Sztuka Romańska

Kompozycja bryły architektonicznej podwójną rola kościoła: ośrodki kultu oraz funkcja obronna, dająca schronienie podczas oblężeń. kamień-najczęściej stosowany budulec, miał duży wpływ na kompozycję bryły budowli. Kościół romański to budynek złożony z prostych brył (prostopadłościanów, walców, ostrosłupów) surowy, ciężki i monumentalny charakterze grube mury i wąskie otwory okienne i drzwiowe, masywne wieże, podkreślają obronność założeń.

Wpływy w sztuce romańskiej  architektura starożytnego Rzymu   architektura wczesnego chrześcijaństwa  architektura przedromańska, a zwłaszcza dziedzictwo okresu karolińskiego

Architektura Kościoły romańskie planowane były na rzucie prostokąta lub krzyża łacińskiego  prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. kościoły bazylikowe lub halowe. Mniejsze budowle czasem rozwiązywano też na planie centralnym – krzyża greckiego lub rotundy. 

Apsyda (lub absyda) – pomieszczenie na rzucie półkola, półelipsy lub wieloboku, dostawione do bryły świątyni i otwarte do jej wnętrza. Zazwyczaj zamyka prezbiterium, czasem nawy boczne i ramiona transeptu lub westwerk. Apsyda jest zwykle mniejsza lub równa bryle części budynku, która jest przez nią zamknięta[Występowała już w architekturze rzymskiej, stąd przejęta przez chrześcijaństwo Prezbiterium, arch.. chór kapłański – przestrzeń kościoła przeznaczona dla duchowieństwa oraz służby liturgicznej (m.in. ministrantów). Zwykle jest wydzielone od reszty świątyni podwyższeniem, balustradą lub łukiem tęczowym i wyodrębniające się wizualnie z bryły kościoła. Nazwa pochodzi od słowa prezbiter (ksiądz). Przed II soborem watykańskim było skierowane na wschód i zamknięte apsydą lub prostą ścianą. Jego układ mógł być wzbogacony obejściem, apsydiolami i wieńcem kaplic. Nawa – część kościoła położona pomiędzy prezbiterium a kruchtą, przeznaczona dla wiernych. Oprócz świątyń jednonawowych występują dwu-, trzy-, pięcio- oraz siedmionawowe. Nawy są zazwyczaj oddzielone rzędem podpór – słupów, filarów lub kolumn. Średniowieczne kościoły bazylikowe były trój- lub pięcionawowe, o nawie głównej dwa razy szerszej i dwa razy wyższej od naw bocznych

Ambit (obręb, obejście) – wąskie przejście powstałe z przedłużenia naw bocznych i poprowadzenia ich wokół prezbiterium za ołtarzem głównym

Transept, nawa poprzeczna, nawa krzyżowa – część kościoła, nawa prostopadła do osi kościoła, położona pomiędzy prezbiterium, a resztą jego budynku

Architektura, system wiązany układ konstrukcyjny, w którym na dwa przęsła sklepienia naw bocznych przypada jedno przęsło nawy głównej, nazywany jest systemem wiązanym

Architektura Wnętrze kościoła dzielono rzędami kolumn lub filarów najczęściej na trzy nawy. Nad skrzyżowaniem transeptu z nawą główną często umieszczano wieże, przez które doświetlano wnętrza.   Wieże występowały także na zakończeniach naw poprzecznych, po bokach prezbiterium lub fasady. Spotykane są także kościoły dwuchórowe (posiadające absydy z przodu i z tyłu kościoła). W kościołach pielgrzymkowych zazwyczaj wokół prezbiterium budowano ambit z wieńcem kaplic. Spotykane są także kościoły o obejściach zaplanowanych po obwodzie całej budowli: nawami bocznymi i wzdłuż transeptu podzielonego na nawy. 

Dachy i sklepienia   więźba dachowa widoczną z wnętrza kościoła albo zasłoniętą płaskim, drewnianym stropem. Najczęściej jednak były to sklepienia kolebkowe nad nawami głównymi oraz krzyżowe nad nawami bocznymi. Zastosowanie sklepień poprawiało akustykę pomieszczeń oraz zwiększało bezpieczeństwo budowli w przypadku pożaru. Sklepienia kolebkowe opierano na stosowanych już znacznie wcześniej gurtach – żebrach wzmacniających sklepienie i pozwalających na zmniejszenie jego ciężaru. Sklepienia naw bocznych, po zastosowaniu dodatkowych filarów lub kolumn zagęszczających podział przęseł miały mniejszą rozpiętość

Sklepienie kolebkowe (beczkowe) – sklepienie w kształcie połowy leżącego walca przeciętego wzdłuż płaszczyzny poziomej. Wykonywane z ciosów kamiennych w kształcie klińca przewiązanych z zasadą mijania spoin. Kolebka sklepienia oparta jest na ścianach podłużnych (ustawionych wzdłuż osi sklepienia). Ściany przejmują obciążenie pionowe i poziome (ciężar i rozpór)

Łęk sklepienny, inaczej łuk sklepienny – element konstrukcyjny i dekoracyjny sklepienia wykonany z cegły lub kamienia, w kształcie łuku. Stosowany w budownictwie kamiennym i ceglanym od około VIII w. Łęk przebiegający prostopadle do pomieszczenia jest określany jako łęk jarzmowy, pas sklepieniowy lub gurt. Dzieli on sklepienie na pola sklepienne. Natomiast łuk przebiegający po polach sklepiennych, pod kątem, określany jest jako żebro. W chwili obecnej określamy te elementy jako żebra lub łuki sklepienne.

Sklepienie krzyżowe –  sklepienie zbudowane na planie kwadratu z dwóch, przenikających się sklepień kolebkowych, z których pozostawiono górne części sklepień. Podparte jest na czterech filarach lub słupach usytuowa nych w wierzchołkach kwadratu (planu pomieszczenia). Podpory znajdują się pod przekątnymi powstającymi przez przecięcie się kolebek. Wzdłuż nich przenoszone są obciążenia. Sklepienie stosowane znacznie częściej niż klasztorne, pozwalało na swobodniejsze kształtowanie wnętrza

W budowlach ze sklepieniami krzyżowymi forma podpór staje się bardziej skomplikowana. Żebra i łęki podpierają przylegające do trzonu kolumny cieńsze elementy tzw. służki. Przystawione do ściany mogą schodzić do poziomu posadzki i podpierać się na bazie, albo zakończone znacznie wcześniej zostają osadzone na wsporniku.

Kolumny Sklepienia opierają się na ścianach i kolumnach lub filarach. Kapitele mają kształt kostki z zaokrąglonymi dolnymi krawędziami, kielicha lub odwróconego ostrosłupa pozbawione ozdób lub dekorowane płaskorzeźbą w formie stylizowanych liści akantu, longobardzkich lub iryjskich plecio nek motywy inspirowane postaciami zwierząt (lwów, pawi, gryfów) scenami figuralnymi nawiązującymi do Nowego i Starego Testamentu

Bazy kolumn złożone z kilku wałków opierających się na płaskim elemencie w kształcie kostki ozdobione płaskorzeźbą w formie stylizowanych listków lub małych zwierząt na narożach kostki (tzw. szpony lub żabki). Trzony kolumn wykonywano z kilku ciosów kamiennych W budowlach romańskich zazwyczaj powyżej głowic zamiast architrawu umieszczano gzymsy l ub imposty

W kościołach pielgrzymkowych nad nawami bocznymi budowano empory służyły także jako miejsce odpoczynku dla grup pielgrzymów Posadzki z płyt kamiennych lub ceramicznych układano w różne wzory ściany zdobiono freskami

 Wąskie okna i drzwi umieszczone w grubych murach poszerzano na zewnątrz przez zastosowanie glifów, tak aby umożliwić łatwiejszy dopływ światła. Okna w wieżach dzielono małymi kolumienkami na dwie (biforium) lub trzy części (triforium).

Biforium, bifora (z łac. biforis – dwudrzwiowy) – arkadowe okno lub przeźrocze podzielone najczęściej kolumienką lub słupkiem na dwie części. Triforium, tryforium (z łac. tri– mający trzy części i fores – drzwi, brama) Podzielone na trzy części okno lub przeźrocze.

Portal romański  Drzwi wejściowe umieszczano w ozdobnym portalu zwieńczonym półkolistym tympanonem  Tympanon zawsze ozdobiony rzeźbą Ościeża portalu były rozczłonkowane, uskokowe Górna część portalu archiwolta- forma uskokowo schodzących półkoli

Portal – ozdobne architektoniczne obramienie drzwi wejściowych (czasami też wewnętrznych) w kościołach, pałacach, ratuszach, bogatszych kamienicach

Powierzchnię ścian zewnętrznych urozmaicały lizeny i fryzy arkadkowe (układ lombardzki)  skarpy umieszczane w miejscach umieszczenia gurtów wewnątrz kościoła.

Lizena (niem. Lisene) − płaski, pionowy występ w murze zewnętrznym. Lizena pierwotnie miała znaczenie konstrukcyjne – występowała w miejscu narażonym na działanie rozporu (sił rozpierających), czyli w osiach, w których po stronie pomieszczenia przypadają łuki od sklepień. Lizena różni się od pilastra tym, że nie ma głowicy ani bazy. 

Empora (niem. Empore), chór muzyczny – element architektoniczny występujący najczęściej w kościele w postaci odrębnej kondygnacji o charakterze antresoli, usytuowanej nad kruchtą lub nadwieszonej nad głównym wejściem do świątyni. Empora jest galerią wspartą na kolumnach lub filarach, otwartą do wnętrza kościoła. Umieszczona nad nawami bocznymi tworzy najczęściej osobne pomieszczenie dla zakonników. Empory przy prezbiterium pełniły funkcję skarbca, kaplicy lub loży władców. Umieszczona nad kruchtą lub pomiędzy nawą a prezbiterium – przeznaczona na ogół dla śpiewaków i instrumentów muzycznych (najczęściej są to organy). Empora może okalać też cały kościół. Przestrzeń pod emporą nazywa się podchórzem.

Architektura Niemiec Potężna bryła Liczne wieże Liczne fryzy arkadowe na zewnętrznej bryle Często występuje plan dwuchórowy, Transepty zakończone apsydami

Kościół p.w. św. Michała w Hildesheim Kościół benedyktynów Początek budowy 1010, I kons. 1022, II kons. 1033 r. Twórca koncepcji architektonicznej biskup Bernward Materiał: ciosy kamienne, harmonia optyczna, geometryczność

Kościół p.w. św. Michała w Hildesheim Kościół trzy nawowy Jest to bazylika o dwóch chórach i dwóch transeptach, wieże na planie kwadratu na skrzyżowaniu transeptów z nawą główną. Obydwie nawy poprzeczne posiadają po bokach po dwie mniejsze wieże z klatkami schodowymi Kwadrat skrzyżowania nawy środkowej z transeptem jest jednostką miary, według której zorientowana jest cała budowla. Podobne kwadraty pojawiają się w skrzydłach transeptów, w nawie środkowej oraz w chórze zachodnim pomiędzy nawą środkową a apsydą

Wnętrze Nawa główna z arkadami i małymi oknami przy suficie Podpory: alternacja dolnosaksońska: filar, 2 kolumny, filar 2 kapitele kostkowe- wcześniejsze(zachowane) Pozostałe kapitele późnoromańskie Stropy zdobią pochodzące z XIII w. malowidła przedstawiające Drzewo Jessego obrazujące drzewo genealogiczne Chrystusa.

Drzwi Bernwalda 1015 Materiał- brąz Pierwsze średniowieczne drzwi z dekoracją figuralną Pierwszy figuralny cykl rzeźbiarski w średniowieczu Na każdym skrzydle umieszczono po 8 reliefów ze scenami figuralnymi, Reliefy obramowane w prostokątne listwy lewe skrzydło: wybrane wątki ze Starego Testamentu – historię Adama i Ewy oraz ich potomków Kaina i Abla, Prawe skrzydło sceny z Nowego Testamentu, które zawierają wątki skupione wokół narodzin i śmierci Jezusa Chrystusa

Scenerię kwater cechuje płaski, puncowany relief tło sceny elementy krajobrazowe i architektoniczne elementy architektoniczne- dostosowane do treści lub swobodnie tworzące element kompozycji lub obradujące scenę POSTACIE płaskorzeźby, które w górnych partiach, na wysokości ramion, występują poza lico drzwi, trójwymiarowe, co pogłębia efekt przestrzeni. Starannie opracowane twarze kontrastują z szatami o mocno linearnym modelunku.

Katedra w Spirze 1030- 1061

Katedra w Spirze Symbol potęgi i władzy Kilkakrotnie przebudowywana Spira I: Kościół trzynawowy z masywnym westwerkiem z wieżami Od strony wsch. Transept i kwadratowe prezbiterium z apsydą

 Elewacje zewnętrzne obfitują w charakterystyczne dla dojrzałego romanizmu formy architektoniczne. Przeprute trzema oknami ściany absydy zdobią ślepe arkady wsparte na smukłych kolumienkach powyżej nich znajduje się malownicza galeria arkadowa. Wznoszącą się powyżej konchy absydy ścianę wschodnią wieńczy szczyt z niszami i fryzem arkadowym. Przy narożach prezbiterium i transeptu wznoszą się dwie wieże flankujące wznoszącą się na skrzyżowaniu naw kopułę. Ściany wież w górnych kondygnacjach mają tryforialne okna.

Krypta Krypta 1041 r., jedna z największych romańskich sal kolumnowych w Europie. Krypta umieszczona w części wschodniej

Franca Kościół Notre Dame w Poitiers, XII w.

Opactwo w Cluny

Cluny I, został konsekrowany w 927 roku. Szybko okazał się zbyt mały. Już ok. 955 -budowa nowego kościoła, Na początku XI wieku kościół przykryto sklepieniem kolebkowym a od zachodu zbudowano znacznych rozmiarów narteks. Wschodnia część kościoła posiadała wydłużone prezbiterium zakończone apsydą. Po jego obu stronach umieszczono krótsze od niego prostokątne pomieszczenia połączone z prezbiterium potrójnymi arkadami Od strony wschodniej zamykały je niewielkie kaplice zakończone półkolistymi apsydami. Pomieszczenia utworzyły obejście pozwalające na odbywanie procesji. Do ich dłuższych boków, od strony zewnętrznej, przylegały kolejne kaplice dostępne z obejścia i transeptu. Cluny I i II

Schodkowy układ pomieszczeń kończyły niewielkie apsydy otwarte do boku transeptu. Rozwiązanie to było często powielane w kościołach romańskich a wschodnia część kościoła stała się jego najważniejszym elementem. W końcowym etapie budowy Cluny II wirydarz został otoczony krużgankami.

Klasztor w Cluny III Kościół w Cluny III był wielką, 5- nawową bazyliką z dwoma transeptami i prezbiterium z  ambitem i kaplicami promienistymi. Nad ramionami transeptu zachodniego, a także nad jego skrzyżowaniem z nawą główną wznosiły się wieże. Od zachodu znajdował się 5- przęsłowy narteks poprzedzony wieżami. Niektóre elementy architektury kościoła zapowiadały już styl gotycki 

Włochy Architektura romańska jest lekka Pozbawiona charakteru obronnego Łączy tradycje antyczne ze średniowiecznymi Różni się od architektury pozostałych krajów

Włochy Komponowanie całych zespołów architektury sakralnej: Kościół- budynek do chrztów na planie centralnym- baptysterium Osobno stojąca wieża – campanilla

Włochy Brak dekoracji rzeźbiarskiej Różnobarwny marmur, mozaiki, liczne galerie arkadowe Wpływy bizantyjskie

Baptysterium i katedra w Pizie, poł. XIII w.