Prawo rzymskie - przedmiot wykładu dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz. 10.00-11.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Prawo rzymskie - przedmiot wykładu „Prawem rzymskim” nazywa się zarówno to prawo, które zostało stworzone i obowiązywało w państwie rzymskim, jak i to, które później, po upadku tego państwa, odżywało wielokrotnie, obowiązywało na nowo i częściowo obowiązuje nadal w Europie i poza Europą (tzw. prawo rzymskie recypowane, prawo rzymskie „nowożytne” czy nawet „współczesne”). Wykład obejmuje przede wszystkim tzw. czyste prawo rzymskie — to, które obowiązywało istotnie w antycznym państwie rzymskim, a w szczególności w okresie jego najświetniejszego rozwoju (tzw. prawo klasyczne z I, II i III w. n.e.) i tzw. prawa justyniańskiego (527-565). Sporo uwag poświęcę też informacjom o pojustyniańskich dziejach poszczególnych instytucji, ze szczególnym uwzględnieniem ich znaczenia w prawie europejskich praw śródziemnomorskiego obszaru kulturowego. I wreszcie, wykład zamyka się nieomal wyłącznie w obrębie rzymskiego prawa prywatnego.

Jak dziś wykładać prawo rzymskie, jak zajmować się nim w ramach współczesnych nauk prawnych? Istotny dla dzisiejszej formacji intelektualnej absolwenta uniwersytetu wykład poświęcony dorobkowi prawa rzymskiego powinien polegać na wykorzystaniu doświadczenia historycznego, aby dać studentom podstawę do refleksji nad wyzwaniami współczesnego prawa prywatnego. Prawo rzymskie to przede wszystkim dorobek myśli prawniczej. Pozwala ono pokazać, jak prawo służy realizacji wartości i o jakie wartości w prawie może chodzić. Prawo to nie paragrafy ale ujęte w ich formie próby opisania wartości chronionych przez prawo.

Podręczniki Wojciech Dajczak, Tomasz Giaro, Franciszek Longchamps de Bérier Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Warszawa 20142 Marek Kuryłowicz, Adam Wiliński, Rzymskie prawo prywatne. Zarys wykładu, Warszawa 20166 Kazimierz Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa 20075 Witold Wołodkiewicz, Maria Zabłocka, Prawo rzymskie. Instytucje, Warszawa 20146 Władysław Rozwadowski, Zarys wykładu z wyborem źródeł, Poznań 1992

Opracowania dodatkowe W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Warsztaty prawnicze. Prawo rzymskie, Bielsko Biała 20132 wykaz literatury uzupełniającej – strona ZPR oraz prowadzący zajęcia H. Kupiszewski, Prawo rzymskie a współczesność, M. Kuryłowicz, Prawo rzymskie. Historia, tradycja, współczesność, Lublin 2003

Wymogi Wykłady prowadzić będę według następujących reguł – 30 h 1,5 godziny (2 godz. lekcyjne) bez przerwy Formy i warunki zaliczenia egzaminu: - egzamin pisemny z 5. pytaniami otwartymi i analiza wskazanego tekstu źródłowego (analizowane w trakcie ćwiczeń); - egzamin ustny (dla osób, które uzyskały ocenę CELUJĄCĄ z ćwiczeń lub uzyskują wysokie miejsce w ogólnopolskim konkursie prawa rzymskiego). Laureaci ogólnopolskiego konkursu prawa rzymskiego mogą uzyskać zwolnienie z egzaminu. Uzyskanie oceny BARDZO DOBREJ z zaliczenia ćwiczeń daje uprawnienie do zwolnienia z pytania dotyczącego historycznego rozwoju prawa rzymskiego i jego źródeł.

Unikalność prawa rzymskiego na tle innych porządków prawnych Kultura Europy wspiera się na trzech pochodzących ze starożytności klasycznej podstawach: filozofii greckiej, prawie rzymskim i religii chrześcijańskiej. Z uwagi na swą zależność od prawa rzymskiego kultura prawna kontynentu ma charakter wtórny, samoistne są natomiast w kręgu praw europejskich tylko prawo rzymskie oraz prawo angielskie prawo rzymskie przeżyło nie tylko państwo, w którym powstało, lecz również całą epokę starożytności. Zostało ono bowiem recypowane w średniowiecznej Europie, gdzie przyjęło postać prawa powszechnego lub pospolitego (ius commune). Jego bezpośredniemu obowiązywaniu położyły kres dopiero nowożytne kodyfikacje XVIII–XIX stulecia. Nadal istnieją natomiast porządki prawne gdzie prawo rzymskie obowiązuje wprost: - Republika Południowej Afryki - Sri Lanka - San Marino Pośrednio – np. Szkocja

Unikalność prawa rzymskiego Prawo to jest jednym ze źródeł prawa międzynarodowego publicznego i jest wykorzystywane do rozstrzygania sporów wynikłych między państwami. W prawie rzymskim odnaleźć można różne zasady zbieżne z wartościach humanitarnych – rzymskie paremie prawnicze historyczny fundament współczesnego prawa europejskiego – zwłaszcza kontynentalnego

Współczesne miejsce prawa rzymskiego Perspektywa wytyczona przez dotychczasowe wizje badań nad prawem rzymskim wobec wielowątkowego i żywiołowego rozwoju prawoznawstwa jest dzisiaj niemożliwa do utrzymania. Wobec dominacji prawa skodyfikowanego rola prawa rzymskiego ograniczana jest niesłusznie do propedeutyki współczesnej cywilistyki, przy ugruntowanym zasadnym przekonaniu, iż jest ono pomnikiem nieprzemijających wartości i źródłem inspiracji w różnych dziedzinach prawoznawstwa. Możliwe jest, iż wyzwania współczesnego procesu dekodyfikacji prawa prywatnego pozwolą przywrócić w części jego znaczenie. Rozwiązania wypracowane w prawie rzymskim, a szczególnie włączenie zachodnioeuropejskiej tradycji romanistycznej po tzw. kodyfikacji cesarza Justyniana Wielkiego (Corpus Iuris Civilis), mogą być według tego poglądu nowym źródłem inspiracji i sprawdzonym w praktyce punktem odniesienia dla współczesnej dyskusji prawniczej, dostarczając argumentów na rzecz wzrostu elastyczności prawa.

Współczesne miejsce prawa rzymskiego Poszerzanie perspektywy romanistycznej z jednej strony o studia nad średniowiecznym ius commune i dalsze losy prawa rzymskiego (w tym także zagadnienia czysto historyczne dotyczące dawnych instytucji prawnych), a z drugiej o badania antycznej praktyki prawnej – w tym prawa prywatnego oraz badania nad ustrojem Rzymu (w obu ostatnich łączone silnie z innymi nurtami badań historycznych), dostarczają niezbędnego budulca dla dalszej refleksji historycznej i historycznoprawnej. Tym samym umożliwiają stale uzupełnianie zasobów współczesnej argumentacji prawniczej o wnioski płynące z doświadczenia historycznego. I to zarówno w zakresie prawa prywatnego jak i publicznego. Bez dogłębnego poznania rzeczywistości historycznej i szerokiego uwzględniania dorobku innych nauk historycznych argumenty te są jednak półprawdami mającymi jedynie deklaratywną wartość – stąd konieczne uwagi na temat dziejów Rzymu. Uniwersalność doświadczenia rzymskiego w zakresie funkcjonowania państwa i prawa ma natomiast swoje korzenie głębiej. Umiejscawiać je należy w podobieństwie dziś i w przeszłości wyborów ludzi, których postawy wynikają w części z biologicznych, ewolucyjnie ukształtowanych komponentów ludzkiej natury, pozostających w ścisłej interakcji z kulturą.

Współczesne miejsce prawa rzymskiego Będę stąd w wykładzie stosować niekiedy odwołania do koncepcji socjobiologicznych. Wyjaśniam, że socjobiologia jest syntetyczną dziedziną badań naukowych, która przyjmuje, że niektóre zachowania społeczne istot żywych, a w tym Homo sapiens sapiens można rozpatrywać w kontekście działania sił doboru naturalnego.  Termin znany jest od lat 40. dwudziestego wieku ale socjobiologia nie miała szerszego uznania do roku 1975, kiedy ukazała się praca entomologa brytyjskiego Edwarda O. Wilsona, Sociobiology: The New Syntesis. Ustalenia socjobiologii rozwija m.in. psychologia ewolucyjna, tłumacząca ludzkie zachowania przez pryzmat ewolucji biologicznej i kulturowej. E. O. Wilson, Sociobiologia, Poznań 2001 D. M. Buss, Psychologia ewolucyjna, Gdańsk 2001

Współczesne miejsce prawa rzymskiego Potrzebę uwzględnienia perspektywy socjobiologicznej w badaniach historycznych zaznaczono słusznie już dwie dekady temu. Jak napisała jedna z jej zwolenniczek, według historyków, co jest oczywiste, możemy zrozumieć współczesność przez zrozumienie historii zapisanej w słowach; zwolennicy darwinizmu w naukach społecznych dodają do tego, że możemy zrozumieć przeszłość przez zrozumienie ewolucji człowieka. Postulat uwzględniania z ostrożnością przynajmniej niektórych ustaleń socjobiologii oraz pokrewnych z nią nurtów wysuwany jest również w prawoznawstwie, w tym w zakresie genezy i stanowienia prawa, jakkolwiek stanowisko to budzi kontrowersje. W. Załuski, Ewolucyjna filozofia prawa, Warszawa 2009 Centrum Badań Interdyscyplinarnych Kopernik http://www.copernicuscenter.edu.pl/centrum/

Periodyzacja prawa rzymskiego W starożytności prawo rzymskie rozwijało się: w okresie monarchii (753–510 przed Chr.), w okresie republiki (510–27 przed Chr.) przede wszystkim jako prawo zwyczajowe, w okresie pryncypatu (27 przed Chr.–284 po Chr.) przede wszystkim jako prawo jurysprudencyjne, a w okresie dominatu-późnego cesarstwa rzymskiego (284–565), zamykającym się tradycyjnie w naukach prawnych ze śmiercią Justyniana, przede wszystkim jako prawo stanowione, w formie konstytucji cesarskich. (aczkolwiek w naukach historycznych przyjmowana jest powszechniej cezura początku VII w. jako koniec późnego cesarstwa rzymskiego). Tradycja romanistyczna: Bizancjum i łaciński Zachód (zwłaszcza istotna od XI w.)

Rzymskie pojęcia i podziały prawa rzymskie - przedmiot wykładu IUS PUBLICUM_IUS PRIVATUM Domitius Ulpianus - przełom II i III w. n.e. D. 1, 1, 1, 2: Huius studii duae sunt positiones, publicum et privatum. publicum ius est quod ad statum rei Romanae spectat, privatum ius est quod ad singulorum utilitatem: sunt enim quaedam publice utilia, quaedam privatim. publicum ius in sacris, in sacerdotibus, in magistratibus consistit. („Są zatem dwa działy prawa: prywatne i publiczne. Prawem publicznym jest to, które dotyczy spraw państwa rzymskiego, prywatnym zaś to, które ma na względzie korzyść jednostek: są bowiem pewne rzeczy użyteczne dla ogółu, inne zaś dla osób prywatnych. Prawo publiczne składa się zatem z praw dotyczących rzeczy świętych, kapłanów i magistratur”) - Ius cogens - D. 2, 14, 38. Papinianus: ius publicum privatorum pactis mutari non potest - prawo publiczne nie może być zmieniane umowami osób prywatnych

Rzymskie pojęcia i podziały prawa Ius civile – Ius honorarium Papinianus libro secundo definitionum – D.1,1,7 pr. IUS AUTEM CIVILE EST, QUOD EX LEGIBUS, PLEBIS SCITIS, SENATUS CONSULTIS, DECRETIS PRINCIPUM, AUCTORITATE PRUDENTIUM VENIT (prawem cywilnym jest to prawo, które pochodzi z ustaw, uchwał zgromadzeń plebejskich, uchwał senatu, zarządzeń cesarskich i z powagi uczonych prawników). Papinianus libro secundo definitionum – D.1,1,7,1. IUS PRAETORIUM EST, QUOD PRAETORES INTRODUXERUNT ADIUVANDI VEL SUPPLENDI VEL CORRIGENDI IURIS CIVILIS GRATIA PROPTER UTILITATEM PUBLICAM (prawem pretorskim jest to prawo, które wprowadzili pretorowie dla wspomagania, uzupełniania i poprawiania prawa cywilnego, ze względu na dobro publiczne).

Ius naturale IUS NATURALE EST, QUOD NATURA OMNIA ANIMALIA DOCUIT: NAM IUS ISTUD NON HUMANI GENERIS PROPRIUM, SED OMNIUM ANIMALIUM (prawem naturalnym jest to prawo, którego sama natura nauczyła wszystkie stworzenia: prawo to bowiem jest właściwe nie tylko rodzajowi ludzkiemu, lecz wszystkim stworzeniom) - Ulpianus libro primo institutionum – D.1,1,1,3. I. 1, 2, 11: Sed naturalia quidem iura, quae apud omnes gentes peraeque servantur, divina quadam providentia constituta, semper firma atque immutabilia permanent(...) (Prawa zaś natury, które u wszystkich ludów jednakowo są postrzegane, a ustanawiane przez boską opatrzność, pozostają zawsze stałe i niezmienne). Zbieżne z koncepcjami socjobiologicznymi S. Pinker, The Blank Slate: The Modern Denial of Human Nature TABULA RASA. Spory o naturę ludzką, Gdańsk 2005

Ius civile – ius gentium PRIVATUM IUS TRIPERTITUM EST: COLLECTUM ETENIM EST EX NATURALIBUS PRAECEPTIS AUT IURE GENTIUM AUT CIVILIBUS (prawo prywatne jest trzyczęściowe: składa się ono bowiem z przepisów prawa naturalnego, prawa ludów oraz prawa cywilnego). Ulpianus libro primo institutionum – D.1,1,1,2. I. 1, 2, 1. Ius autem civile vel gentium ita dividitur: omnes populi qui legibus et moribus reguntur partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utuntur:  nam quod quisque populus ipse sibi ius constituit, id ipsius proprium civitatis est vocaturque ius civile, quasi ius proprium ipsius civitatis:  quod vero naturalis ratio inter omnes homines constituit, id apud omnes populos peraeque custoditur vocaturque ius gentium, quasi quo iure omnes gentes utuntur.  et populus itaque Romanus partim suo proprio, partim communi omnium hominum iure utitur. (...)  Prawo zaś obywatelskie lub prawo narodów dzieli się tak: wszystkie ludy, które rządzą się ustawami i zwyczajami, posługują się częściowo swoim własnym [prawem], częściowo prawem wspólnym wszystkim ludziom. Bo to prawo, które lud ustanowił dla siebie, jest właściwe tylko jego społeczności obywatelskiej i nazywa się ius civile jako własne prawo jego społeczności obywatelskiej; to natomiast, które przyrodzony rozsądek ustanowił pomiędzy wszystkimi ludźmi, jest jednakowo przestrzegane u wszystkich ludów i nazywa się ius gentium, jako prawo, którym posługują się wszystkie narody. Lud rzymski posługuje się stąd częściowo własnym swoim [prawem], częściowo prawem wspólnym wszystkim ludziom (...)

Ius civile a ius gentium; jurysprudencja Ius civile w jego pierwotnym sensie prawa obowiązującego tylko obywateli zostało uzupełnione przez pochodzące z praktyki handlu międzynarodowego „prawo ludów” (ius gentium), uznane na gruncie rzymskim w edykcie pretora peregrynów (pretor peregrinus) – urzędu ustanowionego w 242 r. p.n.e. Konsekwencja zasady osobowości prawa. Edykty, a zwłaszcza edykt pretorski stały się obiektem komentarzy jurystów – razem modyfikacja ius civile. ius gentium zbliżało się pojęciowo do racjonalnego ius naturale

Brak definicji prawa Jedyna „definicja” - Publius Iuventius Celsus filius), przełom I i II w. n.e. Ulpianus, libro primo institutionum - D.1,1,1 pr. Iuri operam daturum prius nosse oportet, unde nomen iuris descendat. Est autem a iustitia appellatum: nam ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et aequi. (Zamierzając studiować prawo należy najpierw wiedzieć, skąd pochodzi słowo prawo. Jest bowiem [ono] tak nazwane od sprawiedliwości, albowiem, jak to elegancko określa Celsus, prawo jest sztuką tego, co dobre i słuszne). Ulpianus, libro primo institutionum - D.1,1,10,1 Praecepta iuris sunt haec: honeste vivere, alterum non laedere, suum cuique tribuere (Nakazy prawa są następujące: żyć uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu to, co mu się należy) Ulpianus libro primo regularum – D.1,1,10 pr. oraz I.1,1 pr. IUSTITIA EST CONSTANS ET PERPETUA VOLUNTAS IUS SUUM CUIQUE TRIBUENDI (sprawiedliwość jest stałą i trwałą wolą oddania każdemu, co mu się należy) Iavolenus libro undecimo epistolarum – D. 50, 17, 202 OMNIS DEFINITIO IN IURE CIVILI PERICULOSA EST: PARUM EST ENIM, UT NON SUBVERTI POTEST (wszelka definicja w prawie cywilnym jest ryzykowna, rzadko bowiem zdarza się, by nie można było jej wywrócić).

Ius a fas i inne systemy normatywne Schyłek republiki - Odróżnienie norm moralnych, religijnych (fas), obyczaju od prawa „Nie wszystko, co prawnie dozwolone, jest też uczciwe” – Paulus (D. 50,17,144 pr.: non omne quod licet, honestum est)

Systematyka prawa rzymskiego Ustawy XII Tablic Edyktalna i jej znaczenie (1 – zasady dotyczące zakresu działania pretora i postępowania przed jego urzędem; 2 i 3 – przedstawiały przypadki udzielenia przez pretora ochrony prawnej; 4 – sposoby egzekwowania orzeczeń sądowych; 5 – przypadki udzielenia ochrony w trybie pozaprocesowym) Gaius i jego systematyka Institutiones (znaczenie dziejowe): ius quod ad personas pertinet (dotyczące osób) księga I ius quod ad res pertinet (dotyczące rzeczy) księgi II i III ius quod ad actiones pertinet (dotyczące powództw) księga IV Pandektowa