Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Władza i polityka (demokracja i państwo) WDS 2016/2017 nr 11

Pojęcie „władzy” władza w ogólnym sensie oznacza wywoływanie skutków - jest formą związku przyczynowego, którego istotą jest „powodowanie następstw”: Peter Blau - władza rodzi się z nierównorzędnych, niezrównoważonych, pozbawionych wzajemności, asymetrycznych relacji międzyludzkich. władza społeczna to władza , której skutki ujawniają się tak w obrębie, jak i poprzez stosunki społeczne: władza społeczna to wywoływanie zamierzonych skutków, a jej aktorzy („podwładni” i „zwierzchnicy”) pozostają zasadniczo wolni; stąd „władzę” rozpatruje się najczęściej w relacji do możliwego oporu, jaką inni mogą stawiać władzy – władzę określa się jako zdolność kontrolowania lub wpływania na działania innych bez względu na ich zgodę; rozróżnienie między „sprawowaniem władzy” (zamierzoną interwencją) a „posiadaniem władzy” (antycypowanie jej reakcji).

Elementy (części składowe) władzy przywództwo („czysta władza”, leadership) – zdolność do podejmowania decyzji, prowadzenia spraw, itp.; „siła” – coś, co umożliwia realizację decyzji (perswazja, przymus fizyczny, prawo itp.); legitymizacja – przekonanie (symbole kulturowe itd.), które daje przywódcy prawo do podejmowania decyzji; struktura władzy – zorganizowanie samego przywództwa, podejmowania decyzji oraz stosowania „siły”. dwa generalne podejścia do władzy w socjologii: funkcjonalna – władza jest niezbędna dla koordynacji, stabilności porządku itp.; konfliktowa – władza rodzi podziały i wrogość, zwiększa nierówności między ludźmi itp.

Teorie (definicje) „władzy” w socjologii klasyczne rozumienie władzy (panowania) – Max Weber: władza jest, obok prestiżu i interesów, podstawowym wymiarem życia społecznego (jest działaniem społecznym); „władza nad kimś” (zdolność realizacji własnej woli wobec oporu innych) i „władza do czegoś” (celowe działanie świadomych jednostek). trzy „czyste” typy panowania: tradycjonalne (wiara, że władza zawsze istniała, patrymonializm i „sułtanizm”); charyzmatyczne (wódz rewolucyjny, opatrznościowy, „ratujący z kryzysu”, prorok); legalne (władza określona przez prawo - prawomocna, aparat administracyjny władzy – biurokracja, jej zalety i ograniczenia, rola polityków). nowe koncepcje (definicje) „władzy”: kluczem do zrozumienia roli współczesnej władzy jest „porządek symboliczny” (kultura), który ujawnia podziały społeczne i wizualizuje system społeczny (społeczeństwo).

Władza ekspercka i dyskurs władzy- Michel Foucault (1926-1984) pojęcie „wiedzy – władzy” – „zarządzanie” siatką pojęć, na której opiera się społeczny ( „publiczny”) dyskurs (triada: władza - wiedza - dyskurs); dyskurs (sposób, w jaki myślimy o życiu społecznym - publicznym): władza działa za pośrednictwem „dyskursu”, który kształtuje potoczne postawy wobec takich zjawisk, jak „obłęd”, „choroba”, „zdrowie” itp.; władza („rządzenie”) opiera się na dominacji opartej na przekazach zawartych w dyskursywnych formach wiedzy (np. na mechanizmach socjalizacji); za pomocą procesów nadawania znaczeń ludzie stają się socjalizowani, zostają członkami grup i włączeni w stosunki władzy. rola „władzy profesjonalnej” (eksperci): to zinstytucjonalizowana władza ekspercka opierająca się na monopolizacji abstrakcyjnej wiedzy i znajomości praktycznych technik; obecność ekspertów w polityce sprawia, że mówimy o „technokracji” („unaukowieniu” polityki) lub też „proletaryzacji” wiedzy („de-profesjonalizacji” specjalistów).

Biowładza („biopolityka”) w ujęciu Michela Foucaulta typy (rozwój) władzy: suwerena (terytorium jako bogactwo, a środkiem kontroli jest przemoc), dyscyplinarna (dotyczy nas jako osób / ciał, bogactwo to praca, kontrola przez produkcję) i biowładza (skierowana na populację – bogactwo to jej dobrostan i liczebność, kontrola - medykalizacja); „biowładza” (praktyki biomedyczne) i „biopolityka”: biowładza jako upowszechnienie dyskursu i praktyk biomedycznych dotyczących „ciała’” i sposobu życia (m.in. pożywienia, zdrowotności, seksualności itp.); medykalizuje społeczeństwo (obowiązkowe szczepienia, badania profilaktyczne itp.) oraz obywateli (troszczą się o siebie i innych – „filantropia”) , a „domowa apteczka staje się szpitalem”; „normalizacja” jako technologia władzy w biowładzy – dzięki badaniom wiemy, jakie „normy zdrowia” powinny obowiązywać w społeczeństwie, a my przyjmujemy je jako coś pożądanego („rządomyślność”).

Władza a demokracja pojęcie „demokracji”: ludowładztwo – demos i kratos - czyli „władza ludu” (uczestnictwo ludzi w życiu publicznym); demokracja ateńska (V wiek p.n.e., insomie – równość praw); problemy demokracji jako „władzy ludu” – pytania dotyczą rozumienia: „ludu”: kto należy do ludu?; jaki rodzaj uczestnictwa?; co jest jego warunkiem?; „władzy”: jaki zakres władzy?; jakich spraw ma ona dotyczyć?; „rządzenia”: czy należy się zawsze podporządkować władzy?; co jest obowiązkiem, a co jest przyzwoleniem wobec władzy? główne pytanie w demokracji przedstawicielskiej: kto uczestniczy w podejmowaniu określonych (jakich?) decyzji oraz na jakich zasadach (w jaki sposób?)? - problemy: poseł jako „przedstawiciel” i „powiernik”; partie polityczne.

Demokracja „proceduralna” (1) Robert Dahl rozróżnienie między „demokracją” (model idealny) a poliarchią („rządy wielu” - gr. poli - wiele, arche - władza), modele empiryczne demokracji („demokracja pluralistyczna”); demokracja zapewnia obywatelom możliwość realnego uczestnictwa w polityce, a główną rolę odgrywa w niej rywalizacja polityczna;   co jest „proceduralnym minimum” (instytucjonalnym) demokracji?: kontrola polityczna decyzji rządowych jest sprawowana przez wybieranych przedstawicieli; są oni wybierani w trakcie wolnych i uczciwych wyborów; prawo udziału w wyborach mają praktycznie wszyscy dorośli mieszkańcy; wszyscy mają również prawo ubiegania się o stanowisko; obywatele mają prawo do wolności słowa; mogą oni zdobywać informacje z prawnie chronionych alternatywnych źródeł informacji; maja prawo do tworzenia niezależnych stowarzyszeń, partii, grup interesu itp.

Demokracja „proceduralna” (2) dwa dodatkowe warunki: sprawowanie władzy przez urzędników „z wyboru” (brak opozycji ze strony urzędników mianowanych); autonomia podejmowania decyzji politycznych. czynniki stabilizujące „demokrację”: niewykorzystywanie przemocy w celu zdobycia władzy; pluralistyczne społeczeństwo; ograniczona możliwość występowania różnic kulturowych; obywatelska kultura polityczna; odpowiednie środowisko międzynarodowe. Robert Alan Dahl (1915 – 2014).

Funkcje i dysfunkcje demokracji „odwrót od demokracji” - „kto faktycznie rządzi demokracją?” (refleksja antydemokratyczna);  ograniczenia demokracji: jest czasochłonna i kosztowna; małe znaczenie ma w niej obecnie jednostkowy akt uczestnictwa (demokracja „anomijna”); zbyt duży stopień skomplikowania podejmowanych decyzji; przygotowanie merytoryczne decyzji wymaga pomocy specjalistów (pytanie – kto kontroluje specjalistów?). co daje demokracja?: umożliwia kontrolę administracji państwowej; reguluje konflikty w społeczeństwie (ogranicza ich „niepewność”); umożliwia korektę błędnych decyzji; zwiększa innowacyjność społeczną.   

Lista zarzutów wobec demokracji przedstawicielskiej („wewnętrzne”): (Radosław Markowski, Demokracja i demokratyczne innowacje.Z teorią w praktykę, Warszawa 2014, s. 109-110) spadek zaufania do instytucji politycznych; zmniejszająca się frekwencja wyborcza i uczestnictwo w działaniach politycznych; dysproporcjonalność uczestnictwa – rugowanie z życia politycznego i publicznego mniejszości różnego rodzaju oraz ludzi zmarginalizowanych; wzrost alienacji i cynizmu politycznego obywateli; trudności z politycznym rozliczaniem (accountability); zanikanie więzi partyjno-społecznych, „rozmrażanie” rozłamów socjopolitycznych; utrata legitymizacji systemów politycznych, głównie ze względu na przesunięcie ośrodków decyzyjnych z władzy wybieralnej na inną (dominacja egzekutywy, siła grup interesu, wieloszczeblowość podejmowania decyzji uniemożliwiająca identyfikację odpowiedzialności, etc.); spadek liczby obywateli chętnych do kandydowania na urzędy.

Lista zarzutów wobec demokracji przedstawicielskiej – „zewnętrzne” (Radosław Markowski, Demokracja i demokratyczne innowacje Z teorią w praktykę, Warszawa 2014, s. 110-111) globalizacja i jej destrukcyjny wpływ na tradycje kulturowe, więzi społeczne, lokalne gospodarki; globalne migracje – pojawienie się dużych grup odmiennych kulturowo („obcych”); indywidualizacja życia – zanik wspólnotowych więzi społecznych; trendy demograficzne – starzenie się społeczeństw; zmiany ekonomiczne prowadzące do znacznego urynkowienia relacji społecznych; „mediatyzacja”, prowadząca do zanikania prawdziwej, aktywnej opinii publicznej, wzrost znaczenia powierzchowności, PR-zacja polityki, zmniejszanie roli rzeczywistej debaty; zmniejszająca się rola państwa, coraz większa niejasność roli i w konsekwencji odpowiedzialności państwa, ze względu na procesy globalizacji, integracji i masowych migracji, ostatnio także terroryzmu; poczucie zagrożenia wynikające z tych procesów oraz samej dynamiki zmian, przekształceń struktury społecznej, demografii i fluktuacji rynku pracy.

Granice rozumienia demokracji i innowacje demokratyczne demokracja a wzrost złożoności instytucji państwa (i jego agend), w ramach których podejmuje się ważne (często „eksperckie”) decyzje wpływające na losy obywateli; demokracja a globalizacja: zmiany suwerenności państwa (czy ograniczenie suwerenności państwa narodowego pozbawia demokrację jej istotnych właściwości?); wzrost znaczenia organizacji międzynarodowych i prawa międzynarodowego; integracja państw w szersze bloki („deficyt demokracji” w UE). demokratyczne innowacje: panele technologiczne (Dania) - debaty nad określonym problemem prowadzone przez reprezentatywną grupę obywateli, mających dostęp do unikalnej wiedzy i ekspertyz; uczestnictwo w decydowaniu o budżecie (participatory budgeting); civilocracy – władza przeciętnych obywateli w normalnym życiu wspólnotowym (www.civilocracy.org) i włączanie jak największej liczby osób w decydowanie; propozycje zmian wyborczych i politycznych (np. karty wyborcze, „mądre głosowanie”, „obywatelski parlament”, „kioski demokratyczne”).

Państwo i demokracja nikła obecność „państwa” w klasycznej refleksji socjologicznej; zastępowanie „państwa” innymi pojęciami (np. władza, integracja społeczna) lub traktowanie go jako „wtórnego” wobec społeczeństwa; podejście funkcjonalne - państwo jest wynikiem racjonalizacji działania społecznego i wymogów funkcjonalnych: egzekwowanie norm; ustalanie zasad rozwiązywania konfliktów; planowanie i koordynacja działań zbiorowych; utrzymywanie stosunków z innymi społeczeństwami. podejście konfliktowe: państwo i „walka klas”; istnienie przymusu państwowego.

Państwo i próby jego definicji socjologicznych państwo jako szczególnego rodzaju „duża grupa celowa” i „organizacja społeczna” (formalna, biurokratyczna): klasyczne (Max Weber) - państwo to organizacja racjonalna, funkcjonującą dzięki biurokracji, posiadająca monopol na stosowanie przymusu wobec ludności na danym terytorium; inaczej – to zorganizowana władza polityczna w społeczeństwie, a istotą państwowości jest „egzekwowanie władzy siłą” i możliwość legalnego stosowania przymusu. czy państwo może być traktowane jako najwyższa forma instytucjonalizacji władzy (władza „odpersonalizowana”)? ; tradycja rozważań nad państwem i oceną ustrojów politycznych - co to znaczy „dobre państwo”?

Współczesna refleksja socjologiczna nad państwem związek państwa z: demokratyczną i suwerenną władzą (sprawowanie władzy nad danym terytorium i uczestnictwo polityczne); zasadą równości obywateli (polityka anty-dyskryminacji i inkluzji); nowoczesnym narodem (jego tożsamością kulturową i symbolami); rozwojem gospodarczym („państwo rozwojowe”). prawo międzynarodowe - państwo jest taką jednostką podziału politycznego świata, której przysługuje pełna suwerenność, tj. nie podlega ono żadnej innej jednostce politycznej; problem „nowych państw” - uznanie ich za państwa na arenie międzynarodowej, czyli akceptacja jako podmiotu prawa międzynarodowego i gotowości do respektowania związanych z tym skutków prawnych (przykład: Timoru Wschodniego i Kosowa); wewnętrzne zróżnicowanie państwa: rozmiar i siła państwa („słabe państwa”), rola sektora publicznego oraz bezpieczeństwa publicznego.

Przyszłość państwa narodowego nadal ważna rola demokratycznego paradygmatu „suwerenności ludu”; kulturowe znaczenie więzi narodowej („poczucie wspólnotowego my”) w globalnym świecie: na ile daje ono poczucie przynależności?; dostarcza odpowiedniej argumentacji historycznej i podstaw więzi między ludźmi, tworząc „spoiste” społeczeństwo? na ile ono pozostaje elastyczne i otwarte na „innych”? ”re-definicja” modelu państwa narodowego - imigracja i wielokulturowość; kwestia bezpieczeństwa i zagrożenia terroryzmem – na ile państwo: chroni swoich obywateli?; „państwo dobrobytu” (rola pomocy społecznej i zmniejszania nierówności); państwo rozwoju gospodarczego i innowacji.

Podsumowanie władza oraz jej elementy składowe; klasyczne rozumienie władzy (M. Weber) i typy legitymizacji władzy; potęga dyskursu – „władza- wiedza”; koncepcja „biowładzy”; demokracja i jej instytucjonalne rozumienie („demokracja proceduralna”); zalety i wady porządku demokratycznego; wyzwania wobec demokracji; państwo i władza.

Literatura (zalecana, warta?) na temat „władzy” (państwa i demokracji) Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XVII. Sfera polityki); a także lektury z ćwiczeń: John Scott, Władza, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2007, (rozdział. 5. Dyscyplina i władza ekspercka, s. 116-137). Edmund Wnuk-Lipiński, Świat międzyepoki. Globalizacja, demokracja, państwo narodowe, Wydawnictwo ZNAK – Instytutu Studiów Politycznych PAN, Warszawa 2004, s. 84-116 (rozdział 3: Kłopoty liberalnej demokracji w globalnym świecie). Robert D. Putnam, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, przeł. P. Sadura i S. Szymański, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008 (roz. 2. Partycypacja polityczna, s. 53-81; roz. 3. Zaangażowanie obywatelskie, s. 82-107).