ZSP-Ćw.-2 Pojęcie: „Źródła Prawa” W NAUKACH HISTORYCZNOPRAWNYCH

W ZNACZENIU MATERIALNYM wszechstronne i czynniki, które w pewnym (większym lub mniejszym) stopniu wpływają na kształtowanie się norm prawnych i w konsekwencji na ich ostateczną treść mogą one mieć charakter: OBIEKTYWNY (jak np. położenie geograficzne, czy klimat) lub SUBIEKTYWNY

ż• PRZYKŁADY: stosunki społeczne (funkcjonujące w określonym społeczeństwie); jest to związane ze stratyfikacją społeczeństwa i określoną pozycją wyodrębnionych grup społecznych, takich jak stany, kasty, klasy, warstwy, itd.) stosunki ekonomiczne (zw. przede wszystkim z kwestią podziału i redystrybucji dóbr) szczególne znaczenie ma w tym kontekście przyjęty model prawa własności stosunki polityczne (zw. z działalnością różnego rodzaju partii i ugrupowań dążących do zdobycia I utrzymania władzy). mają one bowiem własne modele życia społecznego, wizji państwa oraz charakteru i kształtu prawa po zdobyciu władzy pragną one zrealizować swoje poglądy na państwo i prawa, tworząc w tym celu takie, a nie inne normy prawne. postawy światopoglądowe (laickie lub religijne) mieszkańcy tworzące wspólnotę prawną będą w naturalny sposób dążyć do realizacji swojego indywidualnego, czy grupowego światopoglądu, do realizacji własnej wizji rzeczywistości za pomocą określonych norm prawnych prądy intelektualne i ideologiczne (dominujące w określonej epoce) wyjątkowo obrazowym przykładem jest epoka Oświecenia pewne tradycje narodowe czy wreszcie (ostatecznie) wola prawodawcy

ŹRÓDŁA PRAWA W ZNACZENIU FORMALNYM (fontes iuris oriundi)  określane bywają również źródłami powstania (powstawania) prawa lub też źródłami istnienia prawa (fontes iuris essendi)  Oznaczają one wówczas formy jego (tj. prawa) powstania (powstawania).  Do źródeł powstania prawa (w tym sensie) zalicza się więc wszelkie formy powstawania norm prawnych oraz wprowadzania ich w życie (stosowania)  Oznaczają one mianowicie szczególne formy wyrażenia woli prawodawcy, dzięki którym to formom normy prawne uzyskują moc prawa i zostają obwarowane sankcją przymusu państwowego.

ŹRÓDŁA POWSTANIA PRAWA:  Zasadniczą rolę wśród źródeł powstania prawa odgrywają takie jego podstawowe formy, jak: • zwyczaj, • stanowienie prawa, • umowa • praktyka sądowa (tu: zwłaszcza precedens, ściślej – najczęściej jest to „sądowy precedens prawotwórczy”) • oraz jurysprudencja, czyli doktryna (nauka prawa)

Zwyczaj  zwyczaj jest niewątpliwie najstarszym źródłem prawa, sięgającym czasów pierwotnych, • jego specyfika polega ma tym, że powstaje on oddolnie, żywiołowo, w drodze praktyki społecznej i dopiero wtórnie zostaje usankcjonowany przez organy władzy państwowej,  Zwyczaj jest to więc „uświęcona” długotrwałą tradycją reguła postępowania (forma zachowania) powszechnie akceptowana w określonej społeczności.  Innymi słowy zwyczaj – to ustawiczna praktyka postępowania w określony sposób oraz przekonanie o jej słuszności i zgodności z normami uznanymi za wiążące w danej zbiorowości ludzkiej. • Dopiero jednak uznanie tak pojętej normy zwyczajowej przez państwo poprzez zastosowanie jej w praktyce sądowej wraz z obwarowaniem jej sankcją przymusu państwowego, przekształca normę zwyczajową w normę prawa zwyczajowego.  Należy więc pamiętać o tym, że zwyczaj i prawo zwyczajowe to pojęcia, które uznać można za synonimiczne (bliskoznaczne), lecz nie ekwiwalentne. Innymi słowy są to pojęcia bliskoznaczne, lecz nie równo-, czy jednoznaczne, czy też w pełni tożsame  Zwyczaj odgrywał istotną rolę w dawnych społecznościach, rozwijających się stopniowo. Współcześnie został on niemal całkowicie wyparty przez różne formy prawa stanowionego. Zachował (jako źródło prawa) nieco większe znaczenie w społeczeństwach tradycyjnych, rozwijających się stopniowo, jak np. w krajach, w których system prawny oparty jest na common law (jak np. Wielka Brytania)

Stanowienie prawa  działalność prawotwórcza upoważnionych do tego organów legislacyjnych, które określonymi aktami kreują normy prawne, tworzą więc prawo  w przeciwieństwie do norm zwyczajowych normy prawa stanowionego nie są kształtowane drogą tradycji środowiska lecz przez wyspecjalizowane i kompetentne organy władzy prawodawczej, których działalność legislacyjna realizowana jest z zachowaniem wymogów procedury i odpowiedniej formy  przyjęte rozwiązania ustrojowe określają: • które z organów państwowych lub samorządowych posiadają uprawnienia legislacyjne (tj. prawotwórcze), • jaki jest przedmiotowy i podmiotowy zakres tych uprawnień, • jaka jest ich moc prawna, • jaka jest ich pozycja w hierarchicznym z reguły systemie prawnym  Stanowieniem prawa w państwie zajmowało i zajmuje się więc z natury rzeczy bardzo wiele podmiotów.  choć tworzone przez nie akty prawne mają tak dawniej, jak i dziś różne nazwy , różny zakres obowiązywania, różną moc i pozycję prawną, to jednak wszystkie te działania polegają na świadomym, systematycznym stanowieniu prawa.  współcześnie ta właśnie forma źródeł prawa w systemach prawnych państw Europy kontynentalnej ma znaczenie podstawowe.  dominującą pozycję wśród form źródeł obowiązującego i stosowanego prawa jego stanowienie zdobyło sobie jednak stosunkowo niedawno, bowiem w istocie dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, w wyniku powstania wielkich europejskich kodyfikacji prawnych stworzonych mniej lub ściślej w oparciu o oświeceniowy program kodyfikacji prawa.

Praktyka Sądowa  pod pojęciem „praktyki sądowej” w kontekście źródeł prawa w znaczeniu formalnym należy w istocie rzeczy rozumieć sądowy precedens prawotwórczy  jest on uznawany za odmianę zwyczaju z tą jednak zasadniczą różnicą, że • precedens prawotwórczy jest to przede wszystkim decyzja organu sądowego, będąca w przyszłości (stająca się „na przyszłość”) podstawą rozstrzygania w podobny sposób podobnych przypadków prawnych. • tak rozumiany precedens stanowi po dziś dzień podstawą formę źródła prawa sądowego w Wielkiej Brytanii oraz w krajach historycznie związanych z brytyjskim osadnictwem i brytyjską zależnością kolonialną, a więc np. w takich współczesnych państwach, jak Stany Zjednoczone, Kanada, czy Australia, także np. częściowo np. Republika Południowej Afryki

Umowa  umowa stanowi swoistą odmianę prawa stanowionego, w którego tworzeniu uczestniczą przynajmniej dwa podmioty umowy dwustronne) wyposażone w zdolność prawotwórczą lub większa ilość takich podmiotów (w przypadku umów wielostronnych)  współcześnie (w systemach prawa krajowego) umowy (np. pomiędzy związkami zawodowymi i rządem) stanowią rzadkość, natomiast bardzo ważną rolę odgrywają w międzynarodowym prawie publicznym (są to umowy o zasięgu uniwersalnym, jak np. dot. powołania i funkcjonowania ONZ lub też jedynie regionalnym. jak np. traktaty powołujące do życia Unię Europejską)  szczególnym rodzajem takiej umowy (o dwustronnym charakterze) jest konkordat, czyli umowa określająca wzajemne relacje pomiędzy określonym państwem, a Stolicą Apostolską  umowę publicznoprawną cechują: • wielość podmiotów tworzących prawo • równorzędność tych podmiotów • oraz zasada wzajemności - polegająca na tym, że przestrzeganie warunków umowy przed jedną stronę obliguje do analogicznego postępowania drugą stronę, czy strony takiej umowy

Jurysprudencja (1)  dosłownie ten termin pochodzenia łacińskiego należałoby tłumaczyć, jako mądrość prawniczą lub wiedzę prawniczą .  dziś pod pojęciem tym rozumie się z reguły prawoznawstwo lub jeszcze ściślej – naukę prawa  jurysprudencję utożsamiać więc będziemy z doktryną, nauką prawa, a zwłaszcza z prawotwórczym charakterem działalności najwybitniejszych, obdarzonych niekwestionowanym autorytetem znawców prawa  współcześnie, w dobie niekwestionowanej hegemonii prawa stanowionego (przynajmniej w naszym kręgu kultury prawnej) o jurysprudencji, jako o jednej z form źródeł prawa mówić możemy niemalże wyłącznie w kategoriach historycznych  przebogata historia prawa zna jednak (nie tak znowu nieliczne) przypadki odmiennego postrzegania roli jurysprudencji w systemie źródeł prawa.

Jurysprudencja (2) • najbardziej reprezentatywnym tego przykładem wydaje się rola jurysprudencji w starożytnym Rzymie. • osobliwością rozwoju prawa w Rzymie był fakt, iż uczeni prawnicy uczestniczyli bezpośrednio w tworzeniu obowiązujących norm prawnych. • początki prawotwórczej kariery rzymskiej jurysprudencji sięgają okresu republikańskiego, a ściślej przełomu IV i III wieku przed Chr. • okres największej jej świetności, a przynajmniej okres największego bezpośredniego udziału uczonych prawników antycznego Rzymu w kreowaniu obowiązującego prawa to tzw. okres klasyczny prawa rzymskiego, od czasów Oktawiana Augusta, tj. od przełomu I wieku przed Chr. i I wieku po Chr. do połowy III wieku po Chr. • ten niezwykły rozkwit rzymskiej jurysprudencji związany był z decyzją Oktawiana Augusta , przyznającą wybitnym jurystom prawo udzielania opinii prawnych ex auctoritate principis („pod autorytetem cesarza”), czyli z jego upoważnienia. • na okres klasyczny przypadła działalność najwybitniejszych uczonych rzymskich prawników, takich jak Sabinus, Celsus, Ulpian, Julian, Papinian, Paulus, czy Gaius, którzy swoimi „wypowiedziami o prawie” bezpośrednio współtworzyli stosowane prawo, wpływając w ten sposób na treść ferowanych wyroków sądowych

Jurysprudencja (3)  innym podobnym tego rodzaju przykładem jest prawotwórcza rola jurysprudencji w epoce wczesno-nowożytnej (w XVI, XVII, a nawet jeszcze XVIII stuleciu). • wówczas to głównie na obszarach obowiązywania prawa niemieckiego (a więc nie tylko na terenie Rzeszy, lecz również na znacznych obszarach Europy Środkowej i częściowo Wschodniej) – powszechną praktyką stało się kierowanie przez sądy zapytań do prawniczych fakultetów uniwersyteckich (zwłaszcza w sprawach szczególnie zawiłych, bądź w przypadku luk w obowiązującym prawie). • opinie i pouczenia uczonych prawników (responsium iuris consilium, consultatio), choć formalnie posiadały jedynie charakter doradczy, w rzeczywistości niejednokrotnie stanowiły podstawę wielu rozstrzygnięć sądowych. • jednym z najwybitniejszych przedstawicieli ówczesnej, niemieckiej jurysprudencji o ogromnym autorytecie był profesor Uniwersytetu w Lipsku – Benedykt Carpzov (1595-1666).  prócz obszarów związanych ze stosowaniem prawa niemieckiego, analogiczne zjawisko (w kontekście prawotwórczej roli jurysprudencji) obserwować można we wczesnonowożytnej Anglii, gdzie dzieła najwybitniejszych głównie XVII-wiecznych prawników (wśród nich zwłaszcza traktaty Edwarda Coke’a) miały w praktyce moc zbliżoną do wiążącej i uznawane były za „księgi autorytetu” (books of authority).

ŹRÓDŁA PRAWA W ZNACZENIU POZNAWCZYM (fontes iuris cognoscendi)  są to wszelkie efekty działalności prawotwórczej zachowane do naszych czasów, które służyć mogą poznaniu prawa (z tego powodu źródła prawa w znaczeniu poznawczym określa się również, jako źródła poznania prawa,  są to więc różnorodne materiały (głównie, choć nie wyłącznie) pisemne, które dostarczają pewnych informacji dotyczących treści i charakteru prawa stosowanego w określonym czasie na określonym terytorium.  Poznawcze źródła prawa można podzielić (w układzie dychotomicznym) na: URZĘDOWE I PRYWATNE: a) urzędowe (źródła poznania prawa)  czyli pochodzące bezpośrednio od samego prawodawcy b) oraz prywatne (źródła poznania prawa) – czyli sporządzane przez osoby prywatne; są to zbiory, spisy norm prawnych tworzone np. dla celów poznawczych, czy dydaktycznych

ŹRÓDŁA PRAWA W ZNACZENIU POZNAWCZYM (2) BEZPOŚREDNIE I POŚREDNIE (źródła poznania prawa): a) bezpośrednie, to takie, które zawierają teksty prawne (np. wszelkie spisy i zbiory norm prawnych, ustawy, uchwały, dokumenty, księgi sądowe i urzędnicze, radziecko- ławnicze itp.) b) pośrednie, to te, które są jedynie przekazami o dawnym prawie, zawierającymi mniej lub bardziej szczegółowe i precyzyjne informacje o prawie minionych czasów.  Do tych ostatnich (tj. pośrednich źródeł poznania prawa), prócz materiałów pisemnych (np. listów i innych form korespondencji, dzieł literackich i historiograficznych, prywatnych zapisków i notatek) należą również: • źródła niematerialne (jak choćby informacje zawarte w przekazach dokonywanych drogą ustnej tradycji), • także przedmioty materialne służące do egzekwowania prawa (np. pręgierz, lub przebogata kolekcja narzędzi tortur, takich jak beczki czarownic, hiszpańskie buty, garoty, wreszcie przeróżne koła, wahadła, łamacze, zgniatacze i cęgi itp.), świadczące niewątpliwie o imponującej wyobraźni i wyrafinowaniu ludzi minionych epok

FRANCJA/ MONARCHIA FRANKOŃSKA: Kapitularze (śrdn. łac. capitularia)  w późnośredniowiecznej łac. terminologii termin capitulum znaczył tyle, co „ustęp”, „rozdział”,), swą nazwę zawdzięczają temu, że dzieliły się na krótkie rozdziały (capitula);  były to akty normatywne władców frankońskich (głównie z czasów dynastii Karolingów); miały charakter rozporządzeń monarszych, które regulowały: • sprawy państwowe (organizację, zadania, funkcje i kompetencje urzędników, podział administracyjny kraju świadczenia finansowe poddanych na rzecz Państwa), • a także sprawy zw. z organizacją i funkcjonowaniem sił zbrojnych  Wyróżnia się trzy rodzaje kapitularzy, tj. • capitularia legibus addenda – uzupełnianie i zmiana praw szczepowych • capitularia missorum – instrukcje dla wysłanników królewskich, tzw. „missich” (missi dominici) • capitularia per se scribenda – samodzielne akty normatywne, które obowiązywały na terenie całego państwa

Cotumy (fr. coutume – „zwyczaj”) • W ostatnich latach XV w. jeden z francuskich monarchów podjął wysiłki na rzecz uporządkowania prawa we Francji • stworzono procedurę, przewidującą oddolne tworzenie urzędowych spisów prawa zwyczajowego poszczególnych okręgów administracyjnych, księstw i hrabstw • lokalni urzędnicy i lokalni notable mieli gromadzić miejscowe zwyczaje prawne tworząc ich zbiór, następnie przekazywać taki zbiór do akceptacji paryskiego parlamentu (organu sądowego), po czym poddany tej procedurze spis lokalnego prawa nabierał charakteru urzędowego (oficjalnego) • w ten sposób powstawały zbiory norm terytorialnego prawa we Francji zwane cotumami (urzędowymi spisami miejscowych zwyczajów prawnych) • spośród takich spisów największe znaczenie miał zbiór o nazwie Coutume de Paris („Zwyczaje Paryża”), uznano bowiem, że winien on pełnić rolę prawa posiłkowego – w kwestiach nieuregulowanych np. w „Zwyczajach Bretanii” należało stosować (w takim przypadku dla podsądnych z Bretanii) stosowny przepis zawarty w „Zwyczajach Paryża” ze schyłku XVI w.

Ordonanse (fr. ordonnance – układ, rozporządzenie)  akty prawotwórcze (o charakterze rozporządzenia władz, ściślej – władzy królewskiej lub rozkazu służbowego) wydawane w dawnych wiekach we Francji.  uprawnienie do ich stanowienia przysługiwało w przedrewolucyjnym państwie francuskim wyłącznie królowi.  ordonanse wydawane były od czasów rządów dynastii Kapetyngów (czyli od schyłku X w.) do końca monarchii (w więc w istocie do schyłku XVIII stulecia, a nawet jeszcze w pierwszej połowie XIX w.; ostateczny kres bourbońskiej Francji to rok 1848).  przedmiotem ich regulacji mogło być wszystko, co monarcha uznał za istotne na tyle, by kwestie takie uregulować prawnie drogą takiego właśnie aktu normatywnego.  odegrały istotną rolę dla późniejszej kodyfikacji francuskiego prawa cywilnego.

ANGLIA Assyzy  (dosł. – „akt prawny”; legal act). [assize „sesja”],  w Anglii ten termin prawniczy, używany był w kilku różnych znaczeniach; m.in. jako nazwa ogólnopaństwowych zazwyczaj aktów normatywnych dawnych monarchów angielskich o charakterze rozporządzeń i ustaw Ryty (wirts)  były typowo angielską instytucją prawa stanowionego w dziedzinie postępowania sądowego Rytami określano w dawnej Anglii pisemne rozkazy (nakazy) wydawane przez kancelarię królewską.  Dotyczyły postępowania sądowego w konkretnych sprawach. Niewykonywanie nakazów zawartych w rytach traktowano jako obrazę majestatu królewskiego.  Rozróżniano dwa typy rytów: • brevia originalia - ryty, na podstawie, których wszczynano postępowanie sądowe, • brevia iudicialia - ryty zawierające zarządzenia skuteczne tylko w czasie procesu sądowego

Records & Reports  były to specyficzne zbiory norm prawnych tworzone bezpośrednio dla potrzeb postępowania i orzecznictwa sądowego.  nauczanie prawa angielskiego było domeną korporacji zawodowych. Znajomość praktycznego stosowania precedensowego prawa powszechnego sędziowie nabywali w oberżach sądowych (Inns), usytuowanych w pobliżu sądów królewskich.  członkami tych korporacji byli praktycy, którzy wprowadzali młodych adeptów w tajniki tworzenia i stosowania prawa w rodzimym systemie sądownictwa  oberże sądowe były też miejscem, gdzie sporządzano zbiory pism sądowych Funkcjonowały dwa rodzaje ksiąg, które do końca XIV wieku miały charakter anonimowy i były pracami prywatnymi: a) Records  urzędowe protokoły z rozpraw sądowych wraz z wyrokami, b) Yearbooks (Roczniki):  sporządzali je anonimowi prawnicy (pierwotnie były kompilacjami prywatnymi, jednak od XIV w. stały się zbiorami urzędowymi)  wydawano je do 1535 r. (zastąpiły je Reports) c) Reports – były to zbiory zawierające zwięzły opis stanu faktycznego i szczegółowo przedstawione motywy wyroków wraz z argumentacją prawniczą

Books of authority  Do uznawanych za najznamienitsze, wyjątkowo cenne, należą przede wszystkim następujące: • Ranulf de Glanvill,  „Traktat o prawach i zwyczajach Królestwa Anglii” (Treatise on the Laws and Customs of the Realm of England, 1189; Tractatus de Legibus et Consuetudinibus regni Angliae; autorstwo przypisywane jest czasami Hubertowi Walterowi) • Henry de Bracton,  „O prawach i zwyczajach Anglii” (On the Laws and Customs of England, 1250; De Legibus et Consuetudinibus Angliae; dzieło nigdy w całości nie ukończone) • Edward Coke,  „Instytucje praw Anglii” (Institutes of the Lawes of England [1628–1644]) • William Blackstone,  „Komentarze do praw Anglii” (Commentaries on the Laws of England [1765-1769])

NIEMCY  głębia podziałów stanowych charakteryzująca stosunki społeczne i prawne średniowiecznych Niemiec skutkowała tym, że w przypadku ziem niemieckich w wiekach średnich zazwyczaj wyraźnie wyodrębnia się trzy odrębne, stanowe systemy prawne, tj. • prawo ziemskie (Landrecht) – obowiązujące stan rycerski, czyli szlachtę, (którą, nota bene, oprócz prawa ziemskiego obowiązywały normy prawa lennego [Lehnrecht]) • prawo miejskie (Stadtrecht) – obowiązujące mieszczan • prawo dworskie (Hofrecht) – obowiązujące chłopów

Landfrydy  W latach 1308 - 1400 ustawy o pokojach ziemskich (landfrydy) powstawały zazwyczaj jako rezultat umów (układów) pomiędzy królem i partykularnym władcą terytorialnym  uchwalano je na zgromadzeniach stanowych  w latach 1400 - 1488 pokoje ziemskie były już rezultatem ogólnopaństwowego ustawodawstwa • oznaczało to, że monarcha miał już na tyle ugruntowaną pozycję polityczną, iż mógł wydawać wiążące akty prawne dla poszczególnych dzielnic  natomiast w latach 1488 - 1521 landfrydy przekształciły się w jedną z podstawowych instytucji ustrojowych państwa niemieckiego • w XVI wieku za pomocą pokojów ziemskich król regulował organizację instytucji publicznych w poszczególnych władztwach terytorialnych

Zwierciadła (Spiegel)  w prawie ziemskim, pod koniec średniowiecza zaczęto tworzyć spisy zwyczajów prawnych określane oryginalnym terminem „zwierciadeł” (Spiegel): • najbardziej znanym z nich, o największym znaczeniu dla historycznego rozwoju prawa w Europie kontynentalnej jest Zwierciadło Saskie (Der Sachsenspiegel, Speculum Saxonum) z pierwszej połowy XIII w., • znane są również z tego okresu inne, mniej znaczące zbiory określane zwierciadłami, jak np.  spis prawa zwyczajowego południowych Niemiec, określany jako Zwierciadło Szwabskie (Schwabenspiegel) z XIII w.,  Zwierciadło Styryjskie (Styric Spiegel), obejmujące obszary współcześnie austriackie,  Zwierciadło Inflanckie (Livländlicher Spiegel) – obowiązujące na ziemiach należących do Krzyżaków i Kawalerów Mieczowych  i szereg innych

Źródła prawa miejskiego w „systemie filialnym” (1)  charakterystyczną cechą w rozwoju historycznym średniowiecznych Niemiec stał się tzw. system filialny miast, który rozwinął się w prawie niemieckim tego okresu w związku z praktyką czerpania przez miasta nowo lokowane (tzw. miasta córki, "Tochterstadt") wzorów organizacyjno-prawnych, od wcześniej istniejących miast (tzw. miast-matek, "Mutterstadt") , którymi były przede wszystkim Magdeburg i Lubeka (prawo lubeckie stosowano głównie w miastach nadmorskich, w zw. z handlem hanzeatyckim).  ten specyficzny sposób rozwoju organizacyjno-prawnego, stworzył oryginalny system źródeł prawa miejskiego w miastach rozwijających się „na prawie niemieckim”. Do źródeł tych należały przede wszystkim: • akty i dokumenty lokacyjne, zawierające pierwotny zręb prawa lokowanego miasta, postanowienia nadane przez właściciela miasta, zazwyczaj po uprzednim porozumieniu z reprezentantami osadników • dotychczasowe zwyczaje prawne mieszkańców

Źródła prawa miejskiego w „systemie filialnym” (2) • Wilkierze - (daw. niem. willkür – „samowola”);  uchwały (lub zbiory uchwał) rady miejskiej  czasami zwane były również statutami miejskimi,  wydawały je rady miejskie, samodzielnie lub przy udziale ławy sądowej, albo reprezentacji pospólstwa (złożonej ze starszych cechów)  regulowały sprawy targowe, cechowe, bezpieczeństwa i porządku publicznego, a także sprawy z zakresu prawa cywilnego i karnego • Ortyle - (od dawnego niem. urteil „wyrok”),  pouczenia prawne dotyczyły skomplikowanych spraw i były udzielane sądom miejskim przez sądy większych miast, głównie Magdeburga,  stanowiły wzór do rozstrzygania podobnych spraw w przyszłości; • Prejudykaty (łac. praeiudicatum od praeiudicare)  wyroki w konkretnej sprawie stanowiące podstawę do takiego orzekania w innych podobnych sprawach na zasadach precedensu • Weichbildy  były to pomocnicze, prywatne spisy praw, dotyczące całokształtu życia prawnego w danym mieście  zawierały normy dotyczące obywatelstwa miejskiego, organizacji sądów sądach w mieście, dot. ustroju rady miejskiej, administracji przestrzennej miasta, o długach i targach itp., (dotyczyło więc tylko specyficznych stosunków prawnych panujących w mieście).  najbardziej znanym i rozpowszechnianym był tzw. Saxon, czyli weichbild saski, zw, także magdeburskim,  był to prywatny (nie – urzędowy) zbiór różnorodnych norm prawnych, m. in. pouczeń Magdeburga dla Wrocławia z roku 1261 i 1295.

RUŚ i ROSJA A). Traktaty (dowgowory; umowy międzynarodowe)  we wczesnym średniowieczu pewną rolę także dla wewnętrznego porządku prawnego  znanym przykładem takiego aktu normatywnego jest choćby Traktat Rusko-Bizantyjski zawarty (ze strony Rusi Kijowskiej) przez kniazia Olega, z roku 911 B). Ruska Prawda  to cenny i słusznie ceniony pomnik prawa wschodnich Europejczyków, z czasów średniowiecza, zawierający zwyczaje prawne, jakie drogą tradycji kształtowały się na Rusi w zapewne głównie w IX-X w. i jeszcze w pierwszych dekadach XI stulecia, w., później sukcesywnie uzupełniane o nowo powstające zwyczaje  wyodrębnia się zazwyczaj 2-3 główne jej redakcje, którymi są: a) Krótka Prawda • powstała z inicjatywy kniazia Jarosława Mądrego i jego synów-spadkobierców – tzw. Jarosławowiczów, - powstała ona w drugiej połowie XI w. (1054-1073) b) Obszerna Prawda Powstała w pierwszej połowie XII w. (1115-1125) za panowania kniazia Włodzimierza Monomacha • pierwsza jej część do dosłowne powtórzenie Krótkiej Prawdy, którą poszerzono o zwyczaje, jakie ukształtowały się już po przyjęciu Krótkiej Prawdy, • dodatkowo dodano pewne normy zaczerpnięte ze statutów ruskich kniaziów, c) Skrócona Prawda  pochodzi z XV w.,  jest to (jak nazwa wskazuje) przeredagowana nieco uzupełniona i skrócona wersja dawnych Prawd

Sobornoje Ułożenije (redakcja soborowa) Sudiebnik  jest to pierwszy ogólnorosyjski zbiór praw, powstały za panowania Iwana III Srogiego (1497) Sobornoje Ułożenije (redakcja soborowa)  zbiór różnorodnych norm prawnych stosowanych na Rusi, który powstał podczas obrad rosyjskiego Soboru (czyli zjazdu przedstawicieli stanów) w połowie XVII w. (1650) Ukazy  rozporządzenia, ogólnopaństwowe akty normatywne carów Rosyjskiego Imperiów,  wydawane były jako akty monarsze (tj. cara) i dotyczyły wszelkich spraw państwowych,  ogłaszane były w czasach nowożytnych, aż po kres Cesarstwa Rosyjskiego w drugiej dekadzie XX w.

INNE Ordynacje Konstytucje  tworzone w dawnej Europie, głównie środkowej (na obszarze Niemiec, Polski, Czech, Moraw, Węgier, Słowacji)  były to zbiory przepisów prawnych uzupełniających generalne normy prawne, regulujące np. ustrój urzędów, sądów i instytucji  ordynacje wydawał król, wojewodowie, starostowie, sądy kolegialne, urzędy kolegialne; Konstytucje  w dawnych czasach pod pojęciem konstytucji, jako aktu normatywnego, rozumiano coś zupełnie innego niż to, z czym współcześnie kojarzymy (w kontekście źródeł prawa) termin KONSTYTUCJA  generalnie, konstytucjami określano poważne, obszerne akty prawne, mające regulować w sposób kompleksowy pewną dziedzinę stosunków społecznych (czyli pewną dziedzinę prawa)  terminem tym określano także akty normatywne właścicieli ziemskich regulujących wiele aspektów prawnych dotyczących włości i poddanych, dotyczące określonych dóbr ziemskich

NAUKI POMOCNICZE Poznaniu, zrozumieniu I wreszcie opracowaniu problematyki źródeł prawa służą (w swych różnorodnych funkcjach I szczegółowych celach) różne nauki pomocnicze historii. W omawianym kontekście są to zwłaszcza: • Paleografia – nauka o dawnym piśmie • Dyplomatyka – nauka o dawnych dokumentach • Sfragistyka – nauka o dawnych pieczęciach • Chronologia (historyczne podziały, cezury) • Epigrafika – nauka o piśmie na materiale trwałym (np. kamieniu, brązie) • Archeologia prawna – zajmuje się badaniem przedmiotów materialnych służących wykonywaniu prawa

ŹRÓDŁA PRAWA W ŚREDNIOWIECZU

PODSTAWOWE CECHY CHARAKTERYSTYCZNE ŚREDNIOWIECZNEGO PRAWA PRZEWAGA PRAWA ZWYCZAJOWEGO ZASADA OSOBOWOŚCI PRAWA PARTYKULARYZM PRAWA NIERÓWNOŚĆ WOBEC PRAWA STANOWY CHARAKTER PRAWA

PRZEWAGA PRAWA ZWYCZAJOWEGO średniowieczne prawo było zasadniczo prawem zwyczajowym źródłem prawa (w średniowieczu) był ZWYCZAJ (zw. także obyczajem) – powszechnie uznana, uświęcona tradycją forma zachowania się, przyjęta w danej zbiorowości społecznej zwyczaje (cieszące się powszechną aprobatą członków danej zbiorowości) – nabierały mocy „niepisanych praw” (w zw. z przekonaniem, że pewne zwyczaje są użyteczne, niezbędne i posiadają „powagę prawa”) PRAWO ZWYCZAJOWE zwyczaj rodził prawo zwyczajowe – gdy kompetentny organ państwa rozstrzygał sprawę na podstawie zwyczaju przyjętego w danej społeczności i obwarowywał ten zwyczaj przymusem państwowym przykład: Lex Bajuvariorum (spis prawa bawarskiego z VIII w., prolog): „(...) wtedy każdy szczep znajdował w swych zwyczajach prawo. Albowiem długotrwały zwyczaj uznawano za prawo”

ZASADA OSOBOWOŚCI PRAWA oznaczała, że bez względu na miejsce pobytu jednostka podlegała prawu swej zbiorowości jej PRZECIWIEŃSTWEM jest zasada terytorialności prawa (dziś powszechnie obowiązująca w systemach prawnych), zgodnie z którą w państwie stosuje się jeden system prawny, któremu podlegają wszyscy, którzy znajdują się na terytorium danego państwa, bez względu na pochodzenie, narodowość, etc. zasada osobowości była charakterystyczną cechą wczesnośredniowiecznych państw jednak w niektórych z nich starano się odejść od tej zasady na rzecz zasady terytorialności przykładem – średniowieczne państwo germańskich Longobardów w longobardzkim spisie praw zwyczajowych (Lex Longobandorum) z VII w., we wstępie znaleźć można passus w brzmieniu: „Ktokolwiek przebywał będzie na ziemiach podległych władzy króla Longobardów podlegał będzie prawu spisanemu w tym zbiorze”

PARTYKULARYZM (terytorialny) oznacza rozbicie (rozdrobnienie) prawa (w sensie geograficznym) na szereg lokalnych praw zwyczajowych o mniejszym lub szerszym zasięgu) we Francji – na przełomie XIV/XV w. istniało ok. 700 lokalnych, partykularnych systemów prawnych w Niemczech – partykularyzm przetrwał tam do XIX/XX w., do wydania wielkich ogólnoniemieckich kodeksów w okresie II Rzeszy wyjątkiem, krajem, który uniknął zjawiska partykularyzmu prawnego była Anglia – gdzie taki partykularyzm się nie rozwinął, co wynikało ze specyfiki historii politycznej Anglii (m.in. braku typowego dla Europy kontynentalnej rozdrobnienia feudalnego, rozwoju prawa precedensowego oraz roli unifikacyjnej sądów królewskich

NIERÓWNOŚĆ WOBEC PRAWA była cechą charakterystyczną prawa średniowiecznego (podobnie jak antycznego) cechowało ją kazuistyczne zróżnicowanie zasad odpowiedzialności prawnej jednostek w zależności od statusu społecznego, zawodowego, politycznego, prawnego prawo było więc różne w przypadku takiego samego zdarzenia prawnego, w zależności od pozycji (statusu) tak sprawcy, jak również osoby poszkodowanej o ile różnicowanie prawne w epoce starożytnej było w zasadzie 2-stopniowe (wolni, niewolni), z pewnymi wyjątkami (jak np. w państwie starobabilońskim, gdzie istniał podział zasadniczo 3-stopniowy, a ludność dzieliła się na trzy kategorie prawne na avilum, muszkenum i wardum), o tyle zróżnicowanie prawa średniowiecznego było zdecydowanie większe, wielostopniowe: zależało m.in. od pochodzenia etnicznego, piastowanego urzędu, statusu prawnego, płci, zajmowanego stanowiska i wielu innych jeszcze czynników

STANOWY CHARAKTER PRAWA (PARTYKULARYZM PERSONALNY)   zróżnicowanie prawne poszczególnych osób (określane z reguły kazuistycznie w okresie wczesnośredniowiecznym), nabrało z czasem nowego charakteru - systemowego zróżnicowania prawnego członków poszczególnych stanów (grup społecznych o odrębnym statusie prawnym) było to konsekwencją ukształtowania się społeczeństwa stanowego (przy czym ten model struktury stanowej w poszczególnych państwach wykazywał pewne odmienności)

LEGES BARBARORUM I LEGES ROMANAE BARBARORUM źródłem prawa we wczesnośredniowiecznej Europie zasadniczo był zwyczaj, niemniej gdy chodzi o Europę Zachodnią już z początkiem V w. źródłem wiedzy o prawie zwyczajowym stawały się SPISY PRAWA ZWYCZAJOWEGO, w postaci: Leges Barbarorum „prawa barbarzyńców” - były to spisy (zbiory) praw zwyczajowych poszczególnych szczepów germańskich Leges Romanae Barbarorum („prawa rzymskie barbarzyńców”) - były to spisy (zbiory) praw zwyczajowych ludności galo-rzymskiej, która w wyniku ekspansji germańskiej dostała się pod panowanie poszczególnych szczepów germańskich i ich władców nie były ustawami, lecz jedynie spisami prawa zwyczajowego choć sporządzano je zazwyczaj z inicjatywy germańskich władców formalnie miały one charakter spisów prywatnych (brak oficjalnej sankcji dla sporządzonych spisów nie stał na przeszkodzie temu, by spisy te stosować w praktyce wymiaru sprawiedliwości przez okres kilkuset lat) tworzono je w okresie kilkuset lat pomiędzy V, a IX wiekiem po Chrystusie leges spisano po łacinie, niemniej była to łacina zwulgaryzowana, w przypadku niektórych zwłaszcza spisów z licznymi naleciałościami w języku starogermańskim (stopień skażenia łaciny związany był bezpośrednio z intensywnością kontaktów z rzymskim imperium) jednym z głównych motywów skłaniających do podejmowania wysiłków na rzecz tworzenia takich spisów była zasada osobowości prawa i konieczność jej respektowania

Kontynentalne Leges Barbarorum i Leges Romanae Barbarorum (1) najpierw - w okresie V-VI wieku – sporządzono spisy w państwach germańskich powstałych w tym okresie na gruzach Imperium Romanum (w państwach: Wizygotów, Burgundów, Franków i Ostrogotów) Prawo Wizygotów (Lex Visigothorum, spis prawa germańskich Wizygotów) zbiór ten ogłoszono ok. roku 475 – jest on powszechnie uważany za najstarszy spis germańskiego prawa zwyczajowego sporządzono go na polecenie króla Wizygotów – Euryka, stąd też zbiór ten zwany bywa również Kodeksem Euryka (Codex Euricianus) obowiązywał ludność germańską podległą władzy króla Wizygotów Prawo Rzymskie Wizygotów (Lex Romana Visigothorum) stworzono je dla ludności galo-rzymskiej będących pod panowaniem germańskich najeźdźców w postaci odrębnego zbioru, który powstać miał ok. 506 r. był to spis przepisów zwyczajów prawnych opartych na tradycji prawa rzymskiego (głównie na tzw. Kodeksie Teodozjańskim, Instytucjach Gaiusa i niektórych innych źródłach prawa rzymskiego) nazwano go „Brewiarzem Alaryka”, powstał bowiem z inicjatywy ówczesnego władcy Wizygotów – Alaryka II do schyłku XI wieku Brewiarz Alaryka stanowił główne źródło poznania prawa rzymskiego na obszarach Europy Zachodniej

Kontynentalne Leges Barbarorum i Leges Romanae Barbarorum (2) Lex Visigothorum Reccesvindiana w półtora wieku później, tj. w roku 654 w państwie Wizygotów powstał zbiór pod nazwą Lex Visigothorum Reccesvindiana (od imienia ówczesnego władcy Wizygotów – Rekkeswinda) jako pierwszy spośród średniowiecznych leges, zbiór ten obowiązywał zarówno Germanów, jak i Rzymian podległych władzy króla Wizygotów, którzy dotąd stosowali Brewiarz Alaryka Prawo Burgundów bardzo podobnie, jak w państwie Wizygotów, proces spisywania prawa przebiegał w państwie Burgundów i tu bowiem, na przełomie V/VI wieku, z inicjatywy króla Gundobada powstały dwa odrębne spisy, tj. Lex Burgundionum - spis zwyczajów prawnych germańskich Burgundów - (od imienia króla zwany również Lex Gundobada) oraz Lex Romana Burgundionum - spis zwyczajów prawnych ludności galo-rzymskiej pod panowaniem burgundzkim oba spisy powstały na przełomie V/VI wieku (datuje się je z reguły na rok 500)

Kontynentalne Leges Barbarorum i Leges Romanae Barbarorum (3) Prawo Ostrogotów z tego samego okresu znany jest jeszcze jeden pomnik dawnego “prawa rzymskiego barbarzyńców”, a mianowicie spis prawa rzymskiego Ostrogotów, znany powszechnie Edyktem Teodoryka (Edictum Theodorici), od imienia króla – Teodoryka Wielkiego przyjmuje się najczęściej, iż powstał on około roku 506 opierał się zasadniczo na tych samych źródłach prawa rzymskiego, co pozostałe spośród „praw rzymskich barbarzyńców”, tj. Lex Romana Visigothorum i Lex Romana Burgundionum Prawo Franków Salickich (Lex Salica Francorum) początkowo występował pod nazwą „Pactus Legis Salicae” i liczył 65 artykułów powstał u schyłku panowania Klodwiga (507-511) zawierał głownie normy prawa karnego i procesowego oraz stosunkowo nieliczne (lecz jakże istotne!) postanowienia z zakresu prawa rodzinnego i spadkowego (art. „De alodis”, czyli “O spadkach”) dalszy ROZWÓJ – w czasach po Klodwigu kilkukrotnie przeredagowywany i zmieniany przez władców frankońskich (podobnie, nota bene, jak i większość innych leges (np. w czasach Pepina Krótkiego Lex Salica Francorum przeredagowano w zbiór liczący około 100 artykułów)

Kontynentalne Leges Barbarorum i Leges Romanae Barbarorum (4) Prawo Ostrogotów z tego samego okresu znany jest jeszcze jeden pomnik dawnego “prawa rzymskiego barbarzyńców”, a mianowicie spis prawa rzymskiego Ostrogotów, znany powszechnie Edyktem Teodoryka (Edictum Theodorici), od imienia króla – Teodoryka Wielkiego przyjmuje się najczęściej, iż powstał on około roku 506 opierał się zasadniczo na tych samych źródłach prawa rzymskiego, co pozostałe spośród „praw rzymskich barbarzyńców”, tj. Lex Romana Visigothorum i Lex Romana Burgundionum Prawo Franków Salickich (Lex Salica Francorum) początkowo występował pod nazwą „Pactus Legis Salicae” i liczył 65 artykułów powstał u schyłku panowania Klodwiga (507-511) zawierał głownie normy prawa karnego i procesowego oraz stosunkowo nieliczne (lecz jakże istotne!) postanowienia z zakresu prawa rodzinnego i spadkowego (art. „De alodis”, czyli “O spadkach”) dalszy ROZWÓJ – w czasach po Klodwigu kilkukrotnie przeredagowywany i zmieniany przez władców frankońskich (podobnie, nota bene, jak i większość innych leges (np. w czasach Pepina Krótkiego Lex Salica Francorum przeredagowano w zbiór liczący około 100 artykułów)

Kontynentalne Leges Barbarorum i Leges Romanae Barbarorum (5) Prawo Longobardów w połowie VII wieku, ściślej w roku 643, powstał spis zwyczajów prawnych Longobardów oficjalna nazwa spisu, to Lex Longobardorum, jednak zbiór powszechnie znany jest pod nazwą edykt króla Rotara (Edictus regis Rothari), od imienia ówczesnego króla Longobardów jego specyficzną cechą było to, że spis ten (wbrew powszechnej wówczas zasadzie osobowości prawa), proklamował zasadę przeciwną, tj. zasadę terytorialności zgodnie z klauzulą zamieszczoną w prologu tego spisu, zawarte w nim regulacje prawne obowiązywać miały wszystkich przebywających na terytorium państwa longobardzkiego w nauce zgodnie podkreśla się, że edykt króla Rotara stał na stosunkowo wysokim poziomie legislacyjnym – pod tym względem uważany za najdoskonalszy z wczesnośredniowiecznych spisów prawa zwyczajowego Germanów przede wszystkim w zbiorze tym podjęto próbę systematyzacji zgromadzonego tam materiału prawnego, głównie o oparciu o kryterium osobowe Edykt Rotara jest również najobszerniejszym spośród średniowiecznych leges, bowiem liczy aż 388 artykułów

Kontynentalne Leges Barbarorum i Leges Romanae Barbarorum (6) Prawo Alamanów tj. Szwabów; (Lex Alamanorum) zbiór, który powstał w drugiej dekadzie VIII stulecia, w latach 712-720 Lex Baiuvariorum (prawo szczepowe Bawarów) spis powstał w pierwszej połowie lat 40-tych tego wieku, tj. w latach 741-744 znany także jako “Lex Odiliana”, od Odila, ówczesnego herzoga Bawarów (wojewody, wodza szczepowego Bawarów z czasów gdy sporządzono ten zbiór) czasy panowania Karola Wielkiego ostatnie spisy germańskich praw zwyczajowych powstałe w tym właśnie okresie sporządzone zostały najprawdopodobniej z inicjatywy wysłanników Karola Wielkiego były niezbyt obszerne, zaś głównym ich celem było zapewne utrwalenie władzy karolińskiej ostatecznie zatwierdzono je na zjeździe w Akwizgranie w latach 802-803 do tego rodzaju zbiorów należą: Prawo Franków Chamawskich (Lex Francorum Chamavorum, prawo zwyczajowe Franków Chamawskich zamieszkałych nad dolnym Renem) Lex Saxonum (prawo szczepowe Sasów podbitych przez Karola Wielkiego) Lex Thuringorum (prawo szczepowe Turyngów) Lex Frisionum (prawo zwyczajowe Fryzów)

ANGLOSASKIE LEGES BARBARORUM   w czasach wczesnośredniowiecznych podobne do kontynentalnych leges barbarorum spisy zwyczajów prawnych powstały na terenie Brytanii, kolonizowanej przez germańskich Sasów, Angolę i Jutów aż do wieku IX (czyli do czasów zjednoczenia Anglii) na terenie Brytanii istniał system tzw. heptarchii, czyli istnienia 7 niezależnych od siebie germańskich państewek, rywalizujących między sobą o hegemonię z tego to właśnie okresu pochodzi najstarszy znany spis zwyczajów prawnych brytyjskich germanów, który na przełomie VI i VII wieku (597-616) sporządzono w jednym z 7 królestw ówczesnej heptarchii, a mianowicie w Kencie spis powstał z inicjatywy ówczesnego władcy Kentu – Etelberta najbardziej jednak znanym, a jednocześnie pierwszym ogólnoangielskim spisem prawa zwyczajowego tego okresu była tzw. „Ustawa Alfreda Wielkiego”, uznawanego za pierwszego króla zjednoczonej Anglii; zbiór ten powstał około roku 890 to co różniło spisy angielskie od kontynentalnych, to język, w którym redagowano kompilacje w przypadku spisów anglosaskich był to starogermański, nie zaś mniej lub bardziej zwulgaryzowana łacina, jak w przypadku kontynentalnych leges

Późnośredniowieczne spisy prawa zwyczajowego we Francji od XIII stulecia zaczęły we Francji powstawać stosunkowo obszerne spisy terytorialnego prawa zwyczajowego, jakie na danych terenach kształtowało się przez wieki zaczęły powstawać tam, gdzie zwyczaje miały charakter zwarty, gdy obszar ich obowiązywania był znaczny były to prace prywatne, miały charakter w zasadzie orientacyjny, a nie zbiorów formalnie obowiązujących „Najstarszy spis prawa zwyczajowego Normandii”, powstał ok. roku 1200 (najpierw po łacinie, potem po francusku) pół wieku później zastąpił go udoskonalony zbiór pod nazwą „Wielka Księga Prawa Zwyczajowego Normandii” (ok. roku 1250) wkrótce spis uzyskał charakter wprawdzie nie formalnie, ale w praktyce obowiązującego zbioru prawa do dziś stosowany jest jako prawo posiłkowe na anglonormandzkich wyspach należących do Anglii (np. Jersey) Coutumes de Beauvaisis (spis prawa zwyczajowego okręgu Clermont) sporządzony ok. roku 1280, przez Filipa de Beaumanoir zbiór uważany za najdoskonalszą z prac tego rodzaju (spis ma charakter metodyczny, systematyczny i stosunkowo dokładny) autor wykazał znajomość prawa rzymskiego i kanonicznego

ZWIERCIADŁO SASKIE (Sachsenspiegel) podobnie jak we Francji – powstałe w XIII w. spisy zwyczajowego prawa niemieckiego nie miały charakteru spisów oficjalnych, lecz były to prace prywatne, którymi posługiwano się jednak w praktyce sądowej co więcej te prywatne, nieoficjalne spisy niemieckiego prawa zwyczajowego miały istotny niejednokrotnie, pośredni lub także czasami bezpośredni wpływ na treść prawa w krajach sąsiednich (w związku z ekspansją tzw. „prawa niemieckiego”) powstające w XIII i XIV wieku w Niemczech zbiory nosiły nazwę „Zwierciadeł” (Spiegel) spośród nich na szczególną uwagę, z racji na jego znaczenie dla dalszego rozwoju w Niemczech i poza granicami Rzeszy, zasługuje niewątpliwie „Zwierciadło Saskie” był to spis prawa zwyczajowe wschodniej Saksonii zbiór powstał w latach 1220-1235 (w hrabstwie Billingshöhe, w pobliżu Harzu) jego autorem był niemiecki rycerz Eike von Repkov (saski szlachcic, przez wiele lat pełniący funkcję ławnika sądowego) praca napisana została pierwotnie po łacinie, potem dopiero przetłumaczona na niemiecki (starogermański) dzieliła się na 2 części prawo ziemskie i prawo lenne uwzględniało w pewnej mierze tak prawo kanoniczne, jak i ustawy cesarskie

ZWIERCIADŁO SASKIE (Sachsenspiegel) (2) z dalszymi losami spisu wiązał się pewien SPÓR POLITYCZNY – autor opowiedział się po stronie władzy świeckiej (cesarskiej) w sporze z papieżem spowodowało to w dalszej konsekwencji, że w roku 1375 14 artykułów Zwierciadła uznanych zostało przez papieża Grzegorza XI za heretyckie (articuli reprobati), co spowodowało, że w wielu późniejszych rękopisach Zwierciadła były one opuszczane wyrażało się to między innymi w przepisach o niedopuszczalności wyklęcia cesarza przez papieża (z wyjątkiem 3 przypadków: odstępstwa od wiary, porzucenia prawowitej małżonki i zburzenia kościoła) oraz o nieuznawaniu prawa papieża do stanowienia praw sprzecznych z prawem ziemskim lub lennym. pierwotny tekst, który później zaginął, spisany został co prawda w języku łacińskim, lecz jeszcze przed zaginięciem został on przez autora (na prośbę hrabiego Hoyera von Falkensteina) przetłumaczony na język dolnoniemiecki. Eike von Repkov powszechnie uznawany jest za „twórcą niemieckiego języka prawniczego” praca tłumaczona była na kilka języków – przepisy prawne w niej zawarte stosowano później w prawie głównie miejskim w Czechach, na Litwie, w Polsce posiłkowo lub nawet jako prawo oficjalnie obowiązujące o zasięgu oddziaływania Zwierciadła Saskiego świadczy choćby to, że w XV wieku istniało kilkadziesiąt tysięcy jego odpisów na Sejmie Rzeszy w roku 1498 uznano, że zbiór ten stosowany jest na 1/3 obszaru całej Rzeszy

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGORECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO dla historii źródeł prawa w Niemczech, czy dla historii prawa niemieckiego zjawiskiem o kapitalnym znaczeniu była recepcja prawa rzymskiego proces „recepcji” (w sensie recepcji praktycznej, w odróżnieniu od recepcji teoretycznej), prawa rzymskiego dokonał się w Niemczech generalnie na przełomie wieku XV i XVI POLEGAŁ on – (najogólniej rzecz ujmując) na przejęciu prawa rzymskiego przez niemiecką praktykę prawną i na uznaniu go (tj. prawa rzymskiego) za prawo obowiązujące, jako tzw. prawo powszechne Rzeszy, a następnie na wprowadzeniu tegoż prawa rzymskiego do niemieckiej praktyki sądowej i stosowanie tego prawa, jako powszechnego prawa Rzeszy proces recepcji prawa rzymskiego w Niemczech był procesem złożonym, skomplikowanym, niejednorodnym, różne bowiem były jego przyczyny, sposoby realizacji, jak również skutki

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGORECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO (2) RECEPCJA TEORETYCZNA faktyczne przenikanie i coraz szersze stosowanie prawa rzymskiego w niemieckiej praktyce sądowej (czyli tzw. „recepcję praktyczną”) poprzedziła najpierw tzw. „recepcja teoretyczna”, zwana również „recepcją wczesną” polegała na przyjęciu założenia, że prawo rzymskie winno mieć to samo znaczenie, co rodzime prawo o charakterze zwyczajowym istniejące w poszczególnych terytoriach Rzeszy wynikało to z przyjęcia z kolei założenia, że tzw. Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego jest bezpośrednim spadkobiercą dawnego Cesarstwa Rzymskiego, a więc także wprost prawa dawnego Imperium Romanum ta dokonująca się co najmniej od XII w. teoretyczna recepcja była dziełem przede wszystkim królów niemieckich, w związku z uniwersalistycznymi koncepcjami cesarstwa, z dążeniem do umocnienia pozycji cesarza w samej Rzeszy, był to także argument w sporze o prymat w chrześcijańskim świecie pomiędzy władzą papieża i cesarza, w praktyce dokonywana była przez cesarskich jurystów recepcja teoretyczna (czyli przekonanie, ugruntowanie przekonania, że prawo rzymskie obowiązuje w Rzeszy), będzie miało istotne znaczenie dla recepcji praktycznej, która dokona się w Niemczech (i nie tylko w samej Rzeszy) głównie na przełomie XV i XVI w.

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGORECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO (3) Przyczyny recepcji POTRZEBA UJEDNOLICENIA PRAWA - (coraz silniej dająca się akcentowana), prawa rozbitego na szereg praw lokalnych (partykularnych, specjalnych), powodujących niepewność prawa, częste przypadki jego nadużywania dla celów ściśle osobistych, jak i partykularnych – grupowych POTRZEBY OBROTU HANDLOWEGO (fakt precyzyjnego uregulowania w prawie rzymskich instytucji cywilistycznych z zakresu prawa rzeczowego (tu zwłaszcza korzystne dla szlachty przepisy o kolonacie i o emfiteuzie, czyli wieczystej dzierżawie), prawa zobowiązań (umowy kupna-sprzedaży, użyczenia, pożyczki, spółki etc.) oraz z zakresu prawa handlowego szczególnie ważne i potrzebne z punktu widzenia mieszczan prowadzących działalność handlową

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO (4) Odkrycie źródeł, renesans prawa rzymskiego w średniowiecznej Europie o początkach tego zjawiska (odrodzenia się prawa rzymskiego w średniowiecznej Europie) można mówić od schyłku wieku XI proces ten zainicjowany został w północnych Włoszech generalnie uwarunkowany był potrzebami praktycznymi, wyraźnie odczuwalnym we Włoszech północnych, w miastach lombardzkich, choć nie tylko, brakiem norm prawnych, które regulowały by obrót gospodarczy, w dobie dość dynamicznego rozwoju miast północnowłoskich potrzeb tych nie zaspakajało miejscowe, rodzime, lombardzkie prawo zwyczajowe, mogło natomiast zaspokoić rozwinięte prawo rzymskie renesans prawa rzymskiego związany był także z faktem odnalezienia (odkrycia) w tym czasie części źródeł prawa rzymskiego, tzw. „Digestów justyniańskich” – co ponoć miało nastąpić podczas poszukiwań bibliotecznych źródeł prawa kanonicznego, które zarządzić miał papież Grzegorz VII zgodnie z planowaną reformą Kościoła i prawa kanonicznego

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO (5) Opracowanie źródeł przygotowanie prawa rzymskiego do zadań praktycznych wiązało się z renesansem prawa rzymskiego w średniowieczu oraz działalnością tzw. szkoły glosatorów i kontynuatorów ich prac – postglosatorów (komentatorów) Glosatorzy szkoła glosatorów powstała na Uniwersytecie Bolońskim za jej założyciela uważa się prof. tego uniwersytetu – Irneriusza (Irneriusa), żyjącego na przełomie wieku XI i XII (1070-1130) za jej najwybitniejszego (obok Irneriusa – założyciela) przedstawiciela uznawany jest Accursius (1185-1260), który napisał pracę zwaną „Glosa Accursiana” lub „Glosa Ordinaria”, będąca kompilacją przedstawiającą w sposób systematyczny dorobek naukowy glosatorów, (dzieło to zostało opracowane w XIII wieku ) inni uznani glosatorzy, to zwłaszcza Azon, Bulgarius, Placentinus, Martinus

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO (6) METODA badań - EGZEGEZA TEKSTU PRAWNEGO GLOSY prowadzący – wraz ze studentami (współpracownikami) czytał tekst, słowo po słowie, ustęp po ustępie, dokonując jednocześnie ich tłumaczenia i objaśnienia i tworząc w ten sposób glosy te krótkie objaśnienia niejasnych wyrazów i zwrotów (zwane właśnie glosami – stąd nazwa szkoły) te wpisywał następnie do tekstu poddawanego egzegezie, czyli szczegółowej analizie (głównie z punktu widzenia metody dogmatyczno-językowej) taka „glosa” wpisywana była bądź to między wierszami analizowanego tekstu (była to tzw. glosa interlinearia) lub na marginesie tekstu właściwego - glosa marginalis KAZUSY opracowując teksty justyniańskie glosatorzy posługiwali się także kazusami polegało to na tworzeniu pewnego hipotetycznego wydarzenia prawnego, starając się odtworzyć jakiś przypadek z życia codziennego, współczesnego, który można byłoby rozstrzygnąć w oparciu o tekst justyniański poddawany egzegezie SUMMY glosatorzy tworzyli także tzw. „summy” były to krótkie streszczenia przepisów (czasami pewnych instytucji) mające charakter maksymalnie jasnych i krótkich omówień zawiłych niejednokrotnie tekstów rzymskich

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO (7) Postglosatorzy (szkoła komentatorów) (1) rozwinęła się w wieku XIV, była w zasadzie kontynuatorką szkoły glosatorów, o innym jednak nieco profilu i sposobie prowadzonych badań nad prawem rzymskim glosatorzy prowadzili badania nad prawem rzymskim w sposób wybitnie kazuistyczny, dążąc do tego, by w sposób jak najbardziej szczegółowy, a jednocześnie wierny literze i duchowi oryginału dać obraz prawa rzymskiego zawartego w justyniańskiej kodyfikacji postglosatorzy (komentatorzy) – za swe zasadnicze zadanie uznali przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb życia, potrzeb związanych z rozwojem miast, stosunków handlowych, związanych z rozwojem gospodarki towarowo-pieniężnej w przeciwieństwie do glosatorów, którzy wyjaśniali przepisy prawa rzymskiego w formie zwięzłych, krótkich objaśnień, postglosatorzy tworzyli obszerne komentarze (stąd nazwa szkoły) obok Bolonii ważnym ośrodkiem szkoły komentatorów stały się Piza i Perugia do najwybitniejszych przedstawicieli należeli: Baldus de Ubaldis, a przede wszystkim Bartolus de Saxoferrato (nemo bonus íurista nisi bartolista – nie jest dobrym jurystą, kto nie naśladuje Bartolusa).

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO (8) Postglosatorzy (szkoła komentatorów) (2) postglosatorzy nie trzymali się z tak głębokim pietyzmem litery prawa rzymskiego tak ściśle, jak starali się to czynić glosatorzy (ich poprzednicy) przedmiotem ich prac stało się głownie prawo już zglosowane, glosy zawarte w „Glosa Accursiana”, które poddawali teraz swobodnej interpretacji, motywowanej przede wszystkim możliwością zastosowania konkretnych rozwiązań praktyce prawnej życia codziennego dzięki pracom komentatorów, a zwłaszcza ich owocnym w znacznym stopniu wysiłkom na rzecz przystosowania prawa rzymskiego do potrzeb ówczesnych, późnośredniowiecznych realiów ekonomicznych, społecznych, politycznych i prawnych, skomentowane przez nich prawo rzymskie (nie zawsze już tak bliskie swemu pierwowzorowi), zaczęło przenikać, jako prawo powszechne, ius commune, do średniowiecznych systemów partykularnego praw, a zjawisko to największe rozmiary przybrało na gruncie niemieckim

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO (9) RECEPCJA PRAKTYCZNA  Sposób przeprowadzenia recepcji recepcja prawa rzymskiego, jako tzw. prawa powszechnego; dokonywała się poprzez: działalność jurystów-praktyków, wykształcenych na uniwersytetach, gdzie nauczano dwóch systemów prawa: rzymskiego i kanonicznego; z natury rzeczy stawali się zwolennikami w życiu zawodowym zajmując różne funkcje w sądach, kancelariach zaczęli drogą praktyki wprowadzać zasady prawa rzymskiego, zwłaszcza znajdując dość podatny grunt dla takich działań rola uniwersytetów - praktyką niemieckiego życia prawnego stało się to, że w przypadku wątpliwości sądy zwracały się do uniwersytetów o wydanie opinii prawnych, z reguły wydawanych na podstawie prawa rzymskiego znaczenie Sądu Kameralnego Rzeszy : powołany, jako najważniejszy sąd Rzeszy do spraw cywilnych w roku 1495 zgodnie z ustawą sąd ten miał się składać w połowie z doktorów prawa, wykształconych na uniwersytetach na prawie rzymskim miał sądzić według „prawa powszechnego Rzeszy”, przez co rozumiano prawo rzymskie; co prawda prawo zwyczajowe miało mieć w postępowaniu przed tym sądem pierwszeństwo przed stosowaniem prawa rzymskiego („powszechnego”), lecz było to założenie formalne, teoretyczne, w praktyce ten jedyny ogólnoniemiecki trybunał sądowy wyrokował w większości na podstawie prawa rzymskiego, jako prawa powszechnego

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO (10) Skutki recepcji recepcja prawa rzymskiego była zarówno w samych Niemczech, jak i w całej Europie zjawiskiem złożonym wpływy recypowanego prawa rzymskiego rozwijały się nierównomiernie w sensie geograficznym (na różnych obszarach zjawisko przybrało różne rozmiary) różnorodny był zakres i sposób przenikania i ekspansji instytucji prawa rzymskiego na konkretnym obszarze tam, gdzie istniał rozwinięty system prawa miejscowego, skutki recepcji były ograniczone (na przykład w Saksonii, gdzie posługiwano się Zwierciadłem Saskim) Obszar 1 kraje, w których od dawna stosowano prawo rzymskie, w związku z tym wczesno-nowożytna recepcja niewiele zmieniała w istniejącym stanie prawnym kraje Europy południowo-wschodniej (Włochy, Hiszpania, Portugalia, południowa Francja) w tych krajach nie było potrzeby, jakiejś szczególnej recepcji prawa rzymskiego, bowiem na obszarach tych prawo rzymskie obecne było od wieków

RECEPCJA PRAWA RZYMSKIEGO (11) Obszar 2 kraje, w których prawo rzymskie upowszechniło się właśnie w wyniku recepcji kraje środkowo-południowej Rzeszy oraz Niderlandy w dobie recepcji w krajach tych prawo rzymskie zaczęto uważać za prawo powszechne, choć formalnie obowiązujące jedynie subsydiarnie Obszar 3 kraje, w których recepcja prawa rzymskiego wywołała stosunkowo niewielkie skutki, ograniczone w zasadzie przede wszystkim do systemów prawa miejskiego w tych krajach kraje Europy Środowej, takie jak Polska, Czechy, Węgry, północno-wschodnie Niemcy ograniczone skutki recepcji wynikały na tych obszarach z faktu wcześniejszego rozwoju rodzimego prawa partykularnego, które oparło się powszechnej recepcji prawa rzymskiego Obszar 4 kraje, które poza przyjęciem jedynie wybranych ogólnych pojęć i instytucji prawa rzymskiego, niemal całkowicie oparły się jego recepcji kraje skandynawskie, bałkańskie, Rosja, Szwajcaria Anglia: szczególną pozycję zajmuje w tym kontekście Anglia, której prawo całkowicie oparło się wpływom romanistycznym