III. POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE cz III. POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE cz. I Czynności przed wszczęciem postępowania przygotowawczego. dr Karolina KREMENS, LL.M. Podstawy procesu karnego Wydział Prawa, Administracji, Ekonomii, UWr

ZAKRES MATERIAŁU J. Skorupka (red.), Proces karny, Warszawa 2017 Rozdział II.6 – zasady wszczęcia procesu karnego Rozdział IV.8 – dokumentowanie czynności procesowych Rozdział V.3 – pokrzywdzony Rozdział V.6 – oskarżyciel prywatny Rozdział IX.2 – rozpoczęcie postępowania przygotowawczego

POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE WERSJA A informacja o popełnieniu przestępstwa weryfikacja informacji WSZCZĘCIE POSTĘPOWANIA czynności dowodowe PRZEDSTAWIENIE ZARZUTÓW zbieranie dowodów SKIEROWANIE AKTU OSKARŻENIA DO SĄDU

POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE WERSJA B informacja o popełnieniu przestępstwa weryfikacja informacji WSZCZĘCIE POSTĘPOWANIA czynności dowodowe PRZEDSTAWIENIE ZARZUTÓW zbieranie dowodów – np. ustalenie że podejrzany nie może zostać oskarżony (różne przyczyny) UMORZENIE POSTĘPOWANIA

POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE WERSJA C informacja o popełnieniu przestępstwa weryfikacja informacji WSZCZĘCIE POSTĘPOWANIA czynności dowodowe – np. brak możliwości ustalenia sprawcy przestępstwa UMORZENIE POSTĘPOWANIA

POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE WERSJA D informacja o popełnieniu przestępstwa weryfikacja informacji – np. przestępstwo nie zostało w istocie popełnione ODMOWA WSZCZĘCIA POSTĘPOWANIA

POSTĘPOWANIE PRZYGOTOWAWCZE PRZEDSTAWIONE WERSJE NIE WYCZERPUJĄ WSZYSTKICH MOŻLIWOŚCI PRZEBIEGU POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO

I. CZYNNOŚCI PRZED WSZCZĘCIEM POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO Źródła informacji o przestępstwie Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa Tryby ścigania przestępstw Pokrzywdzony Odstępstwa od zasady niezwłocznego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa Czynności sprawdzające Czynności w niezbędnym zakresie

1. ŹRÓDŁA INFORMACJI O PRZESTĘPSTWIE własne informacje organów ścigania: czynności operacyjne ujawnienie popełnienia przestępstwa przez organy ścigania w ramach działań prewencyjnych informacje uzyskane z innych źródeł: zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa informacje uzyskane z mass mediów

2. ZAWIADOMIENIE O POPEŁNIENIU PRZESTĘPSTWA każdy ma prawo do złożenia zawiadomienia (nie tylko pokrzywdzony) – art. 304 k.p.k. forma złożenia zawiadomienia: pisemne – korespondencyjnie lub osobiście złożone pismo w siedzibie prokuratury lub organów ścigania ustne zawiadomienie – protokół przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie (zob. art. 304a k.p.k.) zob. pojęcie PROTOKOŁU (art. 143 k.p.k. i n.) zob. art. 156a k.p.k. organ zawiadamiany: prokuratura, policja, inne organy ścigania

2. ZAWIADOMIENIE O POPEŁNIENIU PRZESTĘPSTWA OBOWIĄZEK SPOŁECZNY ZŁOŻENIA ZAWIADOMIENIA art. 304 § 1 k.p.k. każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję (obowiązek o charakterze społecznym - brak sankcji) tylko przestępstwa ścigane z urzędu – nie dotyczy przestępstw ściganych z oskarżenia prywatnego i na wniosek zob. art. 240 k.k. – prawny obowiązek niezwłocznego zawiadomienia o przygotowaniu / usiłowaniu / dokonaniu przestępstw z określonej grupy wymienionej w tym przepisie

2. ZAWIADOMIENIE O POPEŁNIENIU PRZESTĘPSTWA OBOWIĄZEK PRAWNY ZŁOŻENIA ZAWIADOMIENIA art. 304 § 2 k.p.k. instytucje państwowe i samorządowe jeżeli w związku ze swoją działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu jednoczesne przedsięwzięcie niezbędnych czynności, do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia – aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa składający zawiadomienie – kierownik jednostki lub inna odpowiedzialna osoba (w przypadku zaniechania możliwa odpowiedzialność z art. 231 k.k.)

3. TRYBY ŚCIGANIA PRZESTĘPSTW Art. 303 k.p.k. Jeżeli zachodzi uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa, wydaje się z urzędu lub na skutek zawiadomienia o przestępstwie postanowienie o wszczęciu śledztwa […] Złożenie zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa lub uzyskanie informacji, że przestępstwo zostało popełnione w niektórych przypadkach jest niewystarczające dla wszczęcia i prowadzenia postępowania przygotowawczego – niekiedy wymagane jest złożenie WNIOSKU O ŚCIGANIE

3. TRYBY ŚCIGANIA PRZESTĘPSTW PROSZĘ ZWRÓCIĆ UWAGĘ NA ZASADY: ZASADA LEGALIZMU (art. 10 k.p.k.) a ZASADA OPORTUNIZMU ZASADA ŚCIGANIA Z URZĘDU a ZASADA DZIAŁANIA NA WNIOSEK (art. 9 k.p.k.)

3. TRYBY ŚCIGANIA PRZESTĘPSTW ZASADA LEGALIZMU (art. 10 k.p.k.) § 1. Organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia i popierania oskarżenia – o czyn ścigany z urzędu. § 2. Z wyjątkiem wypadków określonych w ustawie lub w prawie międzynarodowym nikt nie może być zwolniony od odpowiedzialności za popełnione przestępstwo.

3. TRYBY ŚCIGANIA PRZESTĘPSTW ZASADA DZIAŁANIA Z URZĘDU I NA WNIOSEK (art. 9 k.p.k.) § 1. Organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu, chyba że ustawa uzależnia je od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od zezwolenia władzy. § 2. Strony i inne osoby bezpośrednio zainteresowane mogą składać wnioski o dokonanie również tych czynności, które organ może lub ma obowiązek podejmować z urzędu.

3. TRYBY ŚCIGANIA PRZESTĘPSTW PRZESTĘPSTWA ŚCIGANE Z OSKARŻENIA PUBLICZNEGO PRZESTĘPSTWA ŚCIGANE Z URZĘDU PRZESTĘPSTWA ŚCIGANE NA WNIOSEK PRZESTĘPSTWA BEZWZGLĘDNIE WNIOSKOWE PRZESTĘPSTWA WZGLĘDNIE WNIOSKOWE PRZESTĘPSTWA ŚCIGANE Z OSKARŻENIA PRYWATNEGO

3. TRYBY ŚCIGANIA PRZESTĘPSTW PRZESTĘPSTWA ŚCIGANE Z OSKARŻENIA PUBLICZNEGO zdecydowana większość przestępstw polskiego porządku prawnego występuje interes społeczny w ich ściganiu dwa rodzaje: PRZESTĘPSTWA ŚCIGANE Z URZĘDU - ścigane niezależnie od woli pokrzywdzonego l PRZESTĘPSTWA ŚCIGANE NA WNIOSEK - ścigane wyłącznie na skutek wniosku złożonego przez pokrzywdzonego (pokrzywdzony świadomie wyraża zgodę aby sprawca był ścigany)

3. TRYBY ŚCIGANIA PRZESTĘPSTW PRZESTĘPSTWA ŚCIGANE NA WNIOSEK PRZESTĘPSTWA BEZWZGLĘDNIE WNIOSKOWE - ścigane dopiero po złożeniu wniosku niezależnie od relacji podejrzanego z pokrzywdzonym (art. 190 § 2 k.k. – groźba karalna) PRZESTĘPSTWA WZGLĘDNIE WNIOSKOWE – ścigane dopiero po złożeniu wniosku, jeżeli pomiędzy sprawcą a pokrzywdzonym występuje szczególna więź (np. art. 278 § 4 k.k. – kradzież na szkodę osoby najbliższej)

3. TRYBY ŚCIGANIA PRZESTĘPSTW FORMA ZŁOŻENIA WNIOSKU O ŚCIGANIE wniosek o ściganie składa pokrzywdzony obowiązek pouczenia (art. 12 § 1 k.p.k. – zob. art. 16 k.p.k.) ustnie do protokołu przesłuchania pokrzywdzonego w charakterze świadka, także w chwili przyjęcia od niego zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa (art. 304a k.p.k. – jeden protokół) lub pisemnie istotne jest aby z informacji ustnej lub pisemnej w sposób wyraźny wynikało żądanie pokrzywdzonego ścigania sprawcy (zob. post. SN z16.03.2011 r., IV KK 26/10)

3. TRYBY ŚCIGANIA PRZESTĘPSTW ZASADA NIEPODZIELNOŚCI WNIOSKU O ŚCIGANIE złożenie wniosku o ściganie nie może dotyczyć jedynie osoby wskazanej we wniosku, ale obejmuje wszystkie osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku, tj. współsprawców, ale także pomocników czy podżegaczy (art. 12 § 2 k.p.k.) przepisu tego nie stosuje się do najbliższych osoby składającej wniosek o niepodzielności wniosku należy pouczyć składającego wniosek

3. TRYBY ŚCIGANIA PRZESTĘPSTW KONSEKWENCJE NIEZŁOŻENIA WNIOSKU O ŚCIGANIE możliwość podejmowania tylko czynności niecierpiących zwłoki w celu zabezpieczenia śladów i dowodów oraz czynności zmierzających do wyjaśnienia czy wniosek zostanie złożony (art. 17 § 2 k.p.k.) do momentu uzyskania wniosku o ściganie od osoby uprawnionej, postępowanie nie może zostać wszczęte (odmowa wszczęcia) a jeżeli zostało wszczęte należy je umorzyć (zob. art. 17 § 1 pkt 10 k.p.k.)

3. TRYBY ŚCIGANIA PRZESTĘPSTW COFNIĘCIE WNIOSKU O ŚCIGANIE pokrzywdzony może w toku postępowania przygotowawczego cofnąć wniosek o ściganie (art. 12 § 3 k.p.k.) na cofnięcie wniosku musi wyrazić zgodę prokurator (np. gdy doszło do pojednania się pokrzywdzonego ze sprawcą lub gdy sprawca naprawił szkodę) (post. sądowe – sąd; termin!) ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne o czym także należy pouczyć pokrzywdzonego. wyrażenie zgody na cofnięcie wniosku oznacza, że postępowanie należy umorzyć (art. 17 § 1 pkt 10 k.p.k.) zwróć uwagę na przestępstwo zgwałcenia (art. 197 k.k.)

3. TRYBY ŚCIGANIA PRZESTĘPSTW PRZESTĘPSTWA ŚCIGANE Z OSKARŻENIA PRYWATNEGO nieliczna grupa przestępstw art. 157 § 2 i 3 k.k. – uszkodzenie ciała poniżej 7 dni art. 212 k.k. – zniesławienie, art. 216 k.k. – zniewaga, art. 217 k.k. – naruszenie nietykalności cielesnej co do zasady występuje wyłącznie interes prywatny ściganie uzależnione wyłącznie od inicjatywy pokrzywdzonego postępowanie (art. 485-499 k.p.k.) – odrębna procedura uwaga! możliwość objęcia ścigania przestępstwa ściganego z osk. pryw. przez prokuratora (art. 60 § 1 k.p.k.) – jeżeli występuje interes publiczny (wówczas toczy się z urzędu)

4. POKRZYWDZONY zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa może złożyć każdy, ale najczęściej będzie to pokrzywdzony i tylko on ma prawo złożyć wniosek o ściganie POKRZYWDZONY – osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio naruszone lub zagrożone przez przestępstwo (art. 49 § 1 kpk) pokrzywdzony jest z mocy prawa STRONĄ postępowania przygotowawczego art. 2 § 1 pkt 3 k.p.k. – cel postępowania karnego pojęcie dobra prawnego (zob. przepisy kodeksu karnego)

4. POKRZYWDZONY pokrzywdzony i podmioty wykonujące prawa pokrzywdzonego 49 § 2 kpk – nie mająca osobowości prawnej instytucja państwowa lub samorządowa; inna jednostka organizacyjna, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną 49 § 3 kpk – zakład ubezpieczeń (w zakresie pokrycia szkody) 49 § 3a kpk – organy Państwowej Inspekcji Pracy (jeżeli w zakresie swojego działania ujawniły przestępstwo lub wystąpiły o wszczęcie postępowania; 218-221, 225 k.k. 49 § 4 kpk – organy kontroli państwowej (np. NIK) – ograniczony zakres

4. POKRZYWDZONY zastępstwo pokrzywdzonego (art. 51 k.p.k.) pokrzywdzony nie będący osobą fizyczną małoletni lub ubezwłasnowolniony osoba nieporadna konsekwencje śmierci pokrzywdzonego (art. 52 k.p.k.) prawa pokrzywdzonego w przypadku jego śmierci może wykonywać osoba najbliższa (art. 115 § 11 k.k.) strona nowa – podmiot wykonujący prawa pokrzywdzonego po jego śmierci zanim otwarto przewód sądowy (tj. przed odczytaniem aktu oskarżenia na rozprawie) strona zastępcza – podmiot wykonujący prawa pokrzywdzonego po jego śmierci, która nastąpiła już po otwarciu przewodu sądowego

4. POKRZYWDZONY POUCZENIA POKRZYWDZONEGO (art. 300 § 2 k.p.k.) dostosowywanie polskiego procesu karnego w zakresie pouczeń pokrzywdzonego (także podejrzanego) do standardów wyznaczonych przez UE także uaktualnione ustawą o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka (obowiązują od 8 kwietnia 2015!) aktualny wzór pisemnego pouczenia dla pokrzywdzonego – Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 27 maja 2014 r. (Dz.U. 2014, poz. 739). pouczenie o statusie strony i wynikających z tego uprawnieniach pouczenie wręczane na piśmie jeszcze przed pierwszym przesłuchaniem wręczenie pouczenia pokrzywdzony potwierdza własnoręcznym podpisem

4. POKRZYWDZONY KATALOG POUCZEŃ (art. 300 § 2 k.p.k.) – w szczególności do składania wniosków dowodowych warunkach i możliwości uczestniczenia w tych czynnościach art. 51, 52, 315-318 k.p.k. do korzystania z pomocy pełnomocnika (w tym z urzędu dla ubogiego pokrzywdzonego) do końcowego zaznajomienia się z materiałami postępowania przygotowawczego uprawnieniach wynikających z art. 23a § 1, 87a, 306 k.p.k. obowiązkach i konsekwencjach wynikających z art. 138 i 139 k.p.k. dostępnych środkach ochrony i pomocy (nowość!!!)

5. ODSTĘPSTWA OD ZASADY NIEZWŁOCZNEGO WSZCZĘCIA POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO niezwłocznie po uzyskaniu informacji o możliwości popełnienia przestępstwa organy mają obowiązek wszczęcia lub odmowy wszczęcia postępowania przygotowawczego (art. 305 § 1 k.p.k.), jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia przestępstwa (art. 303 k.p.k.)

5. ODSTĘPSTWA OD ZASADY NIEZWŁOCZNEGO WSZCZĘCIA POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO Ustawa przewiduje wyjątki od zasady niezwłocznego wszczęcia postępowania przygotowawczego uzasadnione: koniecznością weryfikacji informacji o możliwości popełnienia przestępstwa (art. 307 k.p.k. – czynności sprawdzające) konieczność natychmiastowego zabezpieczenia śladów przestępstwa (art. 308 k.p.k. – czynności w niezbędnym zakresie)

5. ODSTĘPSTWA OD ZASADY NIEZWŁOCZNEGO WSZCZĘCIA POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO CZYNNOŚCI SPRAWDZAJĄCE (art. 307 k.p.k.) cel czynności – konieczność weryfikacji informacji zawartych w zawiadomieniu o popełnieniu przestępstwa lub własnych danych organów ścigania o popełnionym przestępstwie jeżeli zachodzi potrzeba, można: żądać od zawiadamiającego uzupełnienia w wyznaczonym terminie danych zawartych w zawiadomieniu o popełnieniu przestępstwa lub dokonać sprawdzenia faktów w tym zakresie

5. ODSTĘPSTWA OD ZASADY NIEZWŁOCZNEGO WSZCZĘCIA POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO CZYNNOŚCI SPRAWDZAJĄCE (art. 307 k.p.k.) nie wolno w toku czynności sprawdzających przeprowadzić: dowodu z opinii biegłego czynności wymagających spisania protokołu (zob. art. 143 k.p.k.) z wyjątkiem: przyjęcia ustnego zawiadomienia o przestępstwie przyjęcia wniosku o ściganie przesłuchanie w charakterze świadka osoby zawiadamiającej

5. ODSTĘPSTWA OD ZASADY NIEZWŁOCZNEGO WSZCZĘCIA POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO CZYNNOŚCI SPRAWDZAJĄCE (art. 307 k.p.k.) po wykonaniu czynności, najpóźniej w terminie 30 dni należy wydać postanowienie o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego czas ten NIE WLICZA SIĘ do czasu trwania postępowania przygotowawczego praktyka: najczęściej wszczęcie postępowania poprzedzone jest 30 dniowym okresem czynności sprawdzające można prowadzić niezależnie od tego czy informacja o przestępstwie uzyskana została na podstawie zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, czy na podstawie własnych informacji organów ścigania

5. ODSTĘPSTWA OD ZASADY NIEZWŁOCZNEGO WSZCZĘCIA POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO CZYNNOŚCI W NIEZBĘDNYM ZAKRESIE (art. 308 k.p.k.) cel czynności: dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem przesłanka: w wypadkach niecierpiących zwłoki jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu postępowania przygotowawczego

5. ODSTĘPSTWA OD ZASADY NIEZWŁOCZNEGO WSZCZĘCIA POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO CZYNNOŚCI W NIEZBĘDNYM ZAKRESIE (art. 308 k.p.k.) w toku czynności w niezbędnym zakresie w szczególności można przeprowadzić: oględziny (w razie potrzeby z udziałem biegłego) przeszukanie czynności wymienione w art. 74 § 2 pkt 1 k.p.k. przesłuchanie w charakterze podejrzanego osoby podejrzanej o popełnienie przestępstwa przed wydaniem postanowienia o przedstawieniu zarzutów, jeżeli zachodzą warunki do jego wydania (zob. art. 308 § 2 i 3 k.p.k. w odniesieniu do śledztwa) mogą być to czynności wymagające spisania protokołu

5. ODSTĘPSTWA OD ZASADY NIEZWŁOCZNEGO WSZCZĘCIA POSTĘPOWANIA PRZYGOTOWAWCZEGO CZYNNOŚCI W NIEZBĘDNYM ZAKRESIE (art. 308 k.p.k.) czas trwania czynności: 5 dni czas trwania czynności w niezbędnym zakresie ZALICZANY JEST do czasu trwania postępowania przygotowawczego po 5 dniach należy wydać postanowienie o wszczęciu lub umorzeniu postępowania przygotowawczego WAŻNE: postępowanie faktycznie zostaje wszczęte z chwilą przystąpienia do pierwszych czynności w niezbędnym zakresie; jeżeli są podstawy do wszczęcia, należy następnie wszcząć postępowanie, ale jeżeli podstaw nie ma, to należy postępowanie umorzyć i to bez konieczności wydania postanowienia o wszczęciu postępowania