Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia Opracowała Dominika Dyrka

1. Dopuszczalność skargi Przedmiotem skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem mogą być wyroki kończące postępowanie w sprawie. Do tych orzeczeń odnoszą się dodatkowo następujące wymogi: 1) prawomocność wyroku, którego dotyczy skarga; 2) brak możliwości wzruszenia zaskarżonego wyroku (jego zmiany lub uchylenia) w drodze przysługujących stronie środków prawnych; 3) wniesienie skargi przez stronę postępowania, w którym zapadł zaskarżony wyrok. Podobnie uregulowano dopuszczalność skargi w postępowaniu nieprocesowym (5192 KPC) – skarga przysługuje od prawomocnego postanowienia co do istoty sprawy sądu II instancji kończącego postępowanie w sprawie w postępowaniu nieprocesowym. Dopuszczalna jest także skarga na: Postanowienie w przedmiocie uznania orzeczenia sądu zagranicznego (art. 11481 § 3 KPC), postanowienie w przedmiocie nadania klauzuli wykonalności orzeczeniu sądu zagranicznego (art. 11511 § 3 KPC), postanowienie sądu II instancji w przedmiocie uznania lub stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody zawartej przed sądem polubownym za granicą (art. 1215 § 3 KPC).

2. Dopuszczalność skargi – szkoda i subsydiarność skargi Wątpliwość budzi, czy przesłanką dopuszczalności skargi jest również wystąpienie szkody pozostającej w związku przyczynowym z wydaniem orzeczenia niezgodnego z prawem, na co mogłoby wskazywać brzmienie art. 4241 § 1KPC. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia jest dopuszczalna co do zasady wówczas, gdy zmiana lub uchylenie zaskarżonego nią orzeczenia nie była i nie jest możliwa w drodze przysługujących, tj. aby strona, która zamierza dochodzić odszkodowania za delikt jurysdykcyjny, przed wniesieniem skargi wykorzystała inne przysługujące jej środki prawne.

3. Dopuszczalność – legitymacja Osobami legitymowanymi do wniesienia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia są strony postępowania, w którym zapadło zaskarżone nią orzeczenie (odpowiednio uczestnicy postępowania nieprocesowego). Skargę mogą wnieść także spadkobiercy strony, która zmarła po uprawomocnieniu się wyroku wydanego w jej sprawie. Na odmiennych zasadach uregulowano dodatkowo uprawnienie do wniesienia skargi przez Prokuratora Generalnego i RPO oraz Rzecznika Praw Dziecka.

4. Dopuszczalność zaskarżenia orzeczeń sądu I instancji Na zasadzie wyjątku, w art. 4241 § 2 KPC dopuszczono możliwość wniesienia skargi od prawomocnych orzeczeń sądu I instancji. Artykuł 4241 § 2 KPC za wypadek wyjątkowy uznaje sytuację, gdy niezgodność z prawem prawomocnego wyroku wynika z naruszenia podstawowych zasad porządku prawnego lub naruszenia konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela. Pojęcie "wyjątkowego wypadku" odnosi się jednak nie tylko do określenia przyczyn niezgodności z prawem orzeczenia sądowego, ale również tych okoliczności, które spowodowały, że strona nie skorzystała z przysługujących jej środków prawnych. Obie te przesłanki muszą być zatem spełnione łącznie. W wypadku, gdy skarga jest oparta o art. 4241 § 2 KPC, do jej wymogów konstrukcyjnych należy wykazanie, że w sprawie występuje wyjątkowy wypadek uzasadniający wniesienie skargi (art. 4245 § 1 pkt 5 KPC).

5. Dopuszczalność - pojęcie niezgodności z prawem Niezgodność z prawem prawomocnego orzeczenia dotyczy wyłącznie niezgodności z przepisami prawa, w rozumieniu konstytucyjnie pojmowanych źródeł prawa. Nie budzi też wątpliwości, że niezgodność orzeczenia sądowego z prawem może być – w myśl ogólnych zasad – wynikiem błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania przepisów prawa materialnego lub naruszenia przepisów postępowania. W orzecznictwie SN wskazuje się najczęściej, że za niezgodne z prawem można uznać jedynie te orzeczenia, które: 1) są niewątpliwie sprzeczne z zasadniczymi i niepodlegającymi różnej wykładni przepisami lub z ogólnie przyjętymi standardami rozstrzygnięć; 2) zostały wydane w wyniku szczególnie rażąco błędnej wykładni lub niewłaściwego zastosowania prawa; 3) naruszają prawo w sposób oczywisty, bez potrzeby głębszej analizy prawniczej.

6. Dopuszczalność Strony postępowania sądowego nie mogą korzystać z możliwości wnoszenia skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia wielokrotnie. Sprzeciwia się temu cel i charakter tego środka. Skarga wniesiona wbrew zasadzie wyrażonej w art. 4243 KPC podlega odrzuceniu z uwagi na jej niedopuszczalność.

Niedopuszczalność skargi i dochodzenie odszkodowania Skarga jest niedopuszczalna: w sprawach egzekucyjnych oraz postępowaniu upadłościowym, od wyroków Sądu Najwyższego, od wyroków sądów II instancji, od których wniesiono skargę kasacyjną. Skarga niedopuszczalna z wyżej wskazanych przyczyn podlega odrzuceniu na podstawie art. 4248 KPC. Treść art. 4241a § 2 KPC nakazuje traktować skutki orzeczenia Sądu Najwyższego uwzględniającego skargę kasacyjną podobnie jak wyroku stwierdzającego niezgodność z prawem zaskarżonego orzeczenia. W wypadku prawomocnych orzeczeń, od których skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem nie przysługuje, naprawienia szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia można dochodzić bezpośrednio przed sądem powszechnym, do którego kompetencji należy wówczas ocena istnienia wszystkich przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej. Warunkiem dochodzenia odszkodowania na podstawie art. 4241b KPC jest skorzystanie przez stronę z przysługujących jej środków prawnych, umożliwiających jej zaskarżenie orzeczenia, którego wydanie wyrządziło stronie szkodę.

Legitymacja – podmioty kwalifikowane Na mocy art. 4242 KPC, legitymacja do wniesienia skargi została przyzna odrębnie także Prokuratorowi Generalnemu, Rzecznikowi Praw Obywatelskich i Rzecznikowi Praw Dziecka. Podmioty te są uprawnione zarówno do wniesienia skargi od prawomocnych orzeczeń sądu II instancji, na warunkach określonych w art. 4241 § 1 KPC, jak i podobnie jak same strony – w wypadkach wyjątkowych – na warunkach określonych w art. 4241 § 2 KPC. Każdy z podmiotów wskazanych w art. 4242 KPC, może wnieść skargę wyłącznie w oparciu o właściwą dla niego podstawę związaną z przyczyną niezgodności orzeczenia z prawem - odpowiednio naruszenie podstawowych zasad porządku prawnego w przypadku Prokuratora Generalnego naruszenie konstytucyjnych wolności albo praw człowieka i obywatela, gdy skargę składa RPO lub naruszenie praw dziecka, kiedy skargę wnosi Rzecznik Praw Dziecka. Wobec brzmienia art. 4243 KPC należy przyjąć, że wniesienie skargi przez jeden z podmiotów wymienionych w art. 4242 KPC wyłącza prawo do wniesienia skargi przez inny podmiot. Wniesienie skargi przez podmiot, który utracił takie uprawnienie na skutek wcześniejszego wniesienia skargi przez inny uprawniony podmiot, powoduje jej niedopuszczalność i stanowi podstawę do odrzucenia skargi na podstawie art. 4248 § 1 KPC.

Podstawy skargi Podstawę skargi mogą stanowić zarzuty typowe dla środków zaskarżenia. Jednakże dodatkowym wymogiem jest aby zarzucane naruszenie prawa materialnego lub przepisów postępowania spowodowało skutek w postaci niezgodności orzeczenia z prawem. Podobnie jak w przypadku skargi kasacyjnej niedopuszczalne są zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny dowodów. Oparcie skargi na takich zarzutach może stanowić podstawę do jej odrzucenia. Dodatkowym wymogiem odnoszącym się do podstaw skargi jest ponadto wyrządzenie szkody na skutek wydania orzeczenia niezgodnego z prawem . W art. 4244 KPC jest mowa o szkodzie wyrządzonej przez wydanie orzeczenia niezgodnego z prawem. Nakazuje to przyjąć, że wymagane jest istnienie normalnego związku przyczynowego pomiędzy wydaniem orzeczenia niezgodnego z prawem a powstałą szkodą. W sytuacji, gdy skarga jest wnoszona przez podmioty wymienione w art. 4242 KPC, podstawy skargi określone w art. 4244 KPC ulegają zawężeniu. Każdy z tych podmiotów może bowiem oprzeć skargę jedynie o przewidzianą dla niego odrębnie podstawę, mającą w części charakter kwalifikowanego naruszenia przepisów. Dla Prokuratora Generalnego jest to naruszenie podstawowych zasad porządku prawnego, a dla RPO naruszenie konstytucyjnych wolności albo naruszenie praw człowieka i obywatela.

Treść skargi Artykuł 4245 § 1 KPC określa tzw. wymogi konstrukcyjne, których niezachowanie powoduje odrzucenie skargi a limine. Ocena zachowania tych wymogów należy wyłącznie do SN. Ponadto skarga powinna odpowiadać ogólnym wymogom przewidzianym dla pisma procesowego. Skarga powinna zawierać: 1) oznaczenie wyroku, od którego jest wniesiona, ze wskazaniem, czy jest on zaskarżony w całości lub w części; 2) przytoczenie jej podstaw oraz ich uzasadnienie; 3) wskazanie przepisu prawa, z którym zaskarżony wyrok jest niezgodny; 4) uprawdopodobnienie wyrządzenia szkody, spowodowanej przez wydanie wyroku, którego skarga dotyczy; 5) wykazanie, że wzruszenie zaskarżonego wyroku w drodze innych środków prawnych nie było i nie jest możliwe, a ponadto - gdy skargę wniesiono, stosując art. 4241 § 2 - że występuje wyjątkowy wypadek uzasadniający wniesienie skargi; 6) wniosek o stwierdzenie niezgodności wyroku z prawem. Ponadto skarga powinna czynić zadość wymaganiom przewidzianym dla pisma procesowego. Do skargi - oprócz jej odpisów dla doręczenia ich uczestniczącym w sprawie osobom - dołącza się dwa odpisy przeznaczone do akt Sądu Najwyższego.

Właściwość sądu i wezwanie do uzupełnienia braków Skargę wnosi się do SN za pośrednictwem sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie. Jest to sąd I lub II instancji. Skarga może być wniesiona w terminie dwóch lat od dnia uprawomocnienia się zaskarżonego orzeczenia. Dla zachowania tego terminu nie mają znaczenia nieskuteczne próby zaskarżenia orzeczenia. Sąd, do którego skarga została wniesiona, ma obowiązek dokonania oceny, czy skarga czyni zadość warunkom pisma procesowego, czy została należycie opłacona i czy przy jej wniesieniu zachowano wymóg zastępstwa strony wnoszącej skargę przez adwokata lub radcę prawnego, stosownie do art. 871 § 1 KPC. W pozostałym zakresie skarga podlega ocenie wyłącznie przez SN. Skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia podlega opłacie w wysokości przewidzianej dla pozwu. W przypadku stwierdzenia braków formalnych lub nienależytego opłacenia skargi przewodniczący wzywa do ich usunięcia, pod rygorem odrzucenia skargi, stosując odpowiednio art. 130 § 1 KPC. Natomiast skarga wniesiona z naruszeniem art. 871 § 1 KPC podlega odrzuceniu a limine przez sąd, o którym mowa w art. 4246 § 1 KPC. W pozostałych przypadkach, w których zachodzi podstawa do odrzucenia skargi, może to uczynić wyłącznie SN na podstawie art. 4248 KPC Akta dotyczące skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia są przedstawiane SN przez sąd, do którego ją wniesiono i po doręczeniu jej odpisu stronie przeciwnej. W sytuacji, gdy skarga została wniesiona przez Prokuratora Generalnego lub RPO, doręczenia dokonuje się obu stronom. Strona może wnieść odpowiedź na skargę w terminie dwutygodniowym od doręczenia jej odpisu skargi.

Odrzucenie skargi – wstępne badanie przez SN Sąd Najwyższy po przedstawieniu mu skargi i akt sprawy ocenia, czy skarga nie podlegała odrzuceniu przez sąd powszechny. W przypadku stwierdzenia, że skarga nie podlega odrzuceniu, kieruje ją do rozpoznania w ramach przedsądu, poprzedzającego jej merytoryczną ocenę. Sąd Najwyższy w pierwszym rzędzie bada, czy w zakresie określonym w art. 4246 § 2 i 3 KPC wcześniej została przeprowadzona prawidłowo kontrola skargi przez właściwy sąd powszechny. Wstępna kontrola skargi, której dokonuje samodzielnie SN, obejmuje głównie ocenę, czy skarga została wniesiona w terminie oraz czy spełnia wymagania konstrukcyjne. Odrzuceniu podlega zatem skarga: 1) wniesiona przez podmiot do tego nieuprawniony, 2) wniesiona od orzeczenia, które nie jest prawomocne, 3) wniesiona bez zachowania wymogu zastępstwa strony przez zawodowego pełnomocnika, 4) dotycząca orzeczenia, którego zmiana w drodze innych środków była lub jest możliwa albo skarga, która została oparta na art. 4241 § 2 KPC, a nie zachodzi wyjątek, o którym mowa w tym przepisie, 5) od orzeczeń SN, o których mowa w art. 4241 § 3 KPC.

Odmowa przyjęcia – badanie w ramach przedsądu Warunkiem merytorycznego rozpoznania skargi jest jej przyjęcie do rozpoznania przez SN. O przyjęciu lub odmowie przyjęcia skargi do rozpoznania SN orzeka na posiedzeniu niejawnym, wydając w tym zakresie postanowienie. Podstawę odmowy przyjęcia skargi do rozpoznania stanowi jedynie jej oczywista bezzasadność. Podobnie jak w przypadku skargi kasacyjnej postanowienie o przyjęciu skargi do rozpoznania nie podlega uzasadnieniu. Sąd Najwyższy, który na etapie przedsądu orzeka w składzie jednoosobowym (art. 42412 w zw. z art. 39810 zd. 2 KPC) uzasadnia natomiast postanowienia o odmowie przyjęcia skargi do rozpoznania. Stwierdzenie oczywistej bezzasadności skargi odbywa się na podstawie kryteriów obowiązujących przy merytorycznym rozpoznaniu skargi. Oczywista bezzasadność skargi zachodzi wówczas, gdy już na pierwszy rzut oka, bez przeprowadzenia pogłębionej oceny merytorycznej skargi nie ma wątpliwości, że skarga podlegałaby oddaleniu.

Granice rozpoznania Sąd Najwyższy, co do zasady, rozpoznaje skargę na posiedzeniu niejawnym. Ocena, czy zachodzą ważne względy przemawiające za wyznaczeniem rozprawy jest dokonywana na etapie przedsądu. Granice rozpoznania skargi wyznaczają: zakres zaskarżenia i podstawy zaskarżenia powołane w skardze. Przy rozpoznaniu skargi SN nie uwzględnia z urzędu nieważności postępowania. Powinność rozpoznania skargi w granicach zaskarżenia i granicach podstaw nie ma charakteru bezwzględnego. Znowelizowany art. 42411 § 3 KPC nakazuje, aby w postępowaniu wywołanym wniesieniem skargi uwzględnić z urzędu wymienione w tym przepisie przesłanki prowadzące do uchylenia zaskarżonego orzeczenia i odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania, jeżeli istnieją podstawy do stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę, co do zasady, na posiedzeniu niejawnym. Rozprawa powinna być wyznaczona, gdy przemawiają za tym ważne względy. W literaturze podnosi się, że za wyznaczeniem rozprawy mogą przemawiać zarówno względy natury jurysdykcyjnej (może to być np. zawiłość sprawy, występowanie istotnego zagadnienia prawnego), jak i względy społeczne.

Oddalenie skargi Orzeczenie, w którym SN rozstrzyga o zasadności skargi powinno mieć formę wyroku. Sąd Najwyższy oddala skargę w razie stwierdzenia, że zaskarżone orzeczenie nie jest niezgodne z prawem lub przez jego wydanie stronie nie została wyrządzona szkoda. W wyroku uwzględniającym skargę nie wskazuje się przepisu prawa, z którym zaskarżone orzeczenie jest niezgodne. Ograniczenie się do stwierdzenia niezgodności orzeczenia z prawem wynika z funkcji skargi, której celem nie jest wyeliminowanie orzeczenia niezgodnego z prawem. Na oddalenie skargi ma wpływ przede wszystkim ocena, że przytoczone w skardze podstawy okazały się Bezzasadne. Mimo naruszenia wskazanych w skardze przepisów – stanowiących jej podstawę – skarga podlega oddaleniu także wówczas, gdy zaskarżone nią orzeczenie odpowiada prawu. Wynika to z odpowiedniego stosowania art. 39814 in fine KPC. Skarga podlega oddaleniu w przypadku, gdy zostanie stwierdzone, że mimo naruszenia przepisów przy wydaniu zaskarżonego orzeczenia samo orzeczenie nie narusza prawa. Wyjątek dotyczy przypadków, kiedy to SN stwierdzając niezgodność zaskarżonego orzeczenia z prawem, uchyla to orzeczenie oraz orzeczenie sądu I instancji i odrzuca pozew lub umarza postępowanie w sprawie.

Odpowiednie stosowanie przepisów Stwierdzenie, że przepisy o skardze kasacyjnej stosuje się odpowiednio oznacza, zgodnie z utrwalonym stanowiskiem, że niektóre z nich stosuje się wprost, inne po odpowiednim zmodyfikowaniu, a części tych przepisów nie stosuje się wcale. W postępowaniu zainicjowanym wniesieniem skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia nie stosuje się w szczególności art. 3982–3985, art. 3989 § 1, art. 39813 § 1 w części nakazującej uwzględnienie z urzędu nieważności postępowania, art. 39815–39816 i art. 39820 KPC. Stosuje się przepisy o skardze kasacyjnej głównie w zakresie czynności przewodniczącego, składu sądu, przebiegu posiedzeń sądu, sporządzania uzasadnień wydawanych orzeczeń oraz orzekania o kosztach postępowania skargowego.

Bibliografia Marszałkowska-Krześ E. (red.), Kodeks Postępowania Cywilnego. Komentarz, Warszawa 2017, Legalis BeckOnline.