Prawo natury (jusnaturalizm)

Nurt w prawoznawstwie, który opiera się na dwóch tezach: Łączą nas jako ludzi i obywateli dwa porządki normatywne – prawo naturalne oraz prawo pozytywne. Prawo naturalne pełni funkcję walidacyjną wobec prawa pozytywnego. Prawo istnieje w jakiejś niedostępnej empirycznie rzeczywistości, a w naszym świecie manifestuje się w postaci zapisów prawa pozytywnego lub w formie ludzkich opinii o prawie naturalnym. Różne kierunku w jusnaturalizmie poszukają różnych źródeł prawa naturalnego uznając, że prawo pochodzi od Boga (tomizm, neotomizm), wynika z rozumu ludzkiego, natury człowieka lub jego źródłem jest kultura, dorobek człowieczeństwa (wersje laickie).

Pierwotnie jusnaturalizm uznawał tezę o niezmienności i uniwersalności prawa naturalnego, później jednak na rozmaite sposoby zaakceptował tezę o jego uzależnieniu od kontekstu historycznego (tzw. koncepcje prawa naturalnego o zmiennej treści). Typowy zarzut, z którym spotykają się zwolennicy koncepcji prawa natury nawet w wersji racjonalistycznej i laickiej, ma charakter metodologiczny. Najczęściej pada on ze strony pozytywizmu prawnego. Zarzut ten brzmi następująco: teorie prawa natury zakładają, że można wyprowadzić zasady sprawiedliwości z obserwacji prawidłowości natury (rozumianej jako natur człowieka lub natura rzeczy), a przecież ze stwierdzeń o faktach nie można wyprowadzić norm. Ze zdań stwierdzających prawidłowości naturalne nie można na zasadzie wnioskowania logicznego wyprowadzić norm sprawiedliwości.

Zarzut ten sformułował szkocki filozof D Zarzut ten sformułował szkocki filozof D. Hume i określony został on mianem zarzutu „błędu naturalistycznego”. Jest charakterystyczny dla stanowiska antykognitywistycznego, a więc przyjmującego, że normy i oceny nie są wypowiedziami, za pomocą których poznajemy rzeczywistość. Zarzut ten dotyczy jedynie tych koncepcji prawnonaturalnych, które mają słabo rozwiniętą podbudowę filozoficzną. Inaczej jest chociażby w przypadku wersji kognitywistycznych, chociażby w filozofii tomistycznej, gdzie w nawiązaniu do Arystotelesa, uznaje się piękno, dobro, prawdę za cechy bytu, czyli tego, co jest. Dla tomisty normy i oceny wyrażają byt, mają zatem moc poznawczą.

św. Tomasz (1225-1274)

Problemom prawnym św. Tomasz poświęcił kwestię 90 oraz 91 swojego dzieła – „Suma teologiczna”, stwierdzając już na początku, że wszelkie prawo (lex) jest nakazem rozumu. Dzięki rozumowi, odkrywamy, że ostateczną racją istnienia świata jest Bóg, który stworzył świat, rząd nim i zna jego cel. Sens, plan ostateczny świata znajduje się zatem w Bogu jako w kierującym światem intelekcie i ten zamysł Bożej mądrości św. Tomasz nazywa prawem odwiecznym (lex aeterna). Nie musi być ono dostępne wprost jako zespół norm. Jest to istniejący w umyśle Bożym zamysł ukierunkowujący wszystkie akty i poruszenia. Prawo wieczne nie jest dane nam wprost, ale ukazuje się nam w swoich skutkach.

Człowiek jako byt rozumny również uczestniczy w prawie odwiecznym, ma zatem także inklinację do właściwego sobie dobra, co odkrywa dzięki wykorzystaniu rozumu. Partycypacja prawa odwiecznego w rozumnej naturze ludzkiej nazywana jest prawem naturalnym (lex naturalis). Istoty rozumne uczestniczą w tym prawie właśnie przez swój rozum i w ten sposób prawo natury ujawnia się przez rozumną skłonność człowieka do wybierania właściwego mu dobra. Św. Tomasz wskazuje na trzy inklinacje zawarte w istocie człowieka: do życia, którą człowiek dzieli ze wszystkimi istotami żywymi, do zrodzenia i wychowania potomstwa, którą dzielimy ze zwierzętami oraz do racjonalnego poznania, właściwą tylko ludziom jako istotom rozumnym.

Wskazać należy, że opisane inklinacje nie są tym samym co prawo naturalne. Według św. Tomasza, porządek reguł prawa naturalnego istnieje odpowiednio do porządku naturalnych skłonności. Istoty rozumne w przeciwieństwie do zwierząt nie postępują instynktownie, zgodnie z naturalnymi skłonnościami wyznaczonymi przez naturę danego gatunku. W przypadku natury rozumnej inklinacje naturalne muszą się ujawnić poprzez rozum w formie konkretnego sądu praktycznego. Taki sąd praktyczny wydany przez daną osobę ludzką zgodnie z rozumem ujawnia dopiero partycypację prawa odwiecznego w naturze ludzkiej. Podstawowym nakazem, który głoszą normy prawa naturalnego jest: czyń to, co jest dobre, a unikaj tego, co złe.

Zdaniem św. Tomasza niezmienne są tylko pierwsze zasady prawa naturalnego. Pomiędzy nim a konkretnym czynem ludzkim istnieje dystans, którego indywidualne myślenie nie może samodzielnie przekroczyć i to zadanie ma spełniać prawo ludzkie (lex humana). Prawo to musi być zatem pochodną prawa naturalnego i nie posiada żadnej własnej zasady. Jego funkcją jest wyłącznie wskazywanie sposób zastosowania prawa naturalnego w szczegółowych sytuacjach życiowych. Prawo ludzkie obowiązuje wyłącznie wtedy, gdy jest zgodne z prawem natury. Ostatecznym źródłem obowiązywania prawa ludzkiego jest prawo wieczne, które się w nim wyraża poprzez zgodność z treścią norm prawa naturalnego. W ten sposób prawo ludzkie uzyskuje podstawę ontologiczną.

Gustav Radbruch (1878-1949)

W niemieckiej myśli prawniczej największą rolę odegrała koncepcja prawa natury nie nawiązująca do założeń metafizycznych i oparta na krytyce „ustawowego bezprawia” typowego dla hitlerowskich Niemiec. G. Radbruch początkowo zwolennik pozytywizmu prawniczego, po II wojnie światowej poddał to stanowisko krytyce, ale z założeniem jednocześnie pewnych ograniczeń stanowiska prawnonaturalnego.

Stanowisko to nazywane jest „formułą Radbrucha” zarzuca pozytywizmowi prawniczemu, że w pewnych warunkach polityczno-społecznych może prowadzić prawników do ograniczenia wrażliwości moralnej, gdyż ułatwia zajęcie postawy konformistycznej wobec nieludzkiego prawa poprzez uznanie za legalne działania zgodnego z takim prawem. Może się wówczas pojawić konflikt pomiędzy sprawiedliwością i bezpieczeństwem prawnym.

Radbruch dopuszczał również możliwość odmówienia charakteru prawa całemu systemowi normatywnemu i związanej z nim praktyce jego stosowania. Jego zdaniem, choć tylko w wyjątkowych sytuacjach, istnieją zasady prawne silniejsze od prawa pozytywnego, które pozbawiają ustawę mocy obowiązującej. Formuła Radbrucha: Jeśli norma prawna w drastyczny sposób łamie podstawowe normy moralne to nie obowiązuje (łac. lex iniusta non est lex) – 1946 r. „Ustawowe bezprawie i ponadustawowe prawo”

Do formuły Radbrucha odwoływał się Federalny Trybunał Konsytucyjny wypowiadając się na temat prawa nazistowskiego, a także w latach dziewięćdziesiątych w sprawach dotyczących rozliczania przeszłości byłej NRD, w szczególności przy osądzaniu tzw. strzelców przy Murze Berlińskim.

Arystoteles (IV w. p.ne.)

Do myśli filozoficznej Arystotelesa wpłynęło wiele refleksji stoickich, w tym rozróżnienie między literą prawa (słownym ujęciem prawa), a jego duchem (celem, intencją, zamiarem). Konkretyzacja tego podejścia znalazła odzwierciedlenie w zarzucie wadliwego oświadczenia woli na podstawie oszustwa i przymusu. W takich przypadkach rozstrzygano w oparciu o regułę słuszności. Wyraz podejścia prawnonaturalnego w świecie antycznym odnajdujemy w paremii: summum ius summa iniuria – najwyższe prawo najwyższą niesprawiedliwością lub precyzyjniej: najściślejsze stosowanie prawa jest największą niesprawiedliwością.

Cel prawa natury: prawo natury służyć ma osiągnięciu cnoty, a więc naturalnego celu jednostki. Arystotelesowska koncepcja prawa natury ma więc charakter ściśle etyczny. Ponieważ cnota utożsamiana jest tutaj ze szczęściem, konsekwencją naruszenia prawa naturalnego, jest pozbawienie się szczęścia. Treść prawa natury: szczegółowe treści prawa natury wynikają z ludzkiej zdolności oceniania, przede wszystkim rozróżniania sprawiedliwości od niesprawiedliwości i dobra od zła. Treścią prawa natury są te oceny, które są wspólne różnym ludziom. Z tego poglądu wynika arystotelesowskie poparcie dla niewolnictwa, jako instytucji zgodnej z prawem naturalnym. Zgodne z naturą jest, aby jednostki obdarzone większym rozumem i mniejszą siłą fizyczną, władały nad jednostkami o większej sile i mniejszym rozumie. Do tej pierwszej grupy Arystoteles zalicza Greków, a do drugiej barbarzyńców.

Prawo naturalne a prawo stanowione: ponieważ człowiek jest z natury istotą społeczną, także państwo i stanowione przez nie prawo znajdują oparcie w naturze ludzkiej (mają służyć realizacji szczęścia). Prawo stanowione opiera się na prawie naturalnym (a także na prawie zwyczajowym), jednak w istotny sposób różni się od niego. Jest prawem spisanym i trzeba się go uczyć, a więc w przeciwieństwie do prawa naturalnego nie jest dane w bezpośredni sposób wszystkim istotom rozumnym. Prawo stanowione nie jest też prawem powszechnym, lecz obowiązuje jedynie obywateli konkretnego polis, w konkretnym czasie. Oba rodzaje prawa są jednak niezbędne dla realizacji naturalnych celów jednostki. Przestrzeganie prawa naturalnego prowadzi do naturalnej sprawiedliwości, która wraz ze sprawiedliwością stanowioną składa się na sprawiedliwość polityczną.

Immanuel Kant (1724-1804)

Cała refleksja filozoficzna Kanta opiera się na sformułowanej przez niego idei krytyzyzmu teoriopoznawczego. W jego myśli to obowiązek pojawia się jako podstawa etyki, a nie tak jak do tej pory tradycyjne wartości dobra i zła. Najistotniejszy jest kantowski pogląd o „niepoznawalności świata rzeczy samych w sobie z jednoczesnym uznawaniem przez niego poznawalności świata zjawisk”. Dla Kanta podstawą nie była rzeczywistość empiryczna. Filozof oczekiwał krytycznego myślenia za pomocą własnego rozumu. Podkreślał rolę wolności i idei pokoju jako koniecznego zdania rozumu.

Kantowski projekt nie kierował swojej uwagi na istotę prawa, ale na to, co stanowi jego ideę. Problemem było to, jakie prawo powinno być. Zmierzał do odkrycia takiego prawa, które cechuje powszechne obowiązywanie i która to reguła (imperatyw) może stać się podstawą systemów normatywnych, tj. moralnego i prawnego. Kant nie dostrzegał sensu koncepcji prawnonaturalnych umieszczających źródła wartości w naturze, czy w sensie rzeczy. Uważał, że w naturze „powinność” nie ma znaczenia i absurdalna jest kwestia, co powinno wydarzyć się w naturze. Także nie dostrzegał możliwości wiązania prawa naturalnego z wolą Boga, który nie może stać się przedmiotem eksperymentu, a więc ludzie nie mają poznawczego dostępu do boskiej woli jako moralnego wzorca ich postępowania.

Normatywna powinność może być zdaniem Kanta definiowana tylko w sposób racjonalny – „co być powinno” i poznana tylko za pomocą rozumu. Podstawowa zasada filozofii społecznej Kanta brzmi: postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w tej osobie, jako też w osobie każdego innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka – imperatyw praktyczny. Według tej reguły ludzie powinni tworzyć wiążące ich prawo. Zasada ta zakłada, że ludzie mają jedno naturalne prawo do wolności określone jako „niezależność od bycia ograniczonym przez innych na tyle, na ile może współistnieć z wolnością innych w zgodzie z prawem ogólnym”. Zasada wolności powoduje, że ludzie są panami siebie w znaczeniu takim, że ponoszą odpowiedzialność wobec człowieczeństwa własnej osoby i zatem nie mogą dysponować zarówno sobą, jak i innymi ludźmi, jak chcą.

Zasada równości zakłada również, obowiązek uwzględnienia równości wszystkich ludzi, gdyż każdy człowiek ma godność, która jest bezcenna i nie dopuszcza żadnego ekwiwalentu. Postępowanie moralne według Kanta to postępowanie wywołane przez obowiązek. Nie oznacza to jednak tylko działania stosownie do obowiązku, ale również działanie z obowiązku „szacunku dla prawa i to takiego, które wolna wola sama rozpoznała jako prawo konieczne”. Obowiązek ten pojawia się jako pewien wrodzony ludziom zmysł moralny. W konsekwencji Kant sformułował treść imperatywu kategorycznego, który brzmi: „postępuj tylko według takiej zasady, dzięki której możesz jednocześnie chcieć, aby stała się powszechnym prawem”. Imperatyw kategoryczny ma więc charakter bezwzględnej powinności. Stanowi fundament systemów moralnych i prawnych.

Imperatyw ma charakter formalny, ponieważ żąda podporządkowania się prawu, o którym mówi, chociaż nie określa jego treści. Jednocześnie w ujęciu Kanta stanowi podstawę treściową dla wszelkich możliwych do sformułowania porządków moralnych i prawnych, a więc pojawia się sytuacja, w której treść wynika z formy. Imperatyw kategoryczny związany jest ze spełnieniem obowiązku ze względu na samą regulację prawną. Postępowanie zgodne z przepisami uznane jest za moralne. Kant utożsamia prawo z „całością warunków, które umożliwiają pogodzenie samowoli każdego z samowolą wszystkich pozostałych, według ogólnej zasady wolności, czyli zgodnie z imperatywem kategorycznym.

Kant zakłada istnienie prawa natury, które istniało i obowiązywało zarówno w stanie natury, jak i stanie obywatelskim, tj. państwie. Poznanie tego prawa dokonywane jest za pomocą rozumu. Prawo pozytywne z kolei wynika z imperatywu kategorycznego. W stosunku do prawa pozytywnego Kant sformułował postulat, by było ono tworzone tak, „aby człowiek obdarzony dobrą wolą mógł je zawsze uznać za wartość nadrzędną, z drugiej strony zaś, szlachetne pobudki naszych uczynków winny być takie, abyśmy powstrzymywali się od działań sprzecznych z prawem. Działanie zgodne z prawem pozytywnym jest wymogiem, który stawia przed nami etyka”. Jedyną ważną zasadą tworzenia i oceniania prawa pozytywnego jest zasada sprawiedliwości uwzględniająca godność i wolność człowieka.

Lon Luvois Fuller (1902-1978)

Fuller jest bardzo wpływowym reprezentantem prawa natury o zmiennej treści. Jego koncepcja oparta jest na katalogu minimalnych warunków formalnych, które tworzą tzw. wewnętrzną moralność prawa. Opiera się ona na rozróżnieniu moralności dążeń od moralności obowiązku. Moralność dążeń - silnie akcentowana była w filozofii greckiej, moralność wskazująca drogę do pełnego, godnego, doskonałego życia. Nie jest to moralność oparta o pojęcia winy i kary. Jeżeli podmiot nie sprosta jej wymaganiom to można mu jedynie zarzucić, że nie sprostał jej wymogom, a nie że nie wypełnił obowiązku. Moralność dążeń oferuje człowiekowi jedynie aspiracje. O ile punktem wyjścia dla moralności dążeń są szczytowe osiągnięcia ludzkie, o tyle takim punktem dla moralności obowiązku jest najniższy szczebel wymagań stawianych człowiekowi. Od przeciętnego człowieka można żądać jedynie aby w miarę swoich możliwości dążył do wskazanych ideałów i cenił je.

Moralność obowiązku jest zbiorem norm, do których spełnienia zobowiązani są wszyscy gdyż są to reguły zapewniające przetrwanie społeczeństwa lub umożliwiające realizację jego celów. Przykładem takich norm jest Dekalog. W taką koncepcję moralności wbudowana jest koncepcja grzechu. Skoro nie spełniłem normy, do której przestrzegania zobowiązani są wszyscy, to jestem winny i powinienem ponieść karę. Na skali wymagań stawianych ludziom, koniec moralności aspiracji stanowiłby początek moralności obowiązku. W tym miejscu kończą się jedynie postulaty dążenia do pewnych wzorców i zaczynają się jednoznaczne obowiązki moralne.

Dyskusyjne jest określenie tego miejsca na skali aspiracji Dyskusyjne jest określenie tego miejsca na skali aspiracji. Zdaniem Fullera warunkiem wyznaczenia takiego miejsca jest odrzucenie platońskiego widzenia moralności, które uzależnia wskazanie reguł postępowania od wcześniejszego określenia ideału, do osiągnięcia którego reguły te wyznaczyć mają drogę. W myśli platońskiej wszystkie reguły w istocie należą do moralności dążeń, na której nie można szukać bariery między faktami a wartościami. Jest to możliwe dopiero w obszarze moralności obowiązku, która w swej istocie najbardziej spokrewniona jest z prawem.

Zdaniem Fullera nie można żądać od prawa pozytywnego, aby realizowało ono aspirację moralności dążeń. Prawo pozytywne dąży do swojej skuteczności, a ten wymóg w moralności aspiracji nie jest istotny. Prawo jest działalnością celową, a więc nie tylko zbiorem reguł, ale również formą aktywności, której powodzenie zależy od energii, przenikliwości, inteligencji i sumienności prowadzących ją, zaś pełna realizacja celów podlega stale modyfikacjom oraz redukcjom.

Wymogi wewnętrznej moralności prawa (od ich spełnienia zależy, czy prawodawca będzie mógł kierować życiem podległej sobie społeczności). Inaczej wewnętrzna moralność prawa. zdaniem Fullera prawo powinno: być ogólne – normy prawa powinny być uniwersalne a nie kazuistyczne, tzn. nie formułowane ad hoc, dla konkretnej osoby czy sytuacji, być ogłoszone – normy prawa powinny być znane, każdy winien mieć możliwość dotarcia do ich treści, dotyczyć jedynie zachowań przyszłych, nie zaś przeszłych (prawo nie powinno działać wstecz), być jasne – zrozumiałe w swoich sformułowaniach, niesprzeczne – nie może jednocześnie wymagać zachowań sprzecznych, możliwe do spełnienia, stabilne – nie powinno zmieniać się zbyt często. zgodne z obowiązującym już prawem - postulat zgodności.

Koncepcja wewnętrznej moralności prawa Fullera zakłada, że wymogi stawiane prawu (będące prawami natury) dotyczą jednej z najważniejszych dziedzin ludzkiej działalności, ale nie wyczerpują w całości życia moralnego ludzi. Stąd też wyróżnia moralność wewnętrzną i zewnętrzną. Moralność wewnętrzna tworzy formalną odmianę prawa natury, a zewnętrzna stanowi jego postać materialną. Prawo natury w wersji Fullera nie tworzy więc systemu nadrzędnego w stosunku do prawa pozytywnego, nie stanowi też podstawy dla jego oceny.

John Finnis (1940-)

Teoria Finnisa zaliczana jest do tomistycznych wersji prawa natury Teoria Finnisa zaliczana jest do tomistycznych wersji prawa natury. Punktem wyjścia jego teorii jest zdroworozsądkowe, przedfilozficzne poznanie praktyczne. W myśl jego koncepcji najważniejsza dla filozofii prawa natury jest lista dóbr podstawowych, do których zaliczają się: życie, wiedza, zabawa, przeżycie estetyczne, towarzyskość (przyjaźń), praktyczna rozumność i religia. Wszelkie inne wartości są albo kombinacją albo uszczegółowieniem wyżej wymienionych. Fundamentalność dóbr podstawowych polega na tym, że są jednakowo oczywiste i nie ma możliwości, aby analitycznie sprowadzić którąś z nich do innej wartości. Wartości te nie są uporządkowane hierarchicznie. Cechuje je oczywistość, choć nie są wrodzone, czy też rozpoznawane i akceptowane przez wszystkich ludzi.

Do zasad oczywistych Finnis zalicza między innymi; - zasady logiki -pokój w relacji z Bogiem -dyrektywa nakazująca odrzucenie tezy samozaprzeczającej - nakaz poprzedzania całościowego opisu danych opisami poszczególnych części. Zdaniem Finnisa są to zasady racjonalności teoretycznej. Złamanie ich jest nieracjonalne, jednak nie zawsze ma charakter zachowania bezsensownego. Na tym polega zdaniem Finnisa różnica między zasadami racjonalności a regułami logiki, które wyznaczają podstawowe warunki sensowności.

Życie jest dla Finnisa podstawową wartością odpowiadającą dążeniu do przetrwania. Dążenie to łatwo można dostrzec u ludzi niezależnie od tego, w jakim kręgu kulturowym żyją. Finnis rozumie „życie” bardzo szeroko, jako wszelki aspekt witalności, a więc dbałość o zdrowie, wolność od bólu itd. Religia w koncepcji Finnisa również ma szerokie znaczenie. Wyraża ludzką zdolność i potrzebę wykraczania poza wymiar własnego życia i wymiar kosmosu poprzez stawianie egzystencjalnych pytań. Religią jest więc sama zdolność człowieka do stawiania egzystencjalnych pytań. To dobro jest doświadczane również przez ateistów i agnostyków. Cechą charakterystyczną teorii prawa naturalnego prezentowanej przez Finnisa jest to, że religia nie stanowi punktu wyjścia całej teorii, nie musi być też zakładana jako niezbędna presupozycja uzasadnienia prawa naturalnego.

Praktyczną rozumność Finnis charakteryzuje jako zdolność wykorzystania inteligencji do działania w sposób efektywny, rozumne wybieranie celów swojego działania i stylu życia, a także kształtowanie swojego charakteru. W teorii Finnisa praktyczna rozumność wyznacza warunki poprawności rozumowania praktycznego i tworzy ramy metodologiczne tego sposobu badania prawa. Wymienione wartości nie mają charakteru moralnego ale są praktycznymi zasadami, których obecność poprzedza moralność.

Finnis akceptuje w pełni autonomię prawa pozytywnego od prawa naturalnego. Teoria Finnisa neguje możliwość odnalezienia jednej realnej treści naczelnej normy prawa natury, bowiem uznaje, że każda norma może zostać podważona w różnych warunkach ludzkiego życia. Stąd podkreśla się, że koncepcja Finnisa jest otwarta na dialog z pozytywizmem prawniczym.