gnuśności i lenistwa, postanowiliśmy, że gdy ktoś ma jakieś prawa do dziedziny, a ktoś inny ją dzierży od trzech lat i trzech miesięcy bez czyjegokolwiek nagabywania, spokojnie chociażby według prawa nie byłjej właścicielem, a ten komu to prawo przysługuje milczy, sprawy żadnej nie wnosi, po upływie tego czasu ma milczeć wiecznie i dziedzinę straci (Statuty Kazimierza Wielkiego] [35.1] Każdy skarb, głębiej zakopany w ziemi niż sięga pług należy do władzy królewskiej (Zwierciadło Saskie) [75] Gdy wdowie po śmierci męża dzieci mającej pod swoją opieką, które nie są pełnoletnie to znaczy nie mają ukończonych lat dwunastu (…) (Statuty Kazimierza Wielkiego). [84] Powszechny zwyczaj panuje w naszym królestwie, że po śmierci matki, dzieci od swojego ojca dobra ziemskie w połowie biorą, i tak dla swojego głupiego rozumu i młodych lat ziemię tracą, a straciwszy naprzykrzają się ojcu. Z takiego marnotrawstwa dobytku obie strony niedostatek i szkody cierpią. Przeto ze wszystkim rycerstwem naszym uchwalamy, aby kiedy matka umrze, dzieci żadnej części majątku od ojca nie żądały. Wyjątkowo gdy ojciec chce inną pojąć za żonę, albo posiadane mienie chce roztrwonić, wówczas słusznie jest dzieciom z ojcem dział czynić (Statuty Kazimierza Wielkiego)

Cechy prawa średniowiecznego w Polsce Partykularyzm. Stanowość – prawo: ziemskie, miejskie, kościelne i wiejskie. System wspólnot. Zasada osobowości, a nie terytorialności prawa. Dominacja prawa zwyczajowego. Kształtowanie się prawa stanowionego. Rola prawa rzymskiego i kanonicznego.

Wspólnoty Zasadniczo poza podziałem stanowym pozostawali, tworząc odrębne wspólnoty: Żydzi, Ormianie, Cyganie, Karaimi, Tatarzy.

Najstarsze źródła poznania prawa Powstała początkowo jako spis dóbr klasztornych (w celu wyjaśnienia praw klasztoru do nich), w związku z niestabilną sytuacją (także prawną) po najeździe mongolskim w 1241. Składa się z dwóch części. Autorem części pierwszej jest Piotr, opat klasztoru[1]. Część pierwsza powstawała w latach 1269–1273[2] i opisuje lata od fundacji klasztoru w 1227 przez Henryka Brodatego do 1259. Autor części drugiej – nieznany z imienia zakonnik, doprowadza historię opactwa do 1310. Księga stanowi cenny dokument historyczny, prawniczy i językowy, zapisano w niej około 120 nazw miejscowych, informacje o mieszkańcach (od wieśniaków po biskupów wrocławskich) i ich imiona[2][1]. Księga znajduje się obecnie w Muzeum Archidiecezjalnym we Wrocławiu (sygn. V.7)[3], natomiast jej kopia znajduje w pocysterskim opactwie w Henrykowie. Najstarsze źródła poznania prawa Księga Elbląska, Księga Henrykowska, Zwyczaje ziemi łęczyckiej, Spis prawa zwyczajowego ziemi krakowskiej

Księga Elbląska Najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego. Jest to spisany w języku niemieckim, w drugiej połowie XIII lub na początku XIV wieku, zbiór przepisów polskiego prawa zwyczajowego stosowanego w północnych dzielnicach kraju. Zawiera modlitwy po łacinie oraz pojedyncze słowa polskie. Zgodnie z dominującą w średniowieczu zasadą osobowości prawa, Polacy zamieszkujący państwo zakonu krzyżackiego, głównie ziemię chełmińską, byli sądzeni według prawa polskiego. Autorem zwodu, mającego służyć krzyżackim sędziom, jest prawdopodobnie urzędnik krzyżacki (tego zdania był wydawca Zwodu Józef Matuszewski), według niektórych badaczy będący mnichem cysterskim. Zachował się tylko częściowy, urywający się w połowie zdania, tekst zbioru. Wierszowany wstęp głosi: Księga Elbląska Najstarszy spis polskiego prawa zwyczajowego. Spisana po niemiecku. Wyrażała zasadę personalności, a nie terytorialności prawa. Jego mędrcy z dawna obmyślali dla niego prawo, którym też się rządził. Naród ten zwie się Polakami a prawo jego tu wam ogłaszam.

Księga Elbląska [21.1] Jeśli umrze rycerz, który ma jednego syna albo dwóch albo [jeszcze] więcej, oni przejmują jego dziedzictwo, [ale] w majątku muszą zostawić swoją matkę z taką władzą, z jaką była dotąd, dopóki chce ona pozostać bez [drugiego] męża. [21.2] Jeśli jednak wyjdzie ona za mąż, wówczas oni muszą jej dać konia, aby ciągnął jej wóz - jak to ona miała przedtem, a także drugiego konia, na którym pojedzie jej parobek, wiodący jej konia ciągnącego wóz. A gdy do [domu] męża wniosła kilka własnych dziewek, albo gdy znalazła się tam jakaś dziewka kupiona przez nią już po zwarciu małżeństwa - albowiem niekiedy kobiety gromadzą za len, albo za inne zboże pieniądze, które należą wyłącznie do nich; za nie one mogą kupić dziewki, albo bydło, albo przyodziewek, albo kilimy, sukna, albo kobierce jeśli ona je posiada lub jakieś rzeczy podręczne, które są związane z jej pracą, jak jej kilimy, i jej obrusy, i jej poduszki, które wniosła swojemu mężowi, jak i te, które od tego czasu zrobiła. To wszystko należy jej dać. Innych rzeczy z majątku po mężu ona nie otrzymuje. [22.1] Jeśli umiera taki chłop, który nie ma syna, jego pan zabiera jego majątek.

Księga Elbląska Księga Elbląska [7.1] Jeżeli ktoś drugiego napastuje w zamiarze pobicia go, a ten zacznie się bronić i rani tamtego oraz idzie przed jego sędziego i oskarży przedstawiając świadków, że ów go napastował i chciał go pobić, w wypadku, gdy dowiedzie tego samosiódm, ów płaci 6 grzywien, ponad to, że odniósł rany.

Prawo ziemskie Prawo właściwe dla szlachty. Źródła prawa ziemskiego: przywileje indywidualne i zbiorowe, statuty edykty dekrety ordynacje później: ustawy sejmowe, uniwersały poborowe

Statuty Kazimierza Wielkiego ekstrawaganty: ustawy uchwalane przez Kazimierza Wielkiego i jego następców; prejudykaty: wyciągi ze spraw sądowych z wyrokami (część to przypadki faktyczne pochodzą z rzeczywistej praktyki sądowej, niektóre są wynikiem twórczej działalności notariuszy królewskich) zredagowane w postaci kazusów: opis stanu faktycznego wraz z kwalifikacją prawną i wyrokiem; petyta: projekty norm prawnych. Wraz z postępującym ujednolicaniem prawa łączono oba statuty (po rozszerzeniu statuty małopolskie liczyły ok. 100 artykułów, statuty wielkopolskie – ok. 50) w jednej redakcji. Najbardziej rozpowszechnionym jednolitym zestawieniem statutów były tzw. dygesta Statuty Kazimierza Wielkiego [79] Skargę zaniósł Gromek na Urbana, iż gdy wieczorem w domu Gromka wybuchła zwada przyszedł Urban i zgasił świecę. Ponieważ zrobiło się ciemno, Gromek nie wie przez kogo został zraniony. Urban przyznał, że świecę zgasił ale zaparł się zranienia Gromka. Tedy my kazaliśmy Gromkowi przysiąc, że nie zna sprawcy swojego zranienia. Gdy to uczynił kazaliśmy Urbanowi, który swym zgaszeniem świecy dał przyczynę zranienia, zadośćuczynił Gromkowi za ranę. [94] Gdyby też ktoś żelazo, płaszcz albo jakąkolwiek rzecz własną, komukolwiek mocą swoją, nie uciekając się do pomocy prawa zabrał, z karą sześciu grzywien ma taką gwałtem wziętą rzecz zwrócił. [112] Złodziejstwo i łotrostwo przez wielkość grzechu oraz przez obawę męki z powodu przestępstwa tego grożącą niejednokrotnie pozostaje nieujawnione. Tak też wkrótce do jednego przestępstwa sprawca dodaje nowe czując się bezkarnym. A gdy przeciwko złodziejowi sprawa zostanie wytoczona, ten częstokroć zasłania się dawnością. Aby kres temu położył postanawiamy, że gdy ktoś o łotrostwo czy złodziejstwo przed sad był wezwany, a powód i pozwany mieszkają w jednej wsi albo parafii, bądź mszy razem słuchają, to tacy mają mieć dawność uznaną na jeden rok. Ale gdy strony mieszkają z dala od siebie, to wtedy inna dawność pozwanemu nie może był przyznana jak tylko trzy lata. A ten, co przez taki długi czas o swe interesy nie dbał ma już milczeć na zawsze.

Źródła poznania prawa staropolskiego Księgi sądowe Metryka Koronna Volumina Legum Volumina Constitutionum

Ruch kodyfikacyjny w Polsce Ogólne: Syntagmaty (1488 r.) Statut Łaskiego (1506 r.) Formula Processus (1523 r.) Korektura praw (1532 r.) Kodeks Zamoyskiego (1778 r.) Kodeks Stanisława Augusta (1792 r.) Partykularne: Statuty Litewskie Zwód Prażmowskiego (1530 r.) Zwód Goryńskiego (1541 r.) Korektura Pruska (1598 r.)

Statuty Litewskie I Statut (1529 r.) II Statut (1566 r.) Statut przewidywał wyłączność terytorialną jego obowiązywania nawet w stosunku do cudzoziemców. Przewidywał również posiłkowe stosowanie "inszych praw chrześcijańskich", co interpretowano jako możność posługiwania się prawem rzymskim jako prawem powszechnym narodów chrześcijańskich. Składał się z 488 artykułów rozmieszczonych w 14 rozdziałach. Obowiązywał do roku 1840 Statuty Litewskie I Statut (1529 r.) II Statut (1566 r.) III Statut (1588 r.) Obowiązywały do 1840 r.

III Statut Litewski

III Statut Litewski

Źródła prawa miejskiego Powstało w latach 1220-1235. Autorem był ławnik sądowy Eike von Repkow, który podjął się spisania dzieła prawdopodobnie na polecenie szlachcica von Falkenstein. Twórca miał dobrą znajomość prawa miejscowego, nie posiadał jednak głębszego wykształcenia prawniczego (w szczególności nie znał prawa rzymskiego). Spowodowało to, że spis odbiega poziomem od innych mu współczesnych, ukazuje jednak przez to autentyczne prawo lokalne bez obcych naleciałości. Praca ta napisana została najpierw po łacinie (pierwotny tekst łaciński zachował się tylko we fragmentach), a następnie (przez tego samego autora) powstała jej wersja niemiecka. Zwierciadło saskie składa się z dwóch części: Landrechtu i Lehnrechtu. Repkow opowiadał się w swym dziele za wyższością władzy cesarza nad władzą papieża (np. niedopuszczalność wyklęcia cesarza przez papieża poza trzema wypadkami: zburzenia kościoła, odstępstwa od wiary, porzucenia prawowitej małżonki). Twierdził on również, że papież nie może stanowić praw sprzecznych prawem ziemskim, lub prawem lennym. Spowodowało to potępienie przez Grzegorza XI w 1375 14 artykułów Zwierciadła (tzw. articuli reprobati), uznano je za heretyckie (w tym artykuł dopuszczający jako środek dowodowy ordalia). W znacznej liczbie późniejszych rękopisów artykuły te były pomijane. Weichbild magdeburski (łac. Ius municipale magdeburgense) – pomocniczy spis praw, który razem z Zwierciadłem saskim kształtował całokształt życia prawnego w ramach prawa magdeburskiego, potocznie zwanego magdeburgią lub Saxonem. Prawo to mówiło o obywatelstwie miejskim, o założeniu miasta, o sądach w mieście, o radzie miejskiej, o administracji przestrzennej miasta, o długach i targach itp., dotyczyło więc tylko specyficznych stosunków prawnych panujących w mieście. Carolina wprowadziła do prawa karnego materialnego i procesowego szereg przełomowych unowocześnień (m.in. przyjęcie zasady publicznoprawnej w ściganiu przestępstw, określenie winy jako podstawy odpowiedzialności karnej, zniesienie systemu kar kompozycyjnych, przyjęcie zasady prawdy materialnej i zasady racjonalnych środków dowodowych w procesie karnym) przy jednoczesnym radykalnym zwiększeniu surowości kar w porównaniu z czasami średniowiecza. Czas powstania tej konstytucji datuje się pod koniec lipca 1532 w Ratyzbonie. Uchwalona przez Sejm Rzeszy, ogłoszona przez Karola V w 1532. Źródła prawa miejskiego Zwierciadło Saskie Weichbild Magdeburski Constitutio Criminalis Carolina System filialny: ortyle i wilkierze Prawo niemieckie: magdeburskie, lubeckie, średzkie, chełmińskie

Zwierciadło Saskie Art. 5 – Kto człowieka zabija albo uwięzi, albo obrabuje, albo spali, z wyjątkiem morderstwa połączonego z podpaleniem lub zgwałci kobietę bądź dziewczynę, albo pokój złamie, albo zostanie pojmany na cudzołóstwie – wszystkim należy ściąć głowę. Art. 20 – Złodziei trzeba wieszać [..] Wszyscy mordercy i ci, którzy zrabują pług lub obrabują młyn, kościół, cmentarz, również zdrajcy i podpalacze oraz ci, którzy jako pełnomocnicy wykonują zlecenie – wszystkich ich trzeba kołem łamać.

Zwierciadło Saskie Porządek sądów i praw miejskich prawa majdeburskiego Jaką śmiercią który złoczyńca ma być karan wypisano, to jest: złodziej ma być obwieszon, zdrajca, rozbójnik, łupieżca – w koło wplecion, mężobójca, gwałtownik papien i który by na cudzołóstwie był pojman, takowi mają być ścienci. Odszczepieniec wiary chrześcijańskiej ma być spalon. Tęż śmiercią ma zginąć czarownik i kto by komu jad zadał. Carolina [162] Jeżeli ktoś zostanie zatrzymany pod zarzutem popełnienia kradzieży po raz trzeci i winę mu się udowodni, uznany będzie za wielokrotnego złodzieja i zostanie sądzony tak, jak przestępca używający przemocy. Podlegać będzie karze śmierci: mężczyzna – przez powieszenie, kobieta – poprzez utopienie, bądź w inny sposób, zwyczajowo przyjęty w danej ziemi.

Dzieła Bartłomieja Groickiego Bartłomiej Groicki, podwójci krakowski, pisarz sądu wyższego prawa niemieckiego na zamku krakowskim, prawo polskie a nie niemieckie, pisał wyłącznie po polsku, jego dzieła stosowano w miastach i na wsiach 1558 „Artykuły prawa magdeburskiego” 1559 „Porządek sądów i praw miejskich” 1559 „Postępek z praw cesarskich” (Constitutio Criminalis Carolina z 1532 r.) 1567 „Tytuły prawa magdeburskiego”

Księga kryminalna miasta Krakowa z lat 1554-1625, opr. i wyd. W Księga kryminalna miasta Krakowa z lat 1554-1625, opr. i wyd. W. Uruszczak, M. Mikuła, A. Karabowicz

Prawo wiejskie Prawo zwyczajowe, rozwijane przez orzecznictwo sądów chłopskich. Prawo niemieckie we wsiach osadzonych na tym prawie. Prawo karne na wsiach było zdecydowanie łagodniejsze niż w miastach.

Prawo wiejskie Zwierciadło Saskie [13.1] Teraz dowiedźcie się o zbrodniach, jak bywają sądzone. Złodzieja trzeba wieszać. Jeżeli jednak kradzież zostanie popełniona we wsi w dzień, gdy ukradziono mienie mniejszej wartości jak trzy szylingi, wówczas przełożony chłopów może osądzić złodzieja tego samego dnia na [poniesienie] kary na skórze i włosach albo na wykupienie się od niej trzema szylingami.

Prawo kanoniczne Ecclesia vivit lege Romana Źródła prawa kanonicznego: zbiór troisty, dekretały Grzegorza IX, Liber Sextus,  Clementinae

Reguły prawa kanonicznego Posiadanie w złej wierzenie nie prowadzi do zasiedzenia. Komu wolno więcej, temu tym bardziej wolno mniej. W niemoralnych obietnicach można nie dotrzymać słowa. Reguły prawa kanonicznego 2. Possessor malae fidei ullo tempore non praescribit. 53. Cui licet quod est plus licet utique quod est minus. 69. In malis promissis fides non expedit observari.

Zadanie domowe Jak długo w Polsce: utrzymała się pańszczyzna? utrzymały się odrębności stanowe? utrzymało się prawo zaborcze? penalizowano udział w pojedynku?