Wykład III Uczestnicy postępowania w sprawach o wykroczenie dr Katarzyna Łucarz

Uczestnicy postępowania Uczestnikiem postępowania w sprawach o wykroczenia jest każda osoba, która bierze w nim udział w roli ściśle określonej przepisami procesowego prawa wykroczeń. W związku z oparciem postępowania w sprawach o wykroczenia na zasadach skargowości i kontradyktoryjności wyodrębnia się podstawowe funkcje procesowe: oskarżenia, obrony i rozstrzygania. Funkcję rozstrzygania wykonuje sąd, natomiast funkcje oskarżenia i obrony - podmioty nazwane stronami procesowymi.

Sąd i jego właściwość Zgodnie z art. 9 § 1 k.p.s.w., sądem właściwym rzeczowo i funkcjonalnie do orzekania w sprawach o wykroczenia w I instancji jest sąd rejonowy. Jedyny wyjątek od tej zasady dotyczy żołnierzy i innych osób podlegających sądom wojskowym, wobec których właściwy do orzekania w I instancji jest odpowiedni sąd garnizonowy (art. 10 k.p.s.w.). Zgodnie z art. 14 § 1 KPW, sądem odwoławczym w sprawach podlegających sądom powszechnym (rejonowym) jest: sąd okręgowy, gdy chodzi o rozpoznawanie apelacji od wyroków oraz zażaleń na postanowienia zamykające drogę do wydania wyroku (tj. postanowienia o odmowie wszczęcia oraz o umorzeniu wszczętego postępowania); sąd rejonowy w innym równorzędnym składzie, gdy chodzi o inne postanowienia lub zarządzenia, na które ustawa przewiduje zażalenie (np. o zatrzymaniu, przymusowym doprowadzeniu, zajęciu przedmiotów, karach porządkowych). Sądem odwoławczym w sprawach podlegających sądom garnizonowym - w pełnym zakresie - jest wojskowy sąd okręgowy (art. 14 § 2 KPW). Zgodnie z art. 15 KPW środki odwoławcze od orzeczeń i zarządzeń wydanych przez sąd okręgowy w I instancji (np. w kwestii wznowienia postępowania) rozpoznaje sąd apelacyjny, natomiast kasacje od prawomocnych orzeczeń kończących postępowanie - Sąd Najwyższy. Zasadą jest, że w sprawach o wykroczenia sądy zarówno I instancji, jak i odwoławcze orzekają jednoosobowo (art. 13 i art. 14 § 4 KPW). Ma to oczywiście na celu przyspieszenie i potanienie postępowania. Jedynie w sprawach szczególnych, przekazanych sądowi okręgowemu przez ustawę, a także w postępowaniu przed sądem apelacyjnym i Sądem Najwyższym można zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów (art. 14 § 5 i art. 15 § 4 KPW).

Właściwość miejscowa Zasadą jest, iż właściwy do rozpoznawania sprawy w I instancji jest sąd, w którego okręgu popełniono wykroczenie (forum delicti commissi). Przy ustalaniu miejsca popełnienia wykroczenia zastosowanie ma art. 4 § 2 k.w., według którego jest nim miejsce, gdzie sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, albo gdzie skutek nastąpił lub miał nastąpić (zasada tzw. wszędobylstwa czy inaczej wielomiejscowości). W wypadku, gdy wykroczenie popełniono w okręgu kilku sądów, właściwy do rozpoznania sprawy jest ten sąd, w którym najpierw wszczęto postępowanie (art. 31 § 3 k.p.k. w zw. z art. 11 § l k.p.s.w.). Należy dodać, że w wypadku, gdy wykroczenie popełniono na polskim statku wodnym lub powietrznym, właściwy jest sąd macierzystego portu statku (art. 31 § 2 k.p.k. w zw. z art. 11 § l k.p.s.w.). Zgodnie z regulacją szczególną zawartą w art. 32 § l k.p.k., w wypadku gdy nie można ustalić miejsca popełnienia wykroczenia, właściwy do rozpoznania sprawy jest sąd, w którego okręgu: 1. wykroczenie ujawniono, 2. ujęto sprawcę wykroczenia, 3. obwiniony przed popełnieniem wykroczenia mieszkał lub czasowo przebywał. Jeżeli żadna z wymienionych przesłanek nie znajdzie zastosowania, właściwy do rozpoznawania sprawy będzie sąd właściwy dla dzielnicy Śródmieście miasta stołecznego Warszawy (art. 32 § 3 k.p.k.).

Strony procesowe – definicja Strona procesowa to osoba będąca przedmiotem sporu w postępowaniu, a więc ta, która występuje z określonym żądaniem opartym na prawie materialnym, skierowanym przeciwko innej osobie oraz osoba, przeciwko której żądanie to jest skierowane. Strona czynna to: pokrzywdzony, oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel publiczny, Strona bierna to obwiniony .

Ogólne uprawnienia procesowe stron Stronom przysługują równe prawa procesowe (tzw. „równość broni"). Obejmują one: - składanie wniosków dowodowych, - wypowiadanie się co do wszystkich kwestii podlegających rozstrzygnięciu, - zadawać pytania świadkom i biegłym, - ustosunkowywanie się do przedmiotu postępowania, którym jest kwestia odpowiedzialności obwinionego za zarzucane mu wykroczenie - składanie środków zaskarżenia od wydanych rozstrzygnięć.

Oskarżyciel publiczny – informacje ogólne Oskarżycielem publicznym jest ta strona postępowania w sprawach o wykroczenia, której zadaniem jest popieranie wniosku o ukaranie i doprowadzenie do ukarania obwinionego. Zobowiązany jest do bezstronności. Musi więc uwzględniać okoliczności przemawiające zarówno za, jak i przeciw obwinionemu, a w wypadku, gdy zebrany w postępowaniu materiał dowodowy nie uzasadnia popierania wniosku o ukaranie, powinien od jego popierania odstąpić, co jednak nie wiąże sądu (art. 14 § 2 k.p.k. w zw. z art. 8 k.p.s.w.). Dodatkową gwarancją zachowania bezstronności oskarżyciela publicznego są przepisy określające podstawy wyłączenia sędziego, które stosuje się odpowiednio do oskarżyciela publicznego (art. 19 § l k.p.s.w.). O wyłączeniu oskarżyciela publicznego orzeka organ bezpośrednio przełożony nad osobą podlegającą wyłączeniu, z tym że czynności dowodowe oskarżyciela publicznego podlegającego wyłączeniu, dokonane przed jego wyłączeniem, nie są z tego powodu bezskuteczne. Należy je jednak, w miarę możliwości, powtórzyć na żądanie strony, tj. obwinionego albo oskarżyciela posiłkowego, jeżeli występuje w sprawie (art. 48 § 2 k.p.k. w zw. z art. 19 § 2 k.p.s.w.).

Podział oskarżycieli publicznych ze względu na ich zakres przedmiotowy 1. Oskarżyciel ogólny - mający prawo oskarżania we wszystkich sprawach o wykroczenie, 2. Oskarżyciele szczególni - którym uprawnienia oskarżycielskie przysługują tylko w tych sprawach, w których w zakresie swojego działania, złożyły wnioski o ukaranie; jeżeli organ ujawnił wykroczenie, ale przekazał sprawę Policji lub prokuraturze, która wystąpiła z wnioskiem o ukaranie, nie jest on uprawniony do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego przed sądem.

Oskarżyciel ogólny 1. Policja, przy czym upoważnienie to dotyczy Policji jako całości, co oznacza, że wykonywać je może organ Policji (komendant) lub funkcjonariusz dysponujący stosownym upoważnieniem do występowania w charakterze oskarżyciela(art. 17 § l k.p.s.w.). Kompetencja oskarżycielska Policji dotyczy zarówno spraw, w których funkcjonariusz uprawniony do występowania w jej imieniu złożył wniosek o ukaranie, jak i spraw, w których wniosek o ukaranie wniósł pokrzywdzony (art. 27 § 4 k.p.s.w.), 2. Prokurator, który w każdej sprawie może wnieść samodzielnie wniosek o ukaranie, stając się oskarżycielem publicznym, albo przystąpić do postępowania wszczętego na podstawie wniosku o ukaranie złożonego przez Policję lub innego oskarżyciela publicznego (art. 18 § 1-3 k.p.s.w.). Udział prokuratora w postępowaniu wyłącza od udziału innego oskarżyciela publicznego. 3. Prokurator wojskowy, który w sprawach o wykroczenia podlegające orzecznictwu sądów wojskowych wyłącznym oskarżycielem jest (art. 85 § l k.p.s.w.).

Oskarżyciele szczególni 1. Inspektorzy pracy w sprawach o wykroczenia związane z wykonywaniem pracy zarobkowej, przy czym uprawnienie to obejmuje wykroczenia określone zarówno w Kodeksie pracy ( art. 281-283), jak i w innych ustawach (art. 17 § 2 k.p.s.w.); 2. organy administracji rządowej i samorządowej; 3. organy kontroli państwowej (m.in. Najwyższa Izba Kontroli i jej delegatury, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Inspekcja Handlowa) oraz organy kontrolne samorządu terytorialnego (np. regionalne izby obrachunkowe); 4. straże miejskie i gminne (art. 17 § 3 k.p.s.w.).

Oskarżyciele szczególni cz. 2 Na podstawie ustaw szczególnych status oskarżyciela publicznego przysługuje : 1. Inspekcji Ochrony Środowiska, niezależnie od tego, kto złożył wniosek o ukaranie w sprawie o wykroczenie przeciwko środowisku (art. 15 ustawy z 20.7.1991 r. o Inspekcji Ochrony Środowiska); 2. strażnikom leśnym i innym organom mającym ich uprawnienia w sprawach wyrębu, kradzieży i paserstwa drzewa oraz szkodnictwa leśnego (art. 47 ustawy z 28.9.1991 r. o lasach); 3. dyrektorom parków narodowych i upoważnionym funkcjonariuszom Straży Parku (art. 16 ustawy z 16.10.1991 r. o ochronie przyrody); 4. strażnikom Państwowej Straży Rybackiej w sprawach o wykroczenia z art. 27 ustawy z 18.4.1985 r. o rybactwie śródlądowym. Na podstawie art. 17 § 4 k.p.s.w., Rada Ministrów może w drodze rozporządzenia nadawać uprawnienia oskarżyciela publicznego instytucjom i państwowym, samorządowym lub społecznym, określając zakres spraw, w których w ramach swej działalności mogą występować z wnioskami o ukaranie za ujawnione przez siebie wykroczenia. Zgodnie z art. 17 § 5 k.p.s.w., w postępowaniu może brać udział tylko jeden oskarżyciel publiczny, przy czym udział w sprawie organu, który złożył wniosek o ukaranie, wyłącza Policję.

Obwiniony i jego obrońca Obwiniony jest osobą fizyczną, przeciwko której złożono wniosek o ukaranie w sprawie o wykroczenie (art. 20 § l k.p.s.w.). Musi to być osoba zdolna do ponoszenia odpowiedzialności za wykroczenie, w przeciwnym bowiem razie sąd odmawia wszczęcia postępowania, a wszczęte umarza (np. gdy obwinionym jest nieletni - art. 8 k.w.). Przed bezpodstawnym obwinieniem i niesłusznym ukaraniem obwinionego chronią gwarancje procesowe, wynikające m.in. z zasad domniemania niewinności i in dubio pro reo (art. 5 k.p.k. w zw. z art. 8 k.p.s.w.) oraz prawa obwinionego do obrony i korzystania z pomocy obrońcy (art. 4 k.p.s.w.) oraz fakt, że będąc podmiotem, a nie przedmiotem postępowania korzysta w jego toku z wielu uprawnień.

Uprawnienia obwinionego - prawo do obrony materialnej (polegającej na zwalczaniu przez obwinionego stawianych mu zarzutów dotyczących popełnienia wykroczenia lub wykroczeń, jak również dowodzeniu okoliczności korzystnych dla niego) oraz obrony formalnej, oznaczającej możliwość korzystania przez obwinionego z pomocy obrońcy (art. 4, 21 i 22 k.p.s.w.); - prawo do składania wyjaśnień albo odmowy ich składania lub odmowy udzielenia odpowiedzi na pytania; - prawo do składania wniosków dowodowych; - prawo przeglądania akt sprawy, sporządzania notatek i odpisów; - prawo żądania dostarczenia wyroku wraz z uzasadnieniem; -prawo do składania środków zaskarżenia; - oraz wszystkie inne uprawnienia przysługujące stronom.

Obrona formalna Obwiniony może korzystać z pomocy obrońcy (obrona fakultatywna). Obrońcą może być osoba uprawniona do wykonywania zawodowo tej funkcji, tj. adwokat (lub z jego upoważnienia aplikant adwokacki), przy czym k.p.s.w. z 2001 r. rozszerzył to uprawnienie na radców prawnych (art. 24 § 1). Nie może pełnić tej funkcji inna osoba godna zaufania ani też przedstawiciel związku zawodowego lub organizacji społecznej, którzy mogli wykonywać obowiązki obrońcy przed kolegiami do spraw wykroczeń na podstawie przepisów k.p.s.w. z 1971 r. (art. 30 § 1). Udział obrońców społecznych (niefachowych) w postępowaniu sądowym nie jest bowiem uzasadniony.

Obrona obligatoryjna Zgodnie z art. 21§ l k.p.s.w. obwiniony musi mieć obrońcę przed sądem (obrona obligatoryjna), jeżeli: 1. jest głuchy, niemy lub niewidomy, 2. zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności. Udział takiego obrońcy w rozprawie jest obowiązkowy, a w posiedzeniu sądu -jeżeli ustawa tak stanowi (art. 21 § 3 k.p.s.w.). Jeżeli w wymienionych wypadkach obwiniony nie ma obrońcy z wyboru, prezes sądu wyznacza mu obrońcę z urzędu (art. 21 § 4 i art. 23 k.p.s.w.). Obowiązek korzystania z obrońcy ustaje, jeżeli powołany biegły stwierdzi, że poczytalność obwinionego nie budzi wątpliwości, chyba że sąd postanowi inaczej (art. 21 § 2 k.p.s.w.).

Tzw. obrona ubogiego Zgodnie z art. 22 k.p.s.w. możliwe jest wyznaczenie obwinionemu obrońcy z urzędu, jeżeli złoży stosowny wniosek, wykazując, że nie jest w stanie ponieść kosztów obrony bez poważnego uszczerbku dla utrzymania siebie i rodziny. Ustawa uzależnia jednak ustanowienie takiego obrońcy od oceny, iż wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości, co należy interpretować w ten sposób, że sprawa nie ma charakteru drobnego i chronione interesy obwinionego wymagają fachowej pomocy prawnej.

Obrońca obwinionego - podejmuje czynności wyłącznie na korzyść obwinionego (art. 86 k.p.k. w zw. z art. 24 § 2 k.p.s.w.); podstawą obrony jest upoważnienie, którego udziela obwiniony pisemnie lub ustnie do protokołu (art. 83 § 2 k.p.k. w zw. z art. 24 § 2 k.p.s.w.), albo zarządzenie prezesa o ustanowieniu obrońcy z urzędu (art. 23 k.p.s.w.); zakres umocowania obrońcy z wyboru i z urzędu obejmuje działania w całym postępowaniu, także po uprawomocnieniu się orzeczenia, co dotyczy zarówno postępowania wykonawczego, jak i nadzwyczajnych środków zaskarżenia, w szczególności wniosku o wznowienie postępowania ( art. 84 k.p.k. w zw. z art. 24 § 2 k.p.s.w.); obwiniony nie może krępować obrońcy, czy nakazywać mu wykonania poszczególnych czynności albo ich cofnięcia. Jeżeli nie odpowiada mu kierunek obrony może cofnąć upoważnienie do obrony albo wnosić o wyznaczenie innego obrońcy z urzędu. Jednakże gdy chodzi o środek odwoławczy złożony przez obrońcę, to obwiniony może go skutecznie cofnąć (zob. art. 431 § 2 KPK w zw. z art. 109 § 2 KPW). Jeżeli obwiniony i obrońca składają sprzeczne wnioski, np. co do przeprowadzenia dowodu lub innej czynności procesowej, to sąd powinien ocenić, który z nich jest dla obwinionego bardziej korzystny i ten wniosek wziąć pod uwagę.

Obowiązki obwinionego - obowiązek stawienia się na każde wezwanie sądu pod rygorem zatrzymania i przymusowego doprowadzenia przez Policję albo przeprowadzenia rozprawy zaocznie (art. 71§ 4 k.p.s.w.); - obowiązek zawiadomienia sądu o każdej zmianie miejsca swego zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni (art. 75 §1 k.p.k. w zw. z art. 20 §3 k.p.s.w.); - obowiązek poddania się oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom nie naruszającym integralności ciała, w szczególności wolno od obwinionego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać w celach rozpoznawczych innym osobom (art. 74§ 2 pkt 1 k.p.k. w zw. z art. 20§ 3 k.p.s.w.); - obowiązek poddania się badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz badaniom połączonym z dokonywaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych, jeżeli przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne; w szczególności obowiązany jest poddać się badaniu krwi, włosów lub wydzielin organizmu (art. art. 74§ 2 k.p.k. w zw. z art. 20§ 3 k.p.s.w.); - obowiązek poddania się czynności pobrania krwi lub moczu do badań na zawartość w organizmie alkoholu lub innego podobnie działającego środka (art. 126-128 p.r.d.).

Pokrzywdzony Pokrzywdzonym może być osoba fizyczna, osoba prawna, a także instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, chociażby nieposiadająca osobowości prawnej, jeżeli jej dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez wykroczenie(art. 25 § l k.p.s.w.). Decydują o tym regulacje materialnego prawa wykroczeń, które w dyspozycjach poszczególnych przepisów określają zakres dóbr chronionych, co w konsekwencji przesądza o zakresie pokrzywdzenia wykroczeniem. Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba prawna lub instytucja, to czynności procesowych dokonuje organ uprawniony do działania w jej imieniu na podstawie ustawy, statutu itp. (dyrektor, prezes, przedstawiciel zarządu) (art. 51 § l k.p.k. w zw. z art. 25 § 3 k.p.s.w.). Jeżeli pokrzywdzonym jest osoba fizyczna, to czynności procesowe z zasady wykonuje ona osobiście. W razie braku pełnej zdolności do czynności prawnych z powodu małoletniości albo całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia, jego prawa wykonuje przedstawiciel ustawowy (rodzice małoletniego, opiekun prawny, kurator ubezwłasnowolnionego), albo osoba, pod której stałą pieczą pozostaje (opiekun faktyczny) (art. 51 § 2 k.p.k. w zw. z art. 25 § 3 k.p.s.w.).

Pełnomocnik Pełnomocnik działa w procesie w imieniu pokrzywdzonego. Może nim być adwokat lub radca prawny, a w wypadku, gdy pokrzywdzonym jest instytucja państwowa, samorządowa lub społeczna, także umocowany pracownik tej instytucji lub jej organu nadrzędnego (art. 30 § l k.p.s.w.). Pokrzywdzony może korzystać z pomocy tylko jednego pełnomocnika. Pełnomocnik, w odróżnieniu od obrońcy, jest związany wolą mocodawcy, jednak dokonane przez niego w ramach umocowania czynności procesowe, chociażby były niekorzystne dla pokrzywdzonego, są skuteczne, chyba że zostały w terminie sprostowane lub odwołane przez pokrzywdzonego (np. odstąpienie od oskarżenia przez pełnomocnika oskarżyciela posiłkowego - art. 28 § l k.p.s.w.). W takich wypadkach pokrzywdzony (oskarżyciel posiłkowy) może cofnąć udzielone pełnomocnictwo. Pełnomocnictwa można udzielić na piśmie lub ustnie do protokołu rozprawy lub posiedzenia sądu (art. 83 § 2 k.p.k. w zw. z art. 30 § 2 k.p.s.w.). Jeżeli pokrzywdzony, występujący w charakterze oskarżyciela posiłkowego, nie jest w stanie ustanowić pełnomocnika, a interes wymiaru sprawiedliwości przemawia za udzieleniem mu pomocy prawnej, sąd może ustanowić takiego pełnomocnika z urzędu.

Oskarżyciel posiłkowy Pokrzywdzony z racji samego pokrzywdzenia nie ma statusu strony procesowej, staje się nią występując w charakterze oskarżyciela posiłkowego (art. 25 § 4 k.p.s.w.). Wówczas nabywa wszystkie uprawnienia strony procesowej. Dotyczy to zarówno spraw, w których ściganie z mocy ustawy następuje jedynie na żądanie pokrzywdzonego, jak i spraw ściganych na podstawie oskarżenia publicznego (art. 25 § 4 k.p.s.w.).

Oskarżyciel posiłkowy samoistny W sprawach, w których ściganie następuje na żądanie pokrzywdzonego (zob. art. 119 § 3, art. 123 § 2, art. 124 § 3, art. 126 § 2, art. 127 § 2, art. 148 § 2, art. 150 § 2, art. 151 § 4, art. 153 § 2, art. 154 § 3, art. 156 § 2, art. 157 § 2 k.w.) może on samodzielnie wystąpić z wnioskiem o ukaranie. Z wnioskiem takim może tutaj wystąpić również oskarżyciel publiczny, pod warunkiem, że uzyskał wymagane żądanie pokrzywdzonego, które może być złożone na piśmie lub zgłoszone ustnie do protokołu (art. 6 § l k.p.s.w.). Pokrzywdzony może skutecznie - do czasu rozpoczęcia przewodu na pierwszej rozprawie - cofnąć żądanie ścigania sprawcy wykroczenia (art. 6 § 3 i 4 k.p.s.w.), co w pełni zabezpiecza respektowanie jego stanowiska i interesów.

Oskarżyciel posiłkowy uboczny W przypadku wykroczenia podlegającego ściganiu w trybie publicznoskargowym pokrzywdzony może, w terminie 7 dni od zawiadomienia go przez oskarżyciela publicznego o złożeniu wniosku o ukaranie, złożyć oświadczenie, iż będzie działał obok tego ostatniego jako oskarżyciel posiłkowy (art. 26 § l i 3 k.p.s.w.). Odstąpienie oskarżyciela publicznego od oskarżenia nie pozbawia oskarżyciela posiłkowego jego uprawnień w zakresie popierania wniosku o ukaranie (art. 54 § 2 k.p.k. w zw. z art. 26 § 5 k.p.s.w.). Pokrzywdzony może również wnieść samodzielny wniosek o ukaranie w sprawie o wykroczenie ścigane w trybie publicznoskargowym, jeżeli: 1. w ciągu miesiąca od powiadomienia o wykroczeniu organu uprawnionego do występowania w charakterze oskarżyciela publicznego nie otrzymał powiadomienia o wniesieniu przez ten organ wniosku o ukaranie; 2. otrzymał zawiadomienie, iż przeprowadzone przez ten organ czynności wyjaśniające nie dostarczyły podstaw do wniesienia wniosku o ukaranie (art. 27 § 2 k.p.s.w.). Wniosek o ukaranie wniesiony przez pokrzywdzonego jako oskarżyciela posiłkowego samoistnego podlega kontroli i ocenie sądu, przy czym nie tylko odstąpienie od popierania tego wniosku, ale i nieusprawiedliwione niestawiennictwo na rozprawę lub posiedzenie sądu powoduje umorzenie postępowania (art. 28 § l i art. 29 § l k.p.s.w.).