Elementy dzieła muzycznego. Podstawowa terminologia muzyczna Anna Al-Araj (UJ)

Pojęcia Interwał muzyczny – odległość między dwoma (dowolnymi) dźwiękami Półton – najmniejsza odległość między dwoma dźwiękami w systemie równomiernie temperowanym Cały ton – odległość, na którą składają się dwa półtony Ambitus – odległość między najniższym a najwyższym dźwiękiem w danym utworze (à la skala głosu) Akord – współbrzmienie przynajmniej trzech dźwięków (pozostających wobec siebie w określonej relacji)

Pojęcia Metrum – czynnik porządkujący ugrupowania rytmiczne za pomocą regularnie powtarzających się akcentów (à la stopa poetycka); WYZNACZA MIARY CZASU Rytm (gr. rhythmós – miarowy przebieg) – czynnik regulujący następstwo dźwięków w utworze muzycznym w czasie i organizujący je w pewne określone ugrupowania; USTALA CZASOWY PRZEBIEG IMPULSÓW DŹWIĘKOWYCH

Pojęcia Ostinato – stała formuła melodyczna, rytmiczna lub harmoniczna powtarzana na przestrzeni całego lub części utworu Pauza – znak graficzny oznaczający czas trwania przerwy między dwoma dźwiękami Synkopa (gr. synkopé – obcięcie) – zjawisko polegające na przedłużeniu wartości rytmicznej, znajdującej się na słabej części taktu, o wartość znajdującą się już w następnej części taktu lub grupy taktowej; wiąże się ze zmianą akcentacji (por. ma-te-ma-ty-ka: akcent proparoksytoniczny)

Pojęcia Motyw czołowy – główna myśl melodyczna utworu (pojawiająca się zazwyczaj w części inicjalnej), stanowiąca jego kanwę i poddawana przetworzeniom (technika ewolucyjna) Motyw przewodni (leitmotif) – myśl muzyczna odsyłająca do konkretnych kategorii (postaci, miejsc, przedmiotów, uczuć, idei) i wpływająca na formalną koherencję utworu; technika motywów przewodnich została na szeroką skalę wykorzystana w dramatach muzycznych R. Wagnera

MELODYKA Odnosi się do linearnego (horyzontalnego) następstwa dźwięków Wybrane typy melodyki: Kantylenowa – niewielkie odległości między dźwiękami, płynność, często w połączeniu z lirycznym nastrojem Figuracyjna – oparta na pochodach dźwiękowych o charakterze wirtuozowskim (często utrzymanych w szybkim tempie), eksponująca większe odległości (skoki) interwałowe (np. w etiudzie, toccacie)

MELODYKA sylabiczna – na jedną (ew. kilka) sylabę tekstu przypada jeden dźwięk melizmatyczna – na jedną sylabę tekstu przypadają dwa lub więcej dźwięków Kierunek: wznosząca (ascendentalna) opadająca (descendentalna) falująca łukowa repetytywna

HARMONIKA Odnosi się do wertykalnego wymiaru utworu muzycznego (budowy akordów, układu wielodźwięków i połączeń między nimi) Wybrane typy harmoniki: Konsonansowa (oparta na zgodnie brzmiących współbrzmieniach), eufoniczna Dysonansowa (oparta na niezgodnie brzmiących współbrzmieniach), kakofoniczna

RYTMIKA Pełni szczególnie istotną rolę w gatunkach tanecznych, decyduje o charakterze tańca (np. polonez, kujawiak, menuet, walc…) Wybrane typy rytmiki: jednorodna – oparta na schematycznej pulsacji, powtarzanej w trakcie utworu (jeśli towarzyszy jej szybkie tempo – motoryczna) zróżnicowana – wykorzystująca różne schematy rytmiczne taneczna - wykorzystująca wzorzec rytmiczny typowy dla danego tańca

AGOGIKA Określa szybkość przebiegu impulsów dźwiękowych (tempo) Wybrane rodzaje tempa: wolne (largo, lento, adagio) umiarkowane (moderato, allegretto) szybkie (allegro, vivace, presto)

AGOGIKA Zmiany tempa accelerando (accel.) – przyspieszając rallentando (rall.), ritenuto (rit.) – zwalniając, opóźniając Tempo rubato (wł. rubare – kraść) – chwiejne tempo, polegające na (arbitralnym) skracaniu i wydłużaniu niektórych wartości rytmicznych przy jednoczesnym zachowaniu rytmu taktu lub frazy

DYNAMIKA Odnosi się do wolumenu, stopnia natężenia dźwięku (głośność) Określenia: pianissimo (pp) – bardzo cicho piano (p) – cicho mezzo piano (mp) – średnio (prawie) cicho

DYNAMIKA mezzo forte (mf) – średnio (prawie) głośno forte (f) – głośno fortissimo (ff) – bardzo głośno - crescendo (<) – wzmacniając descrescendo (>) – osłabiając diminuendo – stopniowo wyciszając

DYNAMIKA Określenia dotyczące całego utworu jednorodna płaszczyznowa (brak cieniowania dynamicznego, charakt. dla muzyki barokowej) falująca

ARTYKULACJA Element odnoszący się do sposobu wydobycia dźwięków (zarówno z instrumentu, jak i głosu wokalnego) i ich łączenia Najpopularniejsze określenia staccato – oddzielanie od siebie poszczególnych dźwięków legato – ścisłe łączenie ze sobą dźwięków

ARTYKULACJA spiccato – bardziej energiczny i ostry sposób oddzielania od siebie dźwięków niż staccato glissando – płynne przechodzenie z jednego dźwięku na inny przez wszystkie możliwe wysokości między tymi dźwiękami tremolo – szybkie powtarzanie jednego lub kilku dźwięków (współbrzmień)

ARTYKULACJA arpeggio (na sposób „harfowy”) – sposób wykonywania współbrzmień akordowych polegający na kolejnym szybkim następstwie dźwięków składowych akordu, poczynając od najniższego pizzicato – szarpiąc strunę palcem con legno – uderzając po strunie drzewcem smyczka con sordino – z tłumikiem

FAKTURA Odnosi się do sposobu łączenia elementu melodycznego z harmonicznym - monodyczna – jednogłosowa (np. chorał gregoriański) homofoniczna – jedna linia melodyczna + towarzyszenie w postaci akordów lub figuracji polifoniczna – dwa (lub więcej) samodzielnie prowadzone głosy, stosowana od wczesnego średniowiecza

FAKTURA Może też się odnosić do sposobu wykorzystania, operowania poszczególnymi rodzajami środków wykonawczych homogeniczna (jednopłaszczyznowa) – dająca jednorodne, niezróżnicowane brzmienie poligeniczna (wielopłaszczyznowa) – o zróżnicowanym brzmieniu topofoniczna – polegająca na przestrzennym oddziaływaniu zespołu wykonawczego

KOLORYSTYKA Określa jakości brzmieniowe utworu muzycznego, zależne od środków wykonawczych (rodzaju artykulacji, harmoniki, składu wykonawczego, wykorzystanego rejestru instrumentu)

Forma Element związany z budową utworu, jego kompozycją, układem architektonicznym Forma a gatunek: nazwa gatunkowa ściśle zależna jest od obsady wykonawczej danego utworu i jego budowy na poziomie makro (np. symfonia – na ork. symf., 4-częściowość) forma określa budowę poszczególnych części, nie pozostaje w zależności wobec typu wykorzystanego instrumentarium

Forma Wybrane rodzaje: szeregowa – złożona z niezależnych odcinków, np. o układzie ABCD repryzowa (ABA lub ABA’) – o cechach klamrowości, z kontrastującym odcinkiem mutatio (typowa dla tańców, części wolnych w sonatach i w symfoniach, arii operowych o cechach da capo)

Forma wariacyjna – zasadzająca się na przetwarzaniu pierwotnego materiału tematycznego (przy jednoczesnym zachowaniu czytelnych odniesień do „źródła”), np. A A’ A’’ A’’’ rondowa – oparta na powtarzalności zamkniętego odcinka muzycznego (refrenu) i przeplataniu go myślami pobocznymi (kupletami), np. ABACADA

Forma forma fugi – typowa zwłaszcza dla muzyki polifonicznej XVI i XVII wieku monotematyczna (jednorodna) – pozbawiona wyraźnych „wcięć”, nie posiadająca budowy odcinkowej, np. A