Tworzenie prawa

Proces powstawania prawa Powstawanie prawa jest złożonym procesem społecznym. W jego rezultacie kształtują się albo zostają ukształtowane normy prawne o określonej treści, obowiązujące w określonej grupie społecznej, np. w grupie państwowej, w społeczności lokalnej czy w grupie zawodowej.

Proces ten może mieć charakter spontaniczny (tak kształtuje się prawo zwyczajowe) albo może mieć charakter procesu zorganizowanego, dokonującego się w określonych instytucjach i według określonej procedury (prawo stanowione). W pierwszym przypadku mówi się, że prawo się kształtuje, w drugim, że jest kształtowane, tzn. stanowi rezultat celowej i zorganizowanej działalności człowieka.

Fakty prawotwórcze Prawo jako zbiór norm postępowania może powstawać w wielu formach. Może być rezultatem różnych faktów prawotwórczych, czyli faktów tworzących prawo. Mamy następujące fakty prawotwórcze: A) stanowienie B) umowa C) kształtowanie się prawa zwyczajowego D) precedens.

Źródła prawa O poszczególnych faktach prawotwórczych mówi się, że są źródłami prawa. Za źródła prawa uważa się nie tylko fakty prawo tworzące, ale także rezultaty tych faktów. W rezultacie aktu stanowienia powstaje np. ustawa, rozporządzenie, czy uchwała, a w rezultacie kształtowania się normy zwyczajowej powstaje norma prawa zwyczajowego.

Fontes iuris cognoscendi Źródła poznania prawa, czyli każdy dokument lub inna forma przekazu, z których czerpiemy informację o prawie, np. komentarz do ustawy, podręcznik do prawa cywilnego.

Prawo zwyczajowe Proces kształtowania się prawa zwyczajowego jest długotrwały i skomplikowany. Najpierw musi wykształcić się w jakiejś społeczności powszechnie akceptowany w niej zwyczaj postępowania w określony sposób i przekonanie, że postępowanie to jest wyznaczone przez jakąś wiążącą normę, zwaną normą zwyczajową.

W danej społeczności musi się przy tym wytworzyć powszechne przekonanie, że dana norma zwyczajowa powinna być realizowana jako prawna, a jej przekroczenie powinno być – zasadniczo – sankcjonowane przez organy państwa. Normy zwyczajowe kształtują się więc spontanicznie. Jeśli jakiś organ państwa (np. sąd, parlament, organ administracyjny), rozstrzygając jakąś konkretną sprawę, uczyni podstawą rozstrzygnięcia normę zwyczajową, to norma ta staje się od tego momentu normą prawa zwyczajowego.

Uznanie normy zwyczajowej Czynność podjęcia przez organ państwa decyzji na podstawie normy zwyczajowej nazywa się aktem uznania tej normy („usankcjonowanie zwyczaju”). Uznanie nie jest czynnością kształtującą treść owej normy, a jedynie potwierdzającą rozpowszechnione i utrwalone przekonanie, że norma zwyczajowo ukształtowana powinna być realizowana tak jak normy prawne.

Uznanie ma charakter precedensu potwierdzającego, a w jego rezultacie norma zwyczajowa zostaje włączona do systemu obowiązujących norm prawnych. Prawo ukształtowane w ten sposób nazywa się prawem zwyczajowym.

Zwyczaje Od prawa zwyczajowego należy odróżnić zwyczaje, tzn. powszechne nawyki określonego zachowania w określonych sytuacjach, które wykształciły się w jakiejś grupie społecznej i nie są uznawane przez organy państwa za wiążące. Normy prawne często odsyłają do zwyczajów, np. art. 699 Kodeksu cywilnego: „Jeżeli w umowie nie oznaczono terminu płatności czynszu, czynsz ten płaci się z dołu w terminie zwyczajowo przyjętym.

Prawo zwyczajowe jest ważnym źródłem prawa międzynarodowego publicznego. W prawie wewnętrznym państw europejskich jego rola jest niewielka.

Stanowienie prawa Stanowienie prawa to czynność konwencjonalna kompetentnego organu państwa, poprzez którą ów organ „żąda”, aby normy prawne o ukształtowanej przez niego treści były realizowane. Stanowienie jest aktem kreującym normy prawne. Może go dokonać jakiś jeden podmiot – organ jednoosobowy (np. prezydent, wojewoda), albo organ, czy instytucja o charakterze kolegialnym, np. parlament.

Współstanowienie Akt stanowienia jest dokonywany przez co najmniej dwa podmioty, np. przez dwóch ministrów, z których każdy jest wyposażony w kompetencje prawotwórcze. Dla ważności aktu stanowienia nie jest wymagana zgoda adresatów stanowionych norm i dlatego stanowienie jest traktowane jako akt jednostronny.

Umowa W odróżnieniu od aktów stanowienia umowa jako fakt prawotwórczy jest czynnością co najmniej dwustronną (podmioty zawierające umowę nazywa się stronami), poprzez którą strony uczestniczące w umowie ustalają wiążące je normy generalne i abstrakcyjne. Umowa jest aktem kreującym normy prawne. Charakteryzuje się tym, że twórca tych norm jest zarazem ich adresatem.

Umowy publicznoprawne i cywilnoprawne Wyróżniamy umowy publicznoprawne oraz cywilnoprawne. Od umowy jako źródła prawa należy odróżnić umowę jako czynność prawną (np. umowę najmu lokalu, umowę pożyczki), w rezultacie której wyznacza się dla stron umowy normy konkretne i indywidualne.

Precedens prawotwórczy de iure Elementy: Ratio decidendi – zasada ogólna; Obiter dicta – stan faktyczny danej sprawy. Zasada stare decisis – stałości decyzji. Wytworem rozstrzygnięcia precedensowego jest zawsze jakaś norma generalna sformułowana przez organ, który rozstrzyga precedensową sprawę, a samo to rozstrzygnięcie jest faktem tworzącym ową normę, a więc faktem prawotwórczym.

W praktyce precedensy są tworzone najczęściej przez sądy, i to sądy najwyższych instancji (stąd nazwa precedens sądowy). Zdarzają się także precedensy administracyjne. Precedensy abstrakcyjne są uznawane oficjalnie za źródło prawa w krajach anglosaskich. Systemy prawne tych państw noszą nazwę systemu common law lub case law, a także judge made law.

Precedens de facto Charakterystyczny dla systemu prawa stanowionego; Abstrakcyjny; Odgrywa rolę w procesie interpretacyjnym.

Normatywna koncepcja źródeł prawa Reguły walidacyjne – nakazują uznawać jakieś fakty za fakty prawotwórcze danego systemu; Reguły egzegezy, czyli reguły wykładni tekstów prawnych; reguły inferencyjne, dotyczące wnioskowania z obowiązywania jednych norm o obowiązywaniu innych norm; reguły kolizyjne, określające sposoby eliminowania niezgodności norm systemu.

Kodyfikacja Kodyfikacja, zebranie w jednolitą, usystematyzowaną i opartą na wspólnych zasadach całość przepisów zawartych w różnych aktach prawnych, połączone z odpowiednią zmianą ich treści i uchylenie mocy obowiązującej dotychczasowych przepisów w zakresie unormowanym w kodyfikacji. Wynikiem kodyfikacji jest powstanie kodeksu.

Konsolidacja W systemie common law kodyfikację często zastępuje skromniejsza forma porządkowania przepisów prawnych. Jest to zabieg urzędowy i polega na połączeniu w jednym akcie normatywnym regulacji prawnych występujących w formie rozproszonej w postaci wielu aktów normatywnych podlegających uchyleniu przez akt konsolidujący prawo.

Konsolidacja a kodyfikacja Konsolidacja jest zawsze zebraniem dotychczas obowiązującego materiału normatywnego w jedną całość, a nie jak kodyfikacja w systemie civil law stworzeniem zasadniczo nowej, niekiedy radykalnie odmiennej od dotychczasowej regulacji prawnej. Zakres norm objętych konsolidacją jest często ograniczony i obejmuje wyłącznie prawo statutowe.

Inkorporacja a kodyfikacja Inkorporacja norm prawnych – pojęcie bliskoznaczne kodyfikacji, oznacza zebranie i spisanie norm prawnych, np. norm do tej pory występujących w formie zwyczajowej bądź też norm rozproszonych w wielu aktach prawnych, w formie jednego aktu normatywnego. Z reguły wskazuje się na różnice między inkorporacją a kodyfikacją sprowadzające się do jednoczesnego wprowadzania modyfikacji do norm prawnych. Jeżeli normy prawne spisywane są w dotychczasowym brzmieniu, mówimy o inkorporacji. Jeżeli natomiast przy spisywaniu norm, wprowadzamy modyfikacje (np. aby dostosować treść normy do zmieniającej się rzeczywistości, mówimy o kodyfikacji.