Kodeksy prawa cywilnego na ziemiach polskich pod zaborami Tomasz Resler

Wprowadzenie: po rozbiorach w 1772, 1793 i 1795 roku terytoria włączone do państw zaborczych w sensie faktycznym były traktowane jak zdobycz włączona w obszar państw Hohenzollernów, Habsburgów, Romanów, prawo i system prawny były istotnym elementem integracji terytoriów polskich z państwami zaborczymi, istotne znaczenie w tym względzie miały różnice między polskim systemem prawnym a systemami państw zaborczych, prawo polskie pomimo reform okresu Sejmu Wielkiego nadal miało wiele elementów stanowych a prawo państw zaborczych było dostosowane do biurokratyzmu cechującego absolutyzm oświecony, na terytorium I RP funkcjonowały różne rozwiązania prawne także w zakresie prawa cywilnego, zostały one wprowadzone przez poszczególne państwa zaborcze a na terytorium byłego Księstwa Warszawskiego obowiązywało recypowane prawo francuskie, procedura cywilna wykazywała w związku z powyższym znaczne zróżnicowanie, na terytorium I RP obowiązywały różne systemy prawa cywilnego wśród których najważniejsze to: Kodeks Napoleona, Kodeks Cywilny KP, Bürgerliches Gesetzbuch (BGB), Allgemeines Bürgerliches Gesetzbuch (ABGB).

Kodeks Napoleona: nadanie Ks. Warszawskiemu konstytucji z 11 lipca 1807 roku otworzyło drogę do zmian w systemie prawnym nowego państwa: Napoleon nie zgodził się na przywrócenie systemu prawnego sprzed rozbiorów, wprowadzono wyraźny podział na prawo publiczne i prawo prywatne regulujące obrót prawny między osobami fizycznymi i prawnymi, w obszarze prawa prywatnego w Ks. Warszawskim recypowano prawo francuskie poprzez przyjęcie prawa i procedury cywilnej: 1 maja 1808 r. wprowadzono Kodeks Napoleona, 23 maja 1808 r. wprowadzono kodeks procedury cywilnej, 24 marca 1809 r. wprowadzono francuski kodeks handlowy, od 15 sierpnia 1810 r. kodeksy francuskie obwiązywały także na terenach galicyjskich włączonych do księstwa w 1809 r., KN znajdował powszechne zastosowanie w stosunkach prawnych zachodzących na terytorium księstwa, utrzymano jednak wszelkie stosunki prawne powstałe pod rządami innych przepisów prawa przed wprowadzeniem KN zwłaszcza związane z prawami nabytymi,

Kodeks Napoleona: pomimo upadku Księstwa Warszawskiego przepisy Kodeksu Napoleona obowiązywały jeszcze w XX w. w okresie II RP na terenach tworzących pierwotnie księstwo, ostatnie przepisy utraciły moc w 1946 r. Kodeks Napoleona: powstał w 1804 roku, przy dużym często osobistym zaangażowaniu Napoleona (wtedy I Konsula), w zakresie prawa cywilnego realizował idee Rewolucji Francuskiej, uwzględniał wiele instytucji prawa rzymskiego, oparty na zasadzie wolności osobistej, formalnej równości wobec prawa, swobody umów, świeckości małżeństwa i wprowadzeniu rozwodów, KN dzielił się na tytuł wstępny i trzy księgi: I „O osobach”, II „O majątkach i różnych sposobach kształtowania własności”, III „O różnych sposobach nabycia własności”, składał się z 2281 paragrafów, Księga I: nabywanie i utrata praw osobowych, akty stanu cywilnego, prawo małżeńskie osobowe, władza ojcowska, adopcja, opieka, kuratela.

Kodeks Napoleona: Księga II: własność, użytkowanie, służebności, Księga III: spadki, darowizny, testamenty, prawo małżeńskie majątkowe, prawo zobowiązań, podstawą rozwiązań przyjętych w KN były pojęcia abstrakcyjne i uniwersalne, odrzucono kazuistykę charakterystyczną dla prawa zwyczajowego, sankcjonował wolność osoby, własności i obrotu,

Kodeks Napoleona: przyjmował zasadę powszechności – nie znał zróżnicowania praw jednostki ze względu na przynależność stanową, prawo osobowe i rodzinne: regulowano tylko status osób fizycznych, pomijając osoby prawne z wyjątkiem gmin, szpitali i zakładów użyteczności publicznej, nabycie zdolności prawnej z chwilą urodzenia a jej utrata z chwilą śmierci, zdolność do czynności prawnych osiągana w wieku 21 lat, kobieta w małżeństwie traktowana jako wiecznie małoletnia i oddana pod opiekę męża, dyskryminacja dzieci pozamałżeńskich, władza rodzicielska należała wyłącznie do ojca,

Kodeks Napoleona: prawo małżeńskie: świecki charakter małżeństwa, wprowadzenie małżeństw cywilnych i rozwodów, mężczyzna 18 lat, kobieta 15 lat, jurysdykcja sądów świeckich, rozwiązanie małżeństwa następowało w wyniku: śmierci naturalnej, rozwodu i śmierci cywilnej (!), wspólność majątkowa małżonków, ale prawo do zarządu miał wyłącznie mąż, możliwość zawarcia umowy małżeńskiej, która odmiennie regulowała wzajemne relacje, ale nie mogła naruszać praw męża jako głowy rodziny, prawo rzeczowe: zasada nienaruszalności własności prywatnej, prawo właściciela do szerokiego korzystania z nieruchomości, pod warunkiem, że korzystanie nie naruszało prawa, w Księstwie Warszawskim utrzymano własność podzielną (KN generalnie ją zlikwidował), podział praw rzeczowych na główne (własność, użytkowanie, służebności) i zależne (zastaw, przywileje, hipoteka).

ABGB prace kodyfikacyjne w Austrii zostały uwięczone sukcesem w 1811 roku, kiedy sankcję cesarską uzyskał nowy kodeks ABGB, który wszedł w życie w Galicji od 1 stycznia 1812 roku, kodeks opierał się na zasadach: powszechności praw, równości podmiotów wobec praw, wolności własności swobodzie zawierania umów, kodeks liczył 1502 paragrafy, podzielone na wstęp i trzy części: o prawie osobowym, o prawie rzeczowym i o przepisach wspólnych, prawo osobowe: rozróżnienie na osoby prawne i osoby fizyczne, nabycie zdolności prawnej z chwilą urodzenia a jej utrata z chwilą śmierci,

ABGB mąż uważany był za przedstawiciela ustawowego żony, dzieci pozamałżeńskie pozbawione były wszystkich praw wynikających z stosunków rodzinnych , prawo małżeńskie: instytucja małżeństwa o charakterze mieszanym – świecko-wyznaniowym, małżeństwo było umową cywilną a jurysdykcję w sprawach małżeńskich posiadały sądy cywilne, zawarcie małżeństwa następowało w drodze wyznaniowej w przypadku religii uznanych lub świeckiej w przypadku religii nie uznanych przez państwo, w ten sposób katolicy mieli możliwość uzyskania rozwodu, prawo rzeczowe: szerokie pojęcie rzeczy „wszystko co różni się od osoby i służy do użytku ludzkiego”, własność była prawem przyrodzonym,

ABGB właściciel miał swobodę w dysponowaniu swoją własnością, posiadanie było odrębną instytucją od własności i zostało zdefiniowane jako faktyczne władztwo z wolą jego utrzymania, funkcjonowała własność podzielna (stosunki feudalne): lenno, dobra wieczysto-dzierżawne, dobra wieczysto-czynszowe,

Kodeks Cywilny Król. Polskiego: początkowo w Królestwie Polskim postulowano przywrócenie dawnego prawa polskiego (sprzed okresu Księstwa Warszawskiego), ostatecznie zdecydowano się na zachowanie francuskich rozwiązań w obszarze prawa cywilnego jednak z pewnymi modyfikacjami, znaczące zmiany w prawie cywilnym wprowadziła przyjęta przez sejm ustawa z 28 listopada 1825 roku Kodeks cywilny Królestwa Polskiego: uchyliła przepisy Kodeksu Napoleona m. in. o osobach, o prawie małżeńskim i majątkowym i zastąpiła je Księgą I KCKP, prawo osobowe i rodzinne: osoby prawne zostały wprowadzone do obrotu prawnego oddzielnymi regulacjami, zdolność prawna nabywana z chwilą urodzenia i tracona w wyniku śmierci, KCKP zlikwidował instytucję śmierci cywilnej jako niezgodną z polską tradycją,

Kodeks Cywilny Król. Polskiego: zdolność do czynności prawnych w wieku 21 lat i znacznie ograniczenie zdolności do czynności prawnych kobiet, prawo małżeńskie: akt zawarcia małżeństwa odbywał się według obrządku danego wyznania, o rozwodzie lub separacji orzekał sąd powszechny, który sądził według prawa wyznaniowego, duchowny mógł występować przed sądem powszechnym w roli obrońcy węzła małżeńskiego i w celu udzielenia informacji o przepisach wyznaniowych, w roku 1836 uchwalono nowe prawo małżeńskie: zastąpiło „kodeksowe” uregulowania dot. małżeństwa z wyjątkiem stosunków majątkowych i skutków cywilnych rozwiązania małżeństwa, wprowadzono małżeństwa wyznaniowe, regulowano wszystkie sprawy małżeńskie normami prawa wyznaniowego danego wyznania,

Kodeks Cywilny Król. Polskiego: jurysdykcja sądów wyznaniowych w sprawach małżeńskich zastrzeżona dla katolików, prawosławnych ( w tym unitów), wyznanie ewangelicko-augsburskie i ewangelicko-reformowane, w zakresie małżeństw mieszanych uprzywilejowano prawosławie, zawarcie małżeństwa między katolikami w wieku 18 lat (mężczyzna) i 16 lat kobieta, rozwiązanie małżeństwa następowało w wyniku śmierci, a dopuszczalność rozwodów określały partykularne prawa wyznaniowe, prawo rzeczowe: podzielna własność gruntów, w 1846 r, przyznano chłopom prawo użytkowania ziemi przez zakaz rugów i przyłączania ziem do folwarków (min. 3 morgi), w 1818 wprowadzono prawo hipoteczne – prowadzenie ksiąg hipotecznych, podział hipotek na prawne, sądowe i umowne.

BGB na terytorium WK Poznańskiego początkowo obowiązywał Kodeks Napoleona, ale patent królewski w 1816 r. postanowił o obowiązywaniu przepisów Landrechtu pruskiego, w 1874 r. w Prusach powołano komisję kodyfikacyjną, której celem było opracowanie nowych przepisów w zakresie prawa cywilnego, prace tej i następnej komisji trwały ponad dwadzieścia lat i ostatecznie w 1896 roku uchwalono nowy kodeks BGB z mocą obowiązującą od 1 stycznia 1900 roku, kodeks składał się z 2385 paragrafów, podzielonych na 5 ksiąg: część ogólna, prawo zobowiązań, prawo rzeczowe, prawo rodzinne i prawo spadkowe, był to tzw. system pandektowy, w systematyce i technice legislacyjnej uwidoczniły się wpływy prawa rzymskiego, wprowadzał liczne klauzule generalne, był wytworem pozytywizmu prawniczego, wprowadzenie m. in. rozbudowanej regulacji dotyczącej osób prawnych, BGB było najmłodszą z prezentowanych kodyfikacji, ale z bardzo dużym wpływem na kodyfikacje współczesne,

BGB prawo osobowe: podział na osoby fizyczne i prawne, podstawową kategorią prawną był człowiek, osoby prawne w postaci fundacji i stowarzyszeń, nabycie zdolności prawnej z chwilą urodzenia a jej utrata w wyniku śmierci, zdolność do czynności prawnej w wieku 24 lat, równość kobiet wobec mężczyzn w przypadku wdowieństwa lub niezamężnej, po zawarciu małżeństwa kobieta stawała się podległa mężowi, ale w BGB uzyskała prawo odwołania się od jego decyzji do sądu, prawo małżeńskie: małżeństwo miało charakter całkowicie laicki, jego zawarcie następowało przed urzędnikiem stanu cywilnego, jurysdykcja sądów powszechnych w sprawach małżeńskich, uprzywilejowana pozycja męża w zakresie stosunków majątkowych i opieki nad potomstwem, ustanie małżeństwa w wyniku śmierci lub orzeczonego rozwodu,

BGB prawo rzeczowe: wyodrębnienie własności i posiadania, wprowadzono ochronę posiadacza do czasu uzyskania prawomocnego wyroku sądowego przez właściciela, określono rzeczy, które mogły być przedmiotem własności: części składowe gruntu, przynależności rzeczy głównej budynki, płody gruntu, swoboda w postępowaniu z własności z zastrzeżeniem, że działania te nie naruszały prawa państwowego i praw osób trzecich, tzw. negatywna koncepcja prawa własności, BGB zlikwidowało własność podzielną, niemiecki kodeks cywilny obowiązywał na terenach byłego zaboru pruskiego do 1946 roku, a także wywarł wpływa na polski kodeks zobowiązań z 1933 r.