Prawo rzymskie –prawo rzeczowe III dr hab. Jacek Wiewiorowski, profesor nadzwyczajny Kierownik Zakładu Prawa Rzymskiego Dyżur: wtorek, godz. 10.00-11.00, sala 4039 WPiA Kontakt: Telefon: +48 58 523 29 50 E-mail: jacek.wiewiorowski@prawo.ug.edu.pl E-mail do sekretariatu: sekretariat04@prawo.ug.edu.pl Telefon do sekretariatu: +48 58 523 28 51 Strona Zakładu Prawa Rzymskiego: http://www.praworzymskie.ug.edu.pl/ Dalsze informacje: http://prawo.ug.edu.pl/pracownik/59485/jacek_wiewiorowski

Ochrona petytoryjna – od formula petitoria – dwoistość: własność kwirytarna i bonitarna (formalnie do Justyniana I) Skarga wydobywcza - legis actio sacramento in rem (G. 4.16–17) – contravindicatio RYZYKO – przepadek sacramentum Wyrok: sacramentum iustum – sacramentum iniustum: brak wymuszane wydanie rzeczy za pomocą skargi przeciw ustanowionym prze pozwanego poręczycielom (praedes) legis actio per iudicis postulationem: sponsio praeiudicialis niewielkiej sumy (III/II w. p.n.e.) - jednostronne roszczenie właściciela (actor)/ reus - cautio pro praede lub zwrot w naturze rei vindicatio: formula petitoria: „Jeśli okaże się, że rzecz, o którą toczy się spór, należy do powoda według prawa Kwirytów (intentio), i jeśli rzecz ta nie zostanie powodowi zwrócona na żądanie sędziego (clausula arbitraria), ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy, sędzio, zasądź od pozwanego na korzyść powoda (iusiurandum in litem – pozwany w pozycji kupującego); jeśli się nie okaże – uwolnij (condemnatio).” (EP 185-186) - skargą nieposiadającego właściciela przeciw posiadającemu niewłaścicielowi (rozszerzone pryncypat: detentorzy; fictus possessor - podstępne wyzbycie się posiadania potraktowano tak, jak posiadanie rzeczywiste: przy hereditas petitio) - odmienności współczesne: c.c. brak rei vindicatio–orzecznictwo; fictus possessor: ALR, ABGB; nowsze k.c.: pominięcie Bierność pozwanego – legisactiones: addictio; per formulas: actio ad exhibendum i interdictum quem fundum (restytucyjny) Onus probandi (probatio diabolica a praktyka) - presumpcja qui possidet dominus esse praesumitur: glosator Placentinus, zaaprobowana ostatecznie (c.c. – najdalej: art. 2279 c.c.: en fait de meubles, la possession vaut titre)

Ochrona petytoryjna – skarga wydobywcza Własność pożytków za czas poprzedzający litis contestatio posiadacz w dobrej wierze nabywał przez pobranie na własność (C. 3.32.22 [Dioklecjan]: obowiązek wydania owoców jeszcze niezużytych – fructus extantes: motywacja I. 2,1,35: pro cultura et cura) - possesor male fidei: pożytki własnością powoda (właściciela) Po litis contestatio: każdy pozwany odpowiadał nie tylko za pożytki, które on sam faktycznie pobrał (fructus percepti), lecz również za te, które mógłby pobrać powód, gdyby rzecz mu zwrócono w chwili stwierdzenia sporu Nakłady Podnoszące wartość rzeczy - possessor bonae fidei miał ius retentionis, które mógł wymusić za pomocą exceptio doli, wytoczonego przeciw skardze windykacyjnej Wszyscy posiadacze - prawo odłączenia nakładów (termin porzymski ius tollendi), jeśli dało się to przeprowadzić bez uszkodzenia rzeczy (powód prawo wyłączenia ius tolendi przez ofertę odszkodowani) Reguły wypracowane w ius commune (prawo posagowe) Bartolus de Saxoferrato: zwrot nakładów koniecznych (impensae necessariae), zapobiegających spadkowi wartości rzeczy, przysługiwał każdemu posiadaczowi (łącznie z posiadaczami w złej wierze) zwrot nakładów zbytkownych (impensae voluptuariae) – żadnemu zwrot podnoszących wartość nakładów użytecznych (impensae utiles) – tylko posiadaczowi w dobrej wierze

Ochrona petytoryjna – skarga negatoryjna (actio negatoria): przeciw naruszeniom własności innego rodzaju niż pozbawienie właściciela posiadania w prawie rzymskim - ograniczenie do sytuacji, w których pozwany rościł sobie do rzeczy jakieś prawo, w szczególności użytkowania, służebności lub immisji: „Jeśli okaże się, że pozwany [imiennie] nie ma prawa używania gruntu powoda, o który toczy się spór, i pobierania zeń owoców wbrew jego woli (intentio), a rzecz nie zostanie powodowi zwrócona na żądanie sędziego (clausula arbitraria), ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy zasądź … (condemnatio)” (EP 190) Powoda obciążał dowód prawa własności, jeśli je kwestionowano, i faktu jego naruszenia - pozwany musiał udowodnić swe prawo do wpływu na rzecz Ius commune: actio negatoria zakładała naturalną wolność własności od obciążeń, szczególnie własności gruntowej (libertas soli) - praesumptio libertatis nowsze k.c. - skarga ta stała się ogólnym remedium na wszelkie naruszenia własności, stosowalnym również wtedy, gdy pozwany nie rościł sobie żadnego prawa (np. art. 222 § 2 k.c. z 1964 r.)

Ochrona własności bonitarnej II w. p.n.e. - środki defensywne - exceptio doli, przyznawane przez pretora właścicielowi bonitarnemu: przeciw właścicielowi kwirytarnemu, który – mimo nieformalnego zbycia rzeczy – wytoczył jednak przysługującą mu formalnie nadal skargę windykacyjną (replicatio iusti domini w wypadku exceptio rei vendiatae et traditae) oraz exceptio doli lub exceptio rei venditae et traditae przeciw osobie, która od tegoż wyłącznie formalnego właściciela nabyła potem w sposób formalny to dominium ex iure Quiritium (późny okres klasyczny: rozszerzono na korzyść następców nabywcy i przeciwko następcom zbywcy) I w. p.n.e. - Actio publiciana: skarga oparta na zarzucie faktu sprzedaży i wydania rzeczy, uzupełniona fikcją zasiedzenia, zakładającą, że czas potrzebny do ukończenia go już upłynął (G. 4.36) „Jeśli powód niewolnika, którego kupił i który został mu wydany, posiadałby przez rok tak, że niewolnik, o którego toczy się spór, stałby się jego własnością według prawa Kwirytów, jeśli niewolnik ten nie zostanie powodowi zwrócony na żądanie sędziego, ile rzecz ta będzie warta, tyle pieniędzy, sędzio, zasądź od pozwanego na korzyść powoda; jeśli się nie okaże – uwolnij” (EP. 171) Względna ochrona - skarga przysługiwała nabywcom w dobrej wierze od nieuprawnionego, którzy także mogli powołać się na fakt kupna i sukcesywnego wydania im rzeczy (paraliżowane przez zasadę nemo plus iuris); nabywca od niewłaściciela, dopóki rzeczy nie zasiedział, zawsze musiał ustąpić skardze windykacyjnej lub „exceptio iusti domini” oraz problem kryteriów pierwszeństwa na wypadek tzw. sporu pretendentów między różnymi nabywcami od nieuprawnionego (ten sam nieuprawniony zbywca: zasada pierwszeństwa czasowego; różni nieuprawnieni zbywcy: pierwszeństwo czy melior causa possidentis quam petentis (Julian – D. 6.2.9.4) actio Publiciana a zniesienie duplex dominium – problem nieformalnego obrotu (aktualny do dziś: gospodarstwa rolne): ochrona nabywcy od nie właściciela (ABGB – wymóg dobrego tytułu; od ALR – zarzucany; petytoryjne żądania wydania rzeczy - skarga z tytułu prawa posiadania (Besitzesrechtsklage – ZGB).

Prawa rzeczowe ograniczone - iura in re aliena (termin justyniański) Odpowiadają treściowo jakiemuś wycinkowi prawa własności, nigdy jednak nie osiągając jej pełnego rozmiaru Prawo własności różni się od praw na rzeczy cudzej cechą elastyczności: tylko ono ma bowiem zdolność powracania do swej poprzedniej pełni po dpadnięciu ograniczeń, podczas gdy prawa na rzeczy cudzej zachowują zawsze ten sam rozmiar Dużo większe znaczenie praktyczne w prawie rzymskim okresu starożytności oraz do epoki przemysłowej (zwłaszcza służebności) Podział: prawa do korzystania z rzeczy: służebności gruntowe (servitutes) i osobiste (usus, usufructus oraz inne), dzierżawa wieczysta (emphyteusis) i prawo zabudowy (superficies) prawa zastawnicze (różne formy zastawu, związane z istnieniem stosunków obligacyjnych)

Służebności gruntowe (servitutes – iura praediorum) Uprawnionym do służebności gruntowej był każdoczesny właściciel gruntu władnącego (praedium dominans) a właściciel nieruchomości obciążonej (gruntu służebnego – praedium serviens) zobowiązany był do tolerowania (pati) wpływu na nią ze strony uprawnionego lub do powstrzymania się od dopuszczalnych działań własnych (non facere) Służebności gruntowe były zbywalne tylko wraz z prawem własności gruntu (wiejskie i miejskie), któremu służyły – wieczyste; niepodzielne (poza użytkowaniem): ustanowienie służebności na gruncie wspólnym wymagało współdziałania wszystkich jego współwłaścicieli (podział gruntu – tyle służebności ile części wydzielonych w przypadku gruntu władnącego – dopuszczalne w przypadku gruntu służebnego) Służebności gruntowe - zakaz ustanawiania pod warunkiem rozwiązującym i na określony czas (ius civile i jurysprudencja) – ius honorarium: ochrona w takich przypadkach właściciela gruntu służebnego za pomocą exceptio pacti lub exceptio doli

Służebności gruntowe (servitutes – iura praediorum) Ustanawiane – mancipatio (servitutes praediorum rusticorum), in iure cessio; właściciel gruntu mógł przy jego formalnym zbyciu zastrzec służebność (deductio servitutis) na korzyść należącego do niego gruntu sąsiedniego; legatum per vindicationem; orzeczenie sędziego w procesie działowym (adiudicatio); nieformalne umowy – ochrona pretorska; pactionibus et stipulationibus – grunty prowincjonalne; ‚ustawowe’: iter ad sepulchrum (Italia – ustawa, prowincje - prawo cesarskie), ‚drogi koniecznej’; późnoantyczne servitutes ex lege w stosunkach sąsiedzkich (zwyczaj, prawo cesarskie) – rozwijane w średniowieczu (wypas, zbiory – członkowie gminy), Francja (servitude légale: ograniczenia własności wynikające z prawa sąsiedzkiego); zasiedzenie - usucapio: zakaz lex Scribonia (I w. p.n.e.), dopuszczalne zasiedzenie wolności od służebności (dwa lata) oraz longi temporis praescriptio w prowincjach – dopuszczalne C. 7.33.12.4 (a. 531) Wygaśnięcie – in iure cessio; nieformalne umowy – ochrona pretorska; confussio; inutilitas; res extra commercium Ochrona Legitymacja czynna - uprawniony: vindicatio servitutis lub actio confessoria Legitymacja bierna - właściciel gruntu służebnego lub każdy jego posiadacz, który przeszkadzał w wykonywaniu służebności Wykonywanie służebności ochrona: interdykty prohibitoryjne (przysługiwały również nieuprawnionym) Służebności gruntowe (servitutes – iura praediorum)

Służebności gruntów wiejskich (servitutes praediorum rusticorum) – traktowano pierwotnie jako funkcjonalnie podzieloną własność gruntu: należały do res mancipi (res incorporales - mancipatio): współcześnie części składowe gruntu służebności komunikacyjne: Iter – prawo przejścia lub przejazdu konno przez cudzy grunt; actus prawo przepędu bydła przez cudzy grunt; Via – prawo przejazdu wozem przez cudzy grunt służebnoście wodne (najpopularniejsze): aquae ductus – prawo prowadzenie wody przez cudzy grunt; aquae haustus – prawo do czerpania wody z cudzego gruntu Służebności gruntów miejskich (iura praediorum urbanorum) chronione skargami pretorskimi (EP. 193–194): oneris ferendi - prawo oparcia własnej budowli o ścianę sąsiada; tigni immitendi - czyli prawo wpuszczenia belki w budynek sąsiada; stillicidii - prawo okapu lub odprowadzania wody na grunt sąsiada za pomocą rynny; fluminis - czyli prawo odprowadzania wody na grunt sąsiada za pomocą rur; altius non tollendi - prawo zabronienia sąsiadowi wznoszenia budowli ponad pewną wysokość zwyczajowo dopuszczano też m.in.: proiciendi protegendive - prawo wykuszu; luminum - prawo otwarcia okien na grunt sąsiada; prospectus - prawo widoku; altius tollendi - prawo żądania, by sąsiad tolerował wyższe budowle na naszym gruncie; cloacae - prawo odprowadzania ścieków na grunt sąsiada

Służebności osobiste (servitutes personarum)– pojęcie: Aelius Marcianus III w .n.e. – znane wcześniej Ius commune - także prawa na rzeczach niematerialnych (renta, regalia, dziesięciny, pobór rekruta): sformułowanie reguł wspólnych dla servitutes praediorum i servitutes personarum: minimalizacja obciążeń właściciela (praesumptio libertatis) servitus in faciendo consistere nequit (poza servitus oneris ferendi) - średniowieczne ciężary realne (renta), lenna, majoraty (servitutes iuris Germanici?) - utrzymana servitus servitutis esse non potest – zakaz służebności piętrowych (dyskusyjne i dopuszczalne aby uwzględnić nakaz aby dziedzic obiecał zapisobiorcy stypulacyjnie tolerowanie dożywotniego wykonywania służebności gruntowych) - utrzymana Nemini/nulli res sua servit – utrzymana ale wyjątki od zasady konfuzji (ar. 325 § 2 k.c. z 1964 r.) servitutibus civiliter utendum est – standard (ogólne zasady oględności czy proporcjonalności ) Dodatkowo służebności gruntowe - wymóg sąsiedztwo gruntów (vicinitas – w prawie rzymskim z wyjątkami) i trwała przyczyna (perpetua causa - użyteczność a nie estetyka: uniwersalne)

Użytkowanie (ususfructus): Paulus (D. 7. 1 Użytkowanie (ususfructus): Paulus (D. 7.1.1): Usus fructus est ius alienis rebus utendi fruendi salva rerum substantia III w p.n.e.: funkcje alimentacyjne w stosunkach wiejskich – ściśle osobiste i dożywotnie (odstąpić można było odpłatnie lub darmowo tylko faktyczne wykonywanie użytkowania, ale gasło z momentem śmierci uprawnionego; (D. 20.1.11.2 - Papinian: dopuszczalne obciążanie zastawem) Przedmiotem rzeczy niezużywalne: grunty, niewolnicy, zwierzęta hodowlane (fructes naturales), rzeczy przynoszące fructes civiles, rzeczy zbiorowe (stado), majątek (Cicero top. 17) - korzystanie z przedmiotu użytkowania według oceny uczciwego człowieka - viri boni arbitratu Jako detentor – nabycie pożytków przez pobranie (perceptio) - ale nie partus anciliae (I. 2.1.37), insula in mari nata, thesaurus Użytkowanie nieprawidłowe (iusufructus irreguralis w ius commune) – schyłek I w. p.n.e.: pieniądze i rzeczy zużywalne (w istocie pożyczka) oraz dopuszczenie użytkowania praw (nawet na korzyść samego dłużnika, zwalniając go w ten sposób z obowiązku płacenia odsetek)

Użytkowanie (ususfructus): Paulus (D. 7. 1 Użytkowanie (ususfructus): Paulus (D. 7.1.1): Usus fructus est ius alienis rebus utendi fruendi salva rerum substantia Ustanowienie: legat windykacyjny, in iure cessio, przewłaszczenie z zastrzeżeniem zachowania użytkowania (deducto usu fructu), przysądzenie w procesie działowym (adiudicatio) oraz zapewne nieformalne pacta i na prowincji pactiones et stipulationes; ZAKAZ USUCAPIO – dopuszczone C. 7.33.12.4 (a. 531) Wygaśnięcie: in iure cessio; confussio – consolidatio; śmierć uprawnionego; capitis deminutio; członkowie gminy: 100 lat; non usus (zasiedzenie własności – 2 lata immobiles, 1. rok – mobiles) – różne czynności; zniszczenie rzeczy – zmiana tożsamości rzeczy (rei mutatione amittitur usus fructus: PS. 3.6.31) Ochrona - vindicatio ususfructus, wzorowana na skardze dla ochrony służebności (actio confessoria): EP. 190 Tradycja kontynentalna: - germanistyczne kodeksy jako niezbywalne prawo alimentacyjne z odstępstwami: dopuszczenie dla osób prawnych (dopuszczalna zbywalność – § 1059a BGB, art. 271 k.c. z 1964 r. oraz niealimentacyjne użytkowanie konsumpcyjne: timesharing – art. 2701 k.c.) prawa romańskie: generalne dopuszczenie zbywalności użytkowania ususfructus irregularis – użytkowanie nieprawidłowe znane powszechnie Zasiedzenie: § 480 ABGB dopuszcza nabycie przez przedawnienie; § 1033 BGB – zasiedzenie; prawo polskie: wahanie i art. 254 k.c. z 1964 r. wyklucza

Inne servitutes personarum Usus – używanie: z pewnością owoce rzeczy konieczne do własnego, codziennego użytku uprawnionego Habitatio oraz operae servorum et animalium – dyskutowane jako formy użytkowania i wyodrębnione C. 3.33.13 – a. 530; I. 2,5: habitatio popularne w prawach skodyfikowanych Popularny podział servitutes praediorum i servitutes personarum (prawo skodyfikowane – poza c.c.: tylko servitudes ou services fonciers – gruntowe) Znane ius commune: servitus mere personalis (niewola) - servitutes mere realis (służebności czysto rzeczowe - gruntowe) - servitutes mixti (servitutes personarum Marcjana) Zamknięty katalog służebności - nieznany prawu rzymskiemu (servitutes irregulares [praediorum] - ius commune) – np. dym z serowarni, kompostownia, kamienie z kamieniołomu (‚służebności przemysłowe’?), zakaz prowadzenia połowu tuńczyka

Emphyteusis - superficies Republika censores: dziedziczna i zbywalna dzierżawa gruntów prowincjonalnych, gminnych i państwowych - agri vectigales (vectigal) Pretorska ochrona posesoryjna - interdictum uti possidetis, oraz wzorowana na rei vindicatio skuteczna erga omnes skarga in rem Hellenistyczny wzorzec - ius emphyteuticarium akceptacja: C. 4.66.1 (Zenon – a. 480): właściciel – prawo pierwokupu Superficies - prawo powierzchni/zabudowy: dziedziczne i zbywalne prawo do odpłatnego korzystania ze stojącego na cudzym gruncie budynku (konsekwencja superficies solo cedit) – czynsz (vectigal lub solarium): właściciel – brak prawa pierwokupu Pretorska ochrona posesoryjna – wzorowany na interdictum uti possidetis: interdictum de superficiebus (EP. 476) oraz rzeczowa skarga petytoryjna in factum - przy nabyciu superficies od osoby nie będącej właścicielem: actio Publiciana Na podstawie niezrozumienia istoty ius emphyteticum – dominium directum i dominium utile (zanik w prawie skodyfikowanym) Prawo zabudowy – wzorce rzymskie (niektóre kodeksy); emfiteuza (włoski k.c. z 1942 r.) Odrębność: użytkowanie wieczyste (polski k.c.: odrębna własność budynków)

Zastaw - realne zabezpieczenie wykonania zobowiązania (pierwotnie surogat wykonalności) - następnie realne zabezpieczenie kredytu Zastaw - długo dużo mniejsza rola niż poręczenie stypulacyjne (adpromissio) – odpowiedzialność osobista poręczyciela Upadłość dłużnika - proces formułkowy (egzekucja uniwersalna): na podstawie skargi rzeczowej (actio in rem) zastawnika przedmioty zastawione wyłączano z masy konkursowej (jak rzeczy cudze); także po licytacji wobec bonorum emptor; pierwszeństwo wśród wierzycieli - niewykupienie zastawu – niehonorowe (I w. p.n.e.) Sprzedaż lub zastawienie rzeczy uprzednio zastawionej jako wolnej od obciążeń narażało na odpowiedzialność za oszustwo (stellionatus) Etapy rozwoju: fiducjarne przeniesienie prawa własności za pomocą mancypacji (fiducia) – epoka archaiczna nieformalny zastaw z dzierżeniem (pignus) zastaw umowny bez dzierżenia (hypotheca) Akcesoryjność zastawu (nie dotyczyła fiducij; gaśnie w momencie umorzenia: ale ius retentionis w przypadku istnienia innych wierzytelności – tzw. pignus Gordianum; niemożność przeniesienia bez wierzytelności)

Fiducia (cum creditore contracta) - przewłaszczenie na zabezpieczenie rzeczy (własność kwirytarna) przez mancipatio lub in iure cessio plus dodatkowa nieformalne pactum fiduciae, zobowiązujące do zwrotnego przewłaszczenia rzeczy w razie zaspokojenia jego roszczeń ułatwione zasiedzenie dla dłużnika jeśli objął rzecz w posiadanie: jednoroczny termin (usureceptio fiduciae causa) - bez tytułu i dobrej wiary wierzyciel – nakaz sprzedaży rzeczy i nadwyżka wydawana dłużnikowi (późna Republika) - dłużnikowi przysługiwała actio fiduciae o wydanie rzeczy (infamia) Pignus - kontrakt realny zastawu (pignus): przeniesienie possessio naturalis (dzierżenie) rzeczy (też nec mancipi) – także bonorum possessio zastawnik: ochrona jako possessio ad interdicta – ale furtum usus wobec obu stron Popularność umownych hipotek generalnych i brak jawności - okres pryncypatu - osłabia znaczenie zastawu ręcznego Hypotheca (początkowo też nazwa pignus) – zastaw umowny znany już w okresie późnorepublikańskim (na rzeczach „wwiezionych, wniesionych i wprowadzonych” przez dzierżawcę lub najemcę lokalu): interdictum Salvianum a następnie rzeczowa actio Serviana, przysługująca też innym zastawnikom (actio quasi Serviana)

Zastaw - realne zabezpieczenie wykonania zobowiązania Powstanie - nieformalna umowa stron (conventio pignoris), hipoteka legalna – ustawa (constitutio); wyrok sądowy Wygaśnięcie - przyczyny określone w formule vindicatio pignoris jako negatywne przesłanki zasądzenia posiadacza przedmiotu zastawu: wygaśnięcie zabezpieczonej wierzytelności, przyjęcie innego jej zabezpieczenia przez zastawnika, popadnięcia przez zastawnika w zwłokę z odbiorem świadczenia – konsekwencje akcesoryjności zastawu nabycie przez zastawnika własności rzeczy zastawionej (confusio), nieformalna umowa rodząca zarzut procesowy, sprzedaż zastawu, dokonana przez pierwszego zastawnika lub – za zgodą zastawnika – przez zastawcę bezwarunkową zgoda zastawnika na sprzedaż rzeczy Grunty prowincjonalne – możliwe longi temporis praescriptio, od Justyniana I – zasiedzenie wolności rzeczy od zastawu Wygasłe prawo zastawu – skuteczność jeśli dotychczasowy pierwszy zastawnik wyjątkowo nabył rzecz zastawioną na własność, przez co zastaw wygasł w drodze confusio: właściciel mógł paraliżować skargę serwiańską kolejnego zastawnika zarzutem z tytułu sumy dłużnej zabezpieczonej przez wygasłe już prawo zastawu (C. 8.19.1 – a. 230); Paulus: skarga rzeczowa z tytułu zastawu wygasłego przez confusio Kazuistyka – działka zabudowana: zastaw na gruncie pozostawał w mocy; zastawiony grunt: zastawiony nowy dom, wzniesiony na miejscu spalonego Zastaw na prawach (pryncypat) - „wszystko to, co może być sprzedane, może być też zastawione” (D. 20.1.9.1) – kazuistyka; generalny zastaw na majątku – okres późnoklasyczny oraz zastaw wierzytelności – pignus nominis Podzastaw (pignus pignoris - subpignus) – jurysprudencja późnoklasyczna ale materialistyczne pojmowanie

Zastaw - realizacja praw wierzyciel zastawny (zastawnik) zaspokajał swe roszczenia przez prywatną sprzedaż zastawu (często publiczna licytacja) i zwracał nadwyżkę zastawcy (superfluum, hyperocha) zgoda na zbycie wpisana w istotę zastawu - sprzedaż umarzała zabezpieczony dług do wysokości zapłaconej przez kupującego ceny, natomiast jego reszta (residuum) pozostawała dłużna – wyjątkowo w przypadku niemożności znalezienia nabywcy przedmiot zastawu przyznawany zastawnikowi na własność (przywilej cesarski) kupujący nabywał na zastawionej res nec mancipi własność kwirytarną, a na res mancipi – własność bonitarną Klauzule dodatkowe Lex commissoria – zezwalała zastawnikowi zachować rzecz na własność (jako datio in solutum w miejsce świadczenia – Dioklecjan: C. 8.13.13 lub uznanie zastawu za sprzedany wierzycielowi – FV 9) – zakazana 326 r. (C. 8.43.3) – powszechny zakaz w kodeksach cywilnych (art. 313 k.c. dopuszcza tylko przy cenie sztywnej) pactum de vendendo – nieformalna umowa o sprzedaży znana b. wcześnie, w prawie klasycznym – element dorozumiany zastawu (stąd konieczność zamieszczania pactum, de non vendere liceat) Analogicznie jak przy fiducji przy sprzedaży przedmiotu zastawu wierzyciel nie odpowiadał zazwyczaj za jego wady prawne - nabywca ewentualnie prawo skargi analogicznej (actio utilis) przeciw zwolnionemu w wyniku sprzedaży dłużnikowi pactum antichreticum (prawa hellenistyczne - opornie) – możliwość używania i czerpania pożytków, zaliczanych na poczet długu (akceptowany w tradycji romanistycznej i z ograniczeniami w kodeksach cywilnych: prawo włoskie antichrezis jako umowa)

Problem zastawów wielokrotnych Zasada prior tempore potior iure - (C. 8.17.2–3 - Caracalla), przejęta do Liber Sextus 5.13.54 Bonifacego VIII z 1298 r. - chwila ustanowienia zastawu Spór lub kilku ustanowionych jednocześnie - pomocniczo melior est condicio possidentis Zastaw wielokrotny: stopniowo akceptowany wbrew wykształconej w kontekście fiducji wyobrażeniu, że uprawniony do jednego zabezpieczenia realnego może być tylko jeden podmiot: dopuszczalna exceptio rei sibi ante pigneratae (D. 20.4.12pr) – hierarchia zastawów (późniejsi wstępują w miejsce wcześniejszych – każdy actio pigneraticia in rem Realizacja zastawu przy hierarchii zastawów: w zasadzie tylko pierwszemu rangą zastawnikowi, przyjmowano, że wraz ze sprzedażą przedmiotu zastawu wszystkie ciążące na nim prawa zastawu gasły zwyczajowo: pozostała z pierwszej sprzedaży nadwyżka ma być zastawiona na rzecz następnego rangą zastawnika ale ten ius offerendi wstąpienia w jego miejsce ale nie było to nabycie pochodne prawa tylko przejęcie rzeczowej actio quasi Serviana i prawo sprzedaży (ius vendendi) Problem cesji w prawie rzymskim dopuszczalna sukcesja hipoteczna - zastawca spłacał dług zabezpieczony zastawem przy pomocy nowego kredytodawcy, na którego rzecz ustanawiał następnie zwolniony zastaw Problem: brak jawności zastawów (brak ksiąg gruntowych – poza Egiptem i częściowo w Grecji) – pierwszeństwo zastawów stwierdzonych dokumentem publicznym lub stwierdzonych przez 3. nienagannych świadków (C. 8.17.11 – a. 472), brak odmiennego reżimu dla ruchomości i nieruchomości oraz przywileje pierwszeństwa dla hipotek ustawowych

Problem zastawów wielokrotnych – często przywileje pierwszeństwa dla hipotek ustawowych Hipoteki generalne ustawowe (wzory hellenistyczne?): dla pupila na majątku opiekuna z tytułu jego zobowiązań wynikłych ze sprawowania opieki (C. 5.37.20 – a. 314); dla dzieci na majątku ojca w celu zabezpieczenia wierzytelności, wynikłych ze sprawowania przezeń zarządu dobrami odziedziczonymi po matce (bona materna), i na nabytkach z pierwszego małżeństwa (lucra nuptialia), należących do powtórnie zamężnej matki, w celu zabezpieczenia roszczeń dzieci o wydanie dóbr odziedziczonych po ojcu (C. 5.9.6.9 – a. 472); dla żony na majątku męża z tytułu roszczenia o zwrot posagu (C. 8.17.12.4 – a. 531; I. 4.6.29); dla męża na majątku osoby, która przyrzekła mu posag (C. 5.13.1.1b – a. 530); dla instytucji kościelnych na majątku emfiteuty z tytułu roszczeń o przywrócenie pogorszonej nieruchomości do stanu poprzedniego (Nov. Iustin. 22.44.2 – a. 535) Ustawowe hipoteki szczegółowe (osobne składniki majątku dłużnika): przełom I i II w., dla wynajmującego nieruchomości miejskiej na rzeczach wniesionych przez najemcę, a później wydzierżawiającemu grunt wiejski na płodach dzierżawy; S.C. za Marka Aureliusza (169–180) - wierzycielowi na budynku, którego remont kredytował: być może tylko przywilej egzekucyjny; osobom niedojrzałym na rzeczy, którą za ich pieniądze opiekun nabył dla siebie lub osób trzecich (C. 7,8,6 – a. 193 –211; D. 27.9.3pr.); zapisobiorcy na składnikach majątku otrzymanych ze spadku przez osobę, na którą testator nałożył obowiązek wydania zapisu (C. 6.43.1.1 – a. 529) Pierwszeństwo - podkreślone wyżej oraz: należności publiczne (już od czasów pryncypatu), szczególnie wierzytelności fiskusa z tytułu podatków (C. 4.46.1; C. 8.14.1), kontraktów zawartych z osobami prywatnymi (C. 7.73.2; C. 8.17.3) i tzw. długów primipilarnych, które obejmowały środki na zaopatrzenie armii (C. 7.73.1) a także zastaw zabezpieczający pożyczki, które zużyto na nakłady, poczynione na przedmiot zastawu, na jego zakup (D. 20.4.5-7) i na wykup zastawu wyższego rangą (D. 20.5.3); zastawy stwierdzone dokumentem publicznym (C. 8.17.11 – a. 472)

Problem jawności zastawu na ruchomościach i nieruchomościach W średniowieczu zastaw ruchomy był z reguły zastawem ręcznym (surogat natychmiastowej realizacji świadczenia) – wcześniej poręczyciel (‚wierna ręka’) Dla zastawu dóbr nieruchomych (oraz renty, urzędy i beneficja) – stopniowo wymóg ustanowienia go przed sądem i wpisu do ksiąg sądowych (fikcyjny proces - obejście ograniczenia obrotu nieruchomościami ze względu na uprawnienia członków rodziny) Ruchomości – recepcja prawa rzymskiego i tradycje średniowieczne: zastaw ręczny wymagający wydania rzeczy zastawnikowi, z zakazem używania przedmiotu: norma w kodeksach cywilnych (§ 1207 BGB i art. 884 zd. 2 ZGB: dopuszczenie nabycia zastawu na ruchomościach od nieuprawnionego) - stąd popularność przewłaszczenia na zabezpieczenie (renesans pozakodeksowej fiducji od końca XIX w. z zastosowaniem lex commissoria: Niemcy i Polska – rynek motoryzacyjny) i zastrzeżenia własności przy sprzedaży oraz oraz postulaty jawności (vide zastaw rejestrowy) Nieruchomości - recepcja prawa rzymskiego oraz wpływ praktyki: renesans zastawu umownego (hipoteka) i stopniowo w kierunku jawności zastawów– vide polskie prawo hipoteczne (prawo ziemskie) z 1588 r. ale nie c.c. z 1804 r.: stąd zapisy KCKP z 1818 r.: wzorce przedrozbiorowe i pruskie ( jawność, pierwszeństwo, szczegółowość, z zakazem hipotek generalnych) jawność – kodeksy cywilne w XIX wieku i stabilizacja reżimu ksiąg gruntowych z rękojmią wiary publicznej, (zbywalność tytułów hipotecznych i powstanie banków hipotecznych): możliwe złamanie zasady akcesoryjności i zakazu nemo plus iuris .