Prawa człowieka w administracji – wykład 6 Dr Aleksandra Szczerba-Zawada Akademia im. Jakuba z Paradyża w Gorzowie Wlkp. Rok akademicki 2016/2017

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Traktat z Lizbony finalizuje budowanie unijnego systemu ochrony praw człowieka. Art. 2 TUE „Unia opiera się na wartościach poszanowania godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawnego, jak również poszanowania praw człowieka, w tym praw osób nale­żących do mniejszości. Wartości te są wspólne Państwom Członkowskim w społeczeństwie opartym na pluralizmie, niedyskryminacji, tolerancji, sprawiedliwości, solidarności oraz na równości kobiet i mężczyzn”. Art. 3 ust. 3 TUE „(Unia) Zwalcza wykluczenie społeczne i dyskryminację oraz wspiera sprawiedliwość społeczną i ochronę socjalną, równość kobiet i mężczyzn, solidarność między pokoleniami i ochronę praw dziecka”.

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Art. 6 TUE 1. Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europej­skiej z 7 grudnia 2000 roku, w brzmieniu dostosowanym 12 grudnia 2007 roku w Strasburgu, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty. Postanowienia Karty w żaden sposób nie rozszerzają kompetencji Unii określonych w Traktatach. Prawa, wolności i zasady zawarte w Karcie są interpretowane zgodnie z postanowieniami ogólnymi określonymi w tytule VII Karty regulującymi jej interpretację i stosowanie oraz z należytym uwzględ­nieniem wyjaśnień, o których mowa w Karcie, które określają źródła tych postanowień. 2. Unia przystępuje do europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Przystąpienie do Konwencji nie ma wpływu na kompetencje Unii określone w Traktatach. 3. Prawa podstawowe, zagwarantowane w europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz wynikające z tradycji konstytucyjnych wspólnych Państwom Człon­kowskim, stanowią część prawa Unii jako zasady ogólne prawa.

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Karta praw podstawowych UE: Wypracowana jako niewiążący prawnie dokument (proklamowana przez Parlament Europejski, Komisję Europejską i Radę w 7 grudnia 2000 r. w Nicei). wiąże od 1 grudnia 2009 r. zawiera prawa, wolności i zasady.  

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Preambuła KPP Niniejsza Karta potwierdza... prawa, które wynikają w szczególności z: Wspólnych tradycji konstytucyjnych PC Wspólnych zobowiązań międzynarodowych PC EKPC Kart Społecznych przyjętych przez UE i Radę Europy Orzecznictwa Trybunałów w Luksemburgu i Strasburgu 

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej I. „Godność” (art. 1–5): nienaruszalność godności ludzkiej, prawo do życia, prawo do integralności osoby ludzkiej, zakaz tortur, zakaz niewolnictwa; II. „Wolności” (art. 6–19), m.in.: prawo do wolności i bezpieczeństwa, poszanowanie życia prywatnego, ochrona danych osobowych, wolność myśli, sumienia, wyznania, wolność wypowiedzi i informacji, wolność zgromadzeń, wolność nauki, wolność prowadzenia działalności gospodarczej, prawo do własności, prawo do azylu; III. „Równość” (art. 20–26), m.in.: równość wobec prawa, równość kobiety i mężczyzny, prawa dziecka, prawa osób starszych, osób niepełnosprawnych; IV. „Solidarność” – nowe pojęcie przyjęte po raz pierwszy w Karcie dla określenia praw, tj. m.in.: prawa pracowników do informacji i konsultacji, dostęp do służb zatrudnienia, ochrona w razie nieuzasadnionego zwolnienia, zabezpieczenie społeczne, ochrona zdrowia, ochrona środowiska, ochrona konsumentów (art. 27–38); V. „Prawa obywateli” (analogiczne do części II TWE; art. 39–46): prawa wyborcze, prawo do dobrego zarządzania (nowe), prawo dostępu do dokumentów, prawo petycji do PE i skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich, prawo swobodnego poruszania się i pobytu, ochrona dyplomatyczna i konsularna; VI. „Wymiar sprawiedliwości” (art. 47–50): prawo do skutecznego środka prawnego i rzetelnego procesu, domniemanie niewinności i prawo do obrony, zasada proporcjonalności czynów zagrożonych karą i kar, zasada ne bis in idem; VII. „Postanowienia ogólne” (art. 51–54): stosowanie Karty (stopień ochrony, ograniczenia praw, zakaz nadużycia praw) przepisy tzw. horyzontalne/pomostowe

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Prawa a zasady Art. 52 ust. 5 KPP „Postanowienia niniejszej Karty zawierające zasady mogą być wprowadzane w życie przez akty prawodawcze i wykonawcze przyjęte przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii oraz przez akty Państw Członkowskich, gdy wykonują one prawo Unii, korzystając ze swoich odpowiednich uprawnień. Można się na nie powoływać w sądzie jedynie w celu wykładni tych aktów i kontroli ich legalności”. Prawa się respektuje a zasad przestrzega/ Wyjaśnienia

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej KPP stosuje się do (art. 51 ust. 1): 1. instytucji i organów UE, z uwzględnieniem zasady pomocniczości 2. Państwa członkowskie w zakresie, w jakim stosują prawo UE W innych wersjach językowych  implementacja prawa UE, gdy: 1. Kiedy władze krajowe działają w charakterze „agentów” UE lub, ogólniej, kiedy przyjmują środki prawne implementujące/ stosujące prawo UE (WACHAUF) 2. Krajowe środki prawne, których przedmiot „w prosty sposób” podlega przepisom prawa materialnego UE może także mieścić się w zakresie prawa UE (Mangold)

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej 3. Kiedy władze krajowe powołują się zgodnie z prawem UE na interes publiczny, by uzasadnić krajowy środek prawny ograniczający jakiekolwiek prawa zawarte w Traktatach/prawie UE oraz w szczególności gdy przyjmują środki prawne, które utrudniają lub mają ograniczać korzystanie z prawa swobodnego przemieszczania się UE (ERT)

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej KRAJOWE ŚRODKI PRAWNE, KTÓRE „IMPLEMENTUJĄ”/STOSUJĄ PRAWO UE LUB TEŻ OGÓLNIEJ MIESZCZĄ SIĘ W MATERIALNYM ZAKRESIE PRAWA UE Przykład krajowego środka prawnego „implementującego”prawo UE: C-411/10 N.S. 69. Decyzja powzięta przez państwo członkowskie na podstawie art..3(2) Rozporządzenia nr 343/2003 w sprawie rozważenia wniosku o udzielenie azylu będącego poza zakresem odpowiedzialności takiego państwa na mocy kryteriów ustalonych w Rozdziale III Rozporządzenia implementuje prawo Unii Europejskiej dla celów artykułu 6 TUE oraz/lub artykułu 51 Karty. Przykład krajowego środka prawnego mieści się w zakresie prawa UE: Połączone sprawy C-297/10 i C-298/1: Takie środki mieszczą się w zakresie prawa UE gdyż mają wpływ na warunki wynagradzania pracowników w rozumieniu dyrektywy 2000/78/WE i stąd też mogą być analizowane m.in. z punktu widzenia zasady niedyskryminacji ze względu na wiek ujętej w art. 21 KPP, która została wyrażona w dyrektywie 2000/78/WE

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej KRAJOWE ŚRODKI PRAWNE KTÓRE „UCHYLAJĄ” PRAWO UE LUB KTÓRE OGRANICZAJĄ PRAWA UE OSÓB FIZYCZNYCH LUB PRAWNYCH Sprawa C-249/11 Byankov : „W związku z tym należy zauważyć, że sytuacja, która przydarzyła się panu Byankob, któremu uniemożliwiono podróż z Państwa Członkowskiego, którego jest obywatelem, do innego Państwa Członkowskiego, mieści się w zakresie swobody przemieszczania się i mieszkania na terytorium Państw Członkowskich, która wynika ze statusu obywatela Unii”. Sprawa C-40/11, Yoshikazu Iida [2012]: „W tych okolicznościach odmowa władz niemieckich przyznania Panu Iida karty pobytu członka rodziny obywatela Unii nie mieści się w zakresie implementacji prawa Unii Europejskiej w rozumieniu Artykułu 51 karty, więc jej zgodność z prawami podstawowymi nie może być badana w odniesieniu do praw ustanowionych przez Kartę”.

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej KPP nie zmienia ani nie ustanawia żadnego nowego uprawnienia ani zadania dla UE (art. 51 ust. 2 KPP). Protokół brytyjski Preambuła 8: celem protokołu jest „wyjaśnienie pewnych aspektów zastosowania karty” = to nie jest protokół wyłączenia! Artykuł 1 1. Karta nie rozszerza możliwości TSUE ani żadnego sądu lub trybunału Polski lub Zjednoczonego Królestwa do uznania, że przepisy ustawowe, wykonawcze lub administracyjne, praktyki lub działania administracyjne Polski lub Zjednoczonego Królestwa są niezgodne z podstawowymi prawami, wolnościami i zasadami, które są w niej potwierdzone.

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej 2. W szczególności i w celu uniknięcia wątpliwości nic, co zawarte jest w tytule IV Karty nie stwarza praw, które mogą być dochodzone na drodze sądowej, mających zastosowanie do Polski lub Zjednoczonego Królestwa, z wyjątkiem przypadków gdy Polska lub Zjednoczone Królestwo przewidziały takie prawa w swoim prawie krajowym. Artykuł 2 Jeśli dane postanowienie Karty odnosi się do krajowych praktyk i praw krajowych, ma ono zastosowanie do Polski lub Zjednoczonego Królestwa wyłącznie w zakresie, w jakim prawa i zasady zawarte w tym postanowieniu są uznawane przez prawo lub praktyki Polski lub Zjednoczonego Królestwa.

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Protokół brytyjski w orzecznictwie TSUE: N. S. przeciwko Wielkiej Brytanii (C 411/10) oraz M. E. i inni przeciwko Wielkiej Brytanii (C 493/10): Protokół nr 30 nie wyłącza stosowania Karty Praw Podstawowych w stosunku do Wielkiej Brytanii i Polski oraz nie ogranicza stosowania przez sądy narodowe obu tych państw postanowień Karty. W świetle powyższych rozważań należy przyjąć, iż postanowienia protokołu nr 30 mają czysto symboliczny charakter. Opinia Rzecznik Generalnej Juliane Kokott, w sprawie C-489/10 (Prokurator Generalny przeciwko Łukaszowi Marcinowi Bondzie):„protokół nr 30 nie oznacza wyłączenia Zjednoczonego Królestwa i Rzeczypospolitej Polskiej z Karty Praw Podstawowych. Motywy ósmy i dziewiąty preambuły do protokołu przemawiają raczej za tym, że protokół nie zawiera dla obu wspomnianych krajów odstępstwa od karty, lecz że ma charakter precyzujący i ma być pomocny przy wykładni”.

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej „Wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie muszą być przewidziane ustawą i szanować istotę tych praw i wolności. Z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności, ograniczenia mogą być wprowadzone wyłącznie wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego uznawanym przez Unię lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób” (art. 52 ust. 1 KPP).

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej KPP stosuje się do (art. 51 ust. 1): 1. instytucji i organów UE, z uwzględnieniem zasady pomocniczości 2. Państwa członkowskie w zakresie, w jakim stosują prawo UE KPP nie zmienia ani nie ustanawia żadnej nowej uprawnienia ani zadania dla UE (art. 51 ust. 2 KPP). „Wszelkie ograniczenia w korzystaniu z praw i wolności uznanych w niniejszej Karcie muszą być przewidziane ustawą i szanować istotę tych praw i wolności. Z zastrzeżeniem zasady proporcjonalności, ograniczenia mogą być wprowadzone wyłącznie wtedy, gdy są konieczne i rzeczywiście odpowiadają celom interesu ogólnego uznawanym przez Unię lub potrzebom ochrony praw i wolności innych osób” (art. 52 ust. 1 KPP).

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej - Prawa, które odpowiadają prawom zagwarantowanym przez EKPC mają takie same znaczenie i zakres, jak ustanowione przez Konwencję (ale standard UE może być wyższy, art. 52 ust. 3).

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Prawo do dobrej administracji art. 41 KPP „ 1. Każdy ma prawo do bezstronnego i sprawiedliwego rozpatrzenia swojej sprawy w rozsądnym terminie przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii. 2. Prawo to obejmuje: a) prawo każdego do bycia wysłuchanym, zanim zostaną podjęte indywidualne środki mogące negatywnie wpłynąć na jego sytuację; b) prawo każdego do dostępu do akt jego sprawy, przy poszanowaniu uprawnionych interesów poufności oraz tajemnicy zawodowej i handlowej; c) obowiązek administracji uzasadniania swoich decyzji. 3. Każdy ma prawo domagania się od Unii naprawienia, zgodnie z zasadami ogólnymi wspólnymi dla praw Państw Członkowskich, szkody wyrządzonej przez instytucje lub ich pracowników przy wykonywaniu ich funkcji. 4. Każdy może zwrócić się pisemnie do instytucji Unii w jednym z języków Traktatów i musi otrzymać odpowiedź w tym samym języku”.

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Prawo do dobrej administracji wypracowane w orzecznictwie TSUE. Ust. 1 – Obowiązek przestrzegania reguł proceduralnych przez organy i instytucje UE zasadniczym korelatem prawa jednostek do dobrej administracji („bezstronnie, rzetelnie i w rozsądnym terminie”).  bezstronność - wolność od wszelkich nacisków, i to zarówno zewnętrznych, jak też pochodzących od poszczególnych stron postępowania; uwzględnienie wszystkich interesów zaangażowanych w sprawę.  rzetelność – obowiązek uzasadniania orzeczeń, możliwość przedstawienia przez daną osobę swojej sprawy i wysłuchania jej, staranne (a więc rzetelne) rozpatrywanie i badanie wszystkich istotnych aspektów danej sprawy, obowiązek działania w sposób „sprawiedliwy”  rozsądny termin – unikanie przewlekłości postępowania

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Ust. 2 – prawo do obrony prawo do milczenia i niedostarczania dowodów przeciwko sobie przez przedsiębiorstwa w sprawach antymonopolowych, prawo do informacji domniemanie niewinności, ogólna zasada równości broni. Prawo do osobistego przedstawienia sprawy (prawo do wysłuchania) ma zastosowanie w odniesieniu do takich postępowań, które prowadzą do wydania rozstrzygnięcia mogącego negatywnie wpływać na sytuację jednostki. Przysługuje stronom, wnioskodawcy? prawo do wypowiedzenia się przez jednostkę na temat prawdziwości, znaczenia i istotności wszelkich faktów, oskarżeń oraz okoliczności, co do których wiedzą dysponuje organ administracji i które będą stanowiły podstawę faktyczną rozstrzygnięcia danej sprawy.

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Ust. 2 – prawo do obrony prawo dostępu do akt sprawy z zastrzeżeniem poszanowania uprawnionych interesów poufności oraz tajemnicy zawodowej i handlowej. Wymóg o charakterze obiektywnym czy funkcjonalnym? Obowiązek uzasadniania decyzji służy kontroli działalności organu oraz umożliwia weryfikację zgodności danego aktu z prawem. Powinno zawierać podstawę prawną i faktyczną wydania aktu. Jego brak może prowadzić do nieważności aktu.

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Ust. 3 – prawo do naprawienia szkody Przesłanki odpowiedzialności deliktowej Unii nielegalność (bezprawność) działania organu lub funkcjonariusza UE szkoda - oczywista, wymierna, udowodniona oraz naruszać interesy danej osoby w specjalny i indywidualny sposób. dostatecznie bezpośredni związek przyczynowy pomiędzy bezprawnym działaniem organu lub funkcjonariusza a szkodą. Ust. 4 – Prawo petycji do instytucji UE

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Prawo dostępu do dokumentów Artykuł 42 „Każdy obywatel Unii i każda osoba fizyczna lub prawna mająca miejsce zamieszkania lub statutową siedzibę w Państwie Członkowskim ma prawo dostępu do dokumentów instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii, niezależnie od ich formy”.

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Artykuł 44 Prawo petycji „Każdy obywatel Unii i każda osoba fizyczna lub prawna mająca miejsce zamieszkania lub statutową siedzibę w Państwie Członkowskim ma prawo petycji do Parlamentu Europejskiego”.

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Brak mechanizmu skargi indywidualnej w KPP i całej UE. Jednostka „może wnieść (…) skargę na akty, których jest adresatem lub które dotyczą jej bezpośrednio i indywidualnie oraz na akty regulacyjne, które dotyczą jej bezpośrednio i nie wymagają środków wykonawczych” (art. 263 TFUE). Nieprzestrzeganie KPP przez instytucje UE i organy państw członkowskich – naruszenie prawa UE!

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Europejski Rzecznik Praw Obywatelskich Art. 43 „Każdy obywatel Unii i każda osoba fizyczna lub prawna mająca miejsce zamieszkania lub statutową siedzibę w Państwie Członkowskim ma prawo zwracać się do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich w przypadkach niewłaściwego administrowania w działaniach instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii, z wyłączeniem Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej wykonującego swoje funkcje sądowe”.

Ochrona praw człowieka w systemie Unii Europejskiej Skarga do ERPO w przypadku „złego administrowania”. Naruszanie przepisów proceduralnych, nadużywanie władzy, dyskryminowania niektórych podmiotów, a także opóźniania i przewlekania postępowań administracyjnych

Europejski Kodeks Dobrej Praktyki Administracyjnej Rezolucja PE z 6 września 2001 r. zatwierdzająca Kodeks dobrej praktyki administracyjnej; Adresowany do instytucji i organów Unii Europejskiej, ich służb administracyjnych i urzędników w kontaktach z indywidualnymi osobami; Uwzględnia zasady europejskiego prawa administracyjnego zawarte w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości, a także porządków wewnętrznych państw członkowskich; Niektóre zasady EKDPA - prawo do dobrej administracji (art. 41) oraz prawo do składnia do Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich skarg dotyczących niewłaściwego administrowania w instytucjach i organach Unii (art. 43) – zawarte w Karcie praw podstawowych UE.

Artykuł 4 - Zasada praworządności Urzędnik działa zgodnie z prawem oraz stosuje przepisy i procedury określone w aktach prawnych Wspólnot. Urzędnik zwraca w szczególności uwagę na to, aby decyzje dotyczące praw lub interesów jednostek posiadały podstawę prawną, a ich treść była zgodna z obowiązującymi przepisami prawnymi.

Artykuł 5 – Zasada niedyskryminowania 1. Przy rozpatrywaniu wniosków jednostek i przy podejmowaniu decyzji urzędnik zapewnia przestrzeganie zasady równego traktowania. Pojedyncze osoby znajdujące się w takiej samej sytuacji są traktowane w porównywalny sposób. 2. W przypadku różnic w traktowaniu urzędnik zapewnia, aby to nierówne traktowanie było usprawiedliwione obiektywnymi, istotnymi właściwościami danej sprawy. 3. Urzędnik powstrzymuje się w szczególności od wszelkiego nieusprawiedliwionego nierównego traktowania jednostek ze względu na ich narodowość, płeć, rasę, kolor skóry, pochodzenie etniczne lub społeczne, cechy genetyczne, język, religię lub wyznanie, przekonania polityczne lub inne, przynależność do mniejszości narodowej, posiadaną własność, urodzenie, inwalidztwo, wiek lub orientację seksualną.

Artykuł 6 - Zasada proporcjonalności 1. W toku podejmowania decyzji urzędnik zapewnia, że podjęte działania będą proporcjonalne do wyznaczonego celu. Urzędnik w szczególności unika ograniczania praw obywateli lub nakładania na nich obciążeń, jeśli ograniczenia te bądź obciążenia byłyby niewspółmierne do celu prowadzonych działań. 2. W toku podejmowania decyzji urzędnik ma na uwadze sprawiedliwe wyważenie interesów osób prywatnych i ogólnego interesu publicznego.

Artykuł 7 - Zakaz nadużywania uprawnień Urzędnik korzysta z przysługujących mu uprawnień wyłącznie dla osiągnięcia celów, dla których uprawnienia te zostały powierzone mocą odnośnych przepisów. Urzędnik w szczególności unika korzystania z uprawnień dla osiągnięcia celów, dla których brak podstawy prawnej lub które nie są uzasadnione interesem publicznym.

Artykuł 8 - Zasada bezstronności i niezależności 1. Urzędnik jest bezstronny i niezależny. Urzędnik powstrzymuje się od jakichkolwiek arbitralnych działań, które mogłyby mieć negatywny wpływ na sytuację jednostek, jak również od wszelkich form uprzywilejowanego traktowania, bez względu na motywy takiego postępowania. 2. W swoim postępowaniu urzędnik nigdy nie kieruje się interesem osobistym, rodzinnym bądź narodowym, ani też naciskami politycznymi. Urzędnik nie bierze udziału w podejmowaniu decyzji, w której on sam albo bliski członek jego rodziny miałby interes finansowy.

Artykuł 9 - Zasada obiektywności W toku podejmowania decyzji urzędnik bierze pod uwagę wszystkie istotne czynniki i przypisuje każdemu z nich należyte znaczenie. Urzędnik nie uwzględnia żadnych okoliczności nie związanych ze sprawą.

Artykuł 10 - Oczekiwania uzasadnione prawnie, konsekwentne działanie i doradztwo 1. Urzędnik działa konsekwentnie w ramach swojej praktyki administracyjnej, a także w sposób zgodny z działalnością administracyjną instytucji. Urzędnik przestrzega praktyk administracyjnych obowiązujących w instytucji, o ile nie zaistnieją uzasadnione prawnie powody, które usprawiedliwiałyby odstąpienie od tych praktyk w indywidualnym przypadku. Powody te należy przedstawić na piśmie. 2. Urzędnik uwzględnia uzasadnione i słuszne oczekiwania jednostek, które wynikają z działań podejmowanych w przeszłości przez daną instytucję. 3. Jeśli zajdzie taka konieczność, urzędnik służy jednostce poradą w kwestii możliwego postępowania w sprawie, która wchodzi w zakres jego obowiązków, a także w kwestii sposobów rozstrzygnięcia danej sprawy.

Artykuł 11 - Zasada uczciwości Urzędnik działa w sposób bezstronny, uczciwy i rozsądny.

Artykuł 12 - Zasada uprzejmości 1. Urzędnik jest usłużny, zachowuje się właściwie, i uprzejmie, i pozostaje dostępny w kontaktach z ogółem społeczeństwa. Odpowiadając na korespondencję, rozmowy telefoniczne i pocztę elektroniczną urzędnik stara się być w jak największym stopniu pomocny, a także udziela odpowiedzi na skierowane do niego pytania w sposób możliwie najbardziej wyczerpujący i dokładny. 2. Jeżeli urzędnik nie jest właściwy w danej sprawie, kieruje obywatela do urzędnika właściwego. 3. W przypadku popełnienia błędu, który narusza prawa lub interesy jednostki, urzędnik składa stosowne przeprosiny i stara się skorygować negatywne skutki popełnionego przez siebie błędu w możliwie najwłaściwszy sposób, informując jednocześnie o ewentualnych możliwościach odwołania się zgodnie z artykułem 19 Kodeksu.

Artykuł 13 - Zasada odpowiadania na pisma w języku obywatela Urzędnik czuwa nad tym, aby każdy obywatel Unii Europejskiej lub każda pojedyncza osoba, która wystosuje do instytucji pismo w jednym z języków Traktatu, otrzymała odpowiedź w tym samym języku. Ta sama zasada obowiązuje w miarę możliwości również w odniesieniu do osób prawnych, takich jak stowarzyszenia (organizacje pozarządowe) oraz podmioty gospodarcze.

Good governance Dobre rządzenie oznacza podejmowanie decyzji oraz działań, charakteryzujące się angażowaniem wszystkich zainteresowanych stron, praworządnością, przejrzystością, odpowiadaniem na potrzeby społeczne, dążeniem do konsensusu, uwzględnianiem głosów mniejszości, efektywnością, jak również szeroko rozumianą odpowiedzialnością wobec społeczeństwa.