czyli o cząstkach elementarnych i historii ich odkryć Kwarki i skwarki czyli o cząstkach elementarnych i historii ich odkryć Grzegorz Karwasz Współpraca: dr Tomasz Wróblewski, PAP Słupsk (2004) http://www.particleadventure.org https://www.nobelprize.org/educational/physics/matter/ L. Ledermann, Boska cząstka Toruń, 28.04.2016

Stabilność jąder? Yukawa: 1937 – wymiana „piłek ping-pongowych” między neutronami a protonami Masa poszukiwanego „mezonu” (czyli średniaka) około 200 MeV/c2 Masa elektronu 511 keV/c2 Masa protonu i neutronu ~930 MeV/c2

Dwa kanały poszukiwań  0 + - p n Promienie kosmiczne - Promienie kosmiczne po raz pierwszy zostały odkryte przez Victora F. Hessa (1912). Zarejestrował je przy pomocy elektrometru wyniesionego w balonie na dużą wysokość. Za to osiągnięcie w 1936 roku otrzymał nagrodę Nobla. Promienie kosmiczne zostały tak nazwane w 1925 roku przez R. A. Millikana, który prowadził nad nimi szerokie badania. Złożone są głównie z wysokoenergetycznych protonów o energii równej około 1 GeV.

Pierwsze akceleratory

W międzyczasie... W międzyczasie Enrico Fermi zbudował bombę jądrową (na boisku Uniwersytetu w Chicago) – program Manhattan Kosztowała ona 2 mld $ (a cała II wojna światowa 13 mld $) Zrzucono ją nieco dla „próby” Ale w czasie badań nad jej stworzeniem dużo się dowiedziano o fizyce jądrowej

W Polsce... W Polsce, która w międzyczasie (1918) odzyskała niepodległość Marie Curie założyła Instytut Radowy i przekazała zasoby radu, które dzięki różnym fundacjom zgromadziła (prawie 1 gram) To pozwoliło na powstanie fizyki jądrowej w Polsce I udział polskich naukowców w światowych badaniach, mimo żelaznej kurtyny

Józef Rotblat GK: „Pan przyczynił się do konstrukcji bomby atomowej?” JR: „Przyczynił? Ja ją zbudowałem!” Chadwick: „Oczywiście nie z młodym moim doktorantem, Józefem Rotblatem” ... JR: „I tak czekam na nią do dziś” Spisał: GK, dla „Głosu Koszalińskiego”

Mezon, i to nawet więcej niż jeden Mezon o masie 208 GeV/c2 odkryty w promieniowaniu kosmicznym (około 1940: żyje znacznie dłużej niż powienien, a jest to „wina” Einsteina – zob. wykład o AE Mezon „Yukawy” nieco cięższy, a co więcej, nawet trzy, o różnych ładunkach

Nowsze akceleratory

Dziwny rozpad jądra Lżejszy z drugiej pary kwarków „strange (dziwny)” jest składnikiem cząstek cięższych od protonu i neutronu. Zaobserwowano go w promieniowaniu kosmicznym w latach 40-tych ubiegłego stulecia. Te dziwne cząstki mogą być schwytane przez jądra atomowe na ułamek sekundy zanim się rozpadną. Rysunek pokazuje pierwszy zaobserwowany ślad rozpadu hyperjądra na emulsji fotograficznej. M. Danysz and J. Pniewski, J. Phil. Mag. 44 (1953), 348

Jeszcze więcej dziwnych cząstek

Próba systematyzacji (~1960) -1/2 +1/2 - + 0 n0 S=0 S=-1 S=-2 1 -1 Q=-1 Q=0 Q=+1 +1 I3 0 Q – ładunek elektyczny S – „dziwność” I – „izospin” Oktety, dekuplety Oktet barionów, spin (1/2)-

Próba systematyzacji (~1960) -1 K+ Y -1/2 +1/2 K- - 0 + K0 S=+1 S=0 S=-1 1 Q=-1 Q=0 Q=+1 +1 I3 0 Oktety, dekuplety Oktet mezonów, spin (0)- np. dziwne mezony K0, K+, K-

Próba systematyzacji S=0 - S=-1 S=-2 S=-3 0 + ++ *- *0 *+ *- *0 - Y I3 Dekuplet barionów, spin (3/2)-

„Trzy kwarki, dla Mistrza Marka” In fact it is not clear what James Joyce had in mind writing in "Finnegans Wake": - Three quarks for Muster Mark! Sure he hasn't got much of a bark And sure any he has it's all beside the mark. If that was "quarts", then Mark had to drink beer, a quite big amount, that's six pints! Anyway the rest of the text is also unclear. Is it a tree? A dog somewhere? A scar or a lesson? Now, a similar situation is with the quarks: there were only three when they were named by Gell-Mann in 1964. Now they are six quarks, but in three colors, and, additionally some negative ones, in pink, cyan and yellow. And no one ever caught them in hand, like those of Muster Mark. Oczywiście żartem (C) GK 2004

quart, bark, mark, quark Explanations: (Oxford Dictionary of Contemporary English and GK) - quart =1/4 gallon - gallon =3,785 dm3 - bark - 1) sound emitted by a dog; 2) hard, external covering of the tree - mark - 1) sign on face; 2) letter or digit to valuation - quark - 1) assignment for Mark Muster in "Finnegan's Wake", 2) basic, beside the leptons, elements of matter: components of mesons (=2 quarks) and baryons (=3 quarks), unable to be isolated, but observable during in high energy collisions of elementary particles.

„Kwarki” – idea Gell-Manna i Ne’ewmana In the beginning of '60 of last century, Gell-Mann and Ne’ewman independently noticed, that due to the same spin, parity and strangeness, and due to similar masses, hadrons can be grouped into so called multiplets, which than are grouped into supermultiplets consisting of singlets, octets and decuplets. Introducing values descibing the multiplicity – like isospin I=(N-1)/2 and hypercharge (Y=B+S, where B – baryon number, S – strangeness) – and after plotting the dependencies of these values (to be exact hypercharge vs. isospin's projection on "selected direction" I3) characteristic geometrical figures can be obtained. That situation was similar to the first trials of classification of chemical elements into Mendeleev's table. Supermultiplets allowed to predict existence of new particles. Quark hypothesis was "on the way".

Proton, neutron Proton = (+2/3) (+2/3) (-1/3) = +1 proton neutron

Proton i neutron, według GK i TW a) b) Proton (a) i cząstka D+ są zbudowane tak samo – z dwóch kwarków up i jednego kwarku down. Różnią się jedynie spinem, co powoduje, że cząstka D+ jest o 30% cięższa niż proton.

Proton, neutron, według GK Izospin=1/2 Masa m=938.27231 ±0.00028 MeV (=1836 masy elektronu) Moment dipolowy D= (-3,7±6,3)x10-23 e cm Moment magnetyczny m= 2,792847386 ± 0,000000066 μB Czas życia t=1,6x1025 lat (>>niż czas życia Wszechświata =14,5x109 lat) Izospin=1/2 Masa m=939.56563 ±0.00028 MeV (trochę więcej niż proton)) Moment dipolowy D< 12x10-26 ecm Moment magnetyczny m= -1,91304275±0,000000456 μB Ładunek elektryczny q=(-0,4±1,1)x10-21 e (czytaj zero!) Czas życia t=888,65 ± 3,5 s (= kwadrans akademicki!)

Księżniczka na ziarnku grochu, czyli, czy „widać” kwarki w protonie

Mezony, wg GK Kwarki i ich kolory Kwarki występują w trzech, podstawowych kolorach. Anty-kwarki mają kolory przeciwne (dopełniające). Poniżej dwie kwarkowe rodziny zmierzają na spotkanie. Kwarki i ich kolory Jeśli kwark połączy się ze swoim anty-kwarkiem powstaje mezon (nie mylić z mezaliansem)

Nie ma trzech, bez czterech Jeżeli są trzy kwarki: 1) jeden dodatni Q=+2/3, w protonie i neutronie 2) jeden ujemny Q=-1/3 3) jeden dodatni, dziwny, w mezonach K, w hyperonach Λ

I tu rozgorzała wojna secesyjna (Wschodu USA z Zachodem USA) 4. Kwark powabny (charm), uzupełniający drugą generację był obiektem podwójnego polowania: w Brookhaven wąski pik zaobserwowano dla energii 3.1 GeV dla pary elektron-pozyton podczas zderzenia: p+Be, w Stanford odwrotnie – zaobserwowano pik produkcji hadronu podczas anihilacji pary elektron-pozyton. Prace zostały przyjęte prawie jednocześnie - dzielił je zaledwie jeden dzień różnicy. Mezon cc nosi więc podwójną nazwę J/Ψ i przyniósł nagrodę Nobla obu grupom.

Powab powabu

Zagadkowa historia rozpadów promieniotwórczych 60Co Rozpady te charakteryzuje asymetria: Jeżeli ustawimy jądra w jednym kierunku (np. za pomocą silnego pola magnetycznego w schłodzonej próbce) - to elektrony powstajace w rozpadach wysyłane są w jednym kierunku (a neutrina w drugim) Innymi słowy: łamana jest symetria między zamianą ładunku i kierunkiem obrotu: Wniosek (GK): Świat się kręci (nieco bardziej) w prawo = nie jest zachowana symetria C i P (ale może uchowa się symetria CP – tzn. świat Alicji w lustrze składa się dodatnich elektronów i ujemnych protonów)

Niestety, nie: CP też nie jest zachowana Pokazały to rozpady mezonów dziwnych, K0 Mezon krótkożyciowy czasem zamienia się w długożyciowy

Jak już, to trzy „generacje”

W tym wyścigu uczestnioczyli już tylko Amerykanie 5. Trzecia generacja kwarków została po raz pierwszy przewidziana teoretycznie przez M. Kobayashiego i T. Masakawawę w 1974 roku. Kwark “bottom” zwany także “beauty” zaobserwowano w 1977 roku w FermiLab badając powstawanie mionów z w procesie rozpraszania protonów na atomach Cu i Pt, jako ledwie widoczne maksimum, świadczące o powstaniu mezonu bb (Y-Upsilon) dla energii 9.5 GeV

Ale, (tym razem uczciwie), nie wiemy dlaczego http://www.particleadventure.org/three_gen.html

Lepton τ

Kwark „top”

t W+ W- A schematic of top-quark pair production antiproton beam Kwark „top” A schematic of top-quark pair production t W+ W- antiproton beam proton beam

Kwarki

Kwarkowy zawrót głowy Prof. Arkadiusz Gòral, “Meandry Fizyki”, Wydawnictwo MON, Warszawa (1988) „Jeśli pomyślę, że są trzy rodziny po dwa kwarki, każdy w trzech kolorach i do tego ich antykwarki i trzy leptony (i antyleptony) i foton i jeszcze 8 kolorowych gluonów sklejających kwarki w protonie i neutronie i jeszcze trrzy bozony: Z0, W+, W- (tj. spin =1) pośredniczące w rozpadach beta i jeszcze neutrina i być może bozon Higgsa [albo i więcej, jak mówi L. Lederman w „Boskiej cząstce”] To wolę Greków z ich czterema żywiołami” [Chris Craig, edytor „Scientific American] – cytowanie z pamięci [GK]

Z czego (i jak) zbudowana jest materia? Empedokles (i Arystoteles)