„Potop” Henryk Sienkiewicz

Spis treści: Wątki historyczne w „Potopie” Cechy gatunkowe powieści historycznej Postaci historyczne w lekturze H. Sienkiewicza Bibliografia

Wątki historyczne w „Potopie” Historia w „Potopie” dotyczy przede wszystkim dwóch lat najazdu szwedzkiego: 1655-1656. Pobocznie wspomniana jest wojna moskiewska, określona w powieści ze względu na cenzurę: „rozpaliła się wówczas wzdłuż całej wschodniej ściany Rzeczypospolitej.” Fakty historyczne podporządkowane są nadrzędnej idei ukazanej w Potopie, która jest „pokrzepieniem serc”. Wyjście z kryzysu i zwycięstwo dokonują się przede wszystkim na polu walki. Dostosowanie faktów do celu powieści wymagało wyostrzenia niektórych i zmniejszenia znaczenia innych. Przejaskrawiony zostaje na przykład obraz klęski i rozbicia kraju w przededniu ataku Szwedów na kraj. Chodziło o efekt artystyczny – uwydatnienie beznadziei, w której znalazła się Polska. Podobnie wyostrzony został obraz zdrady Polaków i powszechnego poddania się Szwedom. W przypadku poddania się Litwy Szwedom brakowało dokładnych źródeł historycznych, dlatego też w dużej części opis ten jest zmyśleniem i kreacją Sienkiewicza. W powieści Gosiewski nie podpisał ugody kiejdańskiej, w rzeczywistości na akcie widnieje jego podpis. Przyjęcie aktu kiejdańskiego było negocjowane, nie mogło więc stanowić tak wielkiego zaskoczenia jak opisywane w powieści.

Wiadomo też, że wojsko nie zbuntowało się przeciwko Radziwiłłowi w trakcie uczty, ale znacznie później – w połowie września. Dla uwydatnienia wymowy dzieła zniekształcone zostały także motywy, które kierowały podpisaniem ugody przez Janusza Radziwiłła. W powieści kieruje nim przede wszystkim pycha i dążenie do zostania królem. W rzeczywistości na tę decyzję wpływały także okoliczności zewnętrzne, które zmuszały go do poszukiwania drogi wyjścia z trudnej sytuacji, czyli jednoczesnego zagrożenia ze strony Rosji (8 sierpnia 1655 roku zajęła Wilno) i Szwecji (10 sierpnia 1655 roku opanowała Dyneburg). W Potopie przypisywane jest także zbyt wielkie znaczenie obronie Częstochowy jako impuls do powstania kraju. Nieprawdopodobieństwem historycznym jest także możliwość uczestniczenia i doradzania królowi Janowi Kazimierzowi przez nikomu nieznanego Babinicza.

Cechy gatunkowe powieści historycznej Powieść historyczna jest odmianą gatunkową powieści, spełnia więc wymogi dla tego gatunku. Poza tym charakteryzuje się także innymi cechami, charakterystycznymi tylko dla niej. Świat przedstawiony powieści historycznej jest umieszczony w epoce traktowanej przez autora i odbiorców jego dzieła nie jako epoka współczesna, ale historycznie odległy moment w dziejach. Dąży ona do respektowania prawdy historycznej – wydarzeń i realiów epoki, w której rozgrywa się akcja. Obok postaci historycznych pojawiają się w powieści historycznej postaci fikcyjne, które przeżywają przygody, które nie zdarzyły się naprawdę, ale są prawdopodobne – mogły się wydarzyć w danych realiach historycznych. Powieść historyczna może także kłaść nacisk na inne aspekty. Może np. służyć przedstawieniu pewnej ideologii (jak u Sienkiewicza). Często zbliża się do powieści awanturniczej bądź powieści sensacyjnej.

Henryk Sienkiewicz taką miał wizję powieści historycznej: („O powieści historycznej”) „Powieść historyczna nie tylko nie potrzebuje być poniewieraniem prawdy dziejowej, ale może być jej objaśnieniem i dopełnieniem. Ona powlecze odpowiednią barwą szare mury wzniesione przez historię, ona wypełni odpowiednio ich szczeliny, odtworzy na mocy analogii odarte przez czas ornamenta, odgadnie to, co być mogło, wygrzebie, co zostało zapomniane, i nie przekraczając zdarzeń dziejowych, może ułatwić ich zrozumienie. I może, bo odtworzy duszę człowieka lat minionych, jego namiętności, sposób myślenia; pokaże nam go, jak rzekłem wyżej, nie w mroku grobowej krypty, ale w świetle słonecznym. Co jeśli uczynić zdoła, będzie w całym znaczeniu wyrazu – i powieścią, i historią.”

Postaci historyczne w lekturze H. Sienkiewicza Stefan Czarniecki - wódz z czasów wojny polsko-szwedzkiej, hetman polny koronny; Piotr Czarniecki - krewny Stefana, przebywał w klasztorze jasnogórskim podczas oblężenia; Jan Kazimierz - syn Zygmunta III Wazy, król Polski w latach 1648-1668; Maria Ludwika - żona Jana Kazimierza, królowa; Karol X Gustaw - król Szwecji od 1654 r.; Książę Heski - niemiecki wódz biorący udział w oblężeniu Jasnej Góry; Augustyn Kordecki - paulin, przeor Jasnej Góry w czasie oblężenia klasztoru przez Szwedów, wojewoda sandomierski i kasztelan krakowski; Andrzej Kuklinowski - rotmistrz chorągwi lekkiej jazdy, zginął podczas oblężenia Jasnej Góry;

Jerzy Lubomirski - marszałek wielki, hetman polny koronny, uczestnik walk ze Szwedami i Moskwą, w 1664 roku skazany na banicję, inicjator rokoszu, przeciwnik reform Jana Kazimierza; Miller -generał, Niemiec na służbie u Szwedów, dowodził oblężeniem Jasnej Góry; Krzysztof Opaliński - wojewoda poznański, poeta, poddał Szwedom Wielkopolskę pod Ujściem; Piotr Opaliński - wojewoda podlaski, uczestnik oddania Wielkopolski Szwedom pod Ujściem; Hieronim Radziejowski - podkanclerz koronny, wypędzony z Polski po zatargu z królem, namawiał Karola Gustawa do przejęcia tronu w Polsce, po "potopie" ułaskawiony; Bogusław Radziwił - chorąży, koniuszy litewski, gubernator Prus książęcych, pod koniec "potopu" odszedł od Szwedów;

Wacław Sadowski - Czech, uczestnik oblężenia Jasnej Góry; Maciej Adam Sakowicz - szlachcic, podkomorzy i starosta oszmiański, zakochany bez wzajemności w Anusi Borzobohatej; Janusz Radziwiłł - podkomorzy litewski, hetman polny, starosta żmudzki, wojewoda wileński, hetman wielki; na mocy ugody kiejdańskiej poddał Litwę Szwedom; Jan Fryderyk Sapieha - pisarz polny koronny, stronnik szwedzki; Jan Paweł Sapieha - wojewoda witebski i wileński, hetman wielki litewski, walczył przeciwko Moskwie i Szwedom, wróg Janusza Radziwiłła; Stanisław Skrzetuski - rotmistrz wielkopolski; Tyzenhauz - dworzanin Jana Kazimierza; Arvid Wittenberg - feldmarszałek szwedzki; Wrzeszczowicz - Czech na usługach Karola Gustawa, Jan Zamoyski - brat księżnej Gryzeldy Wiśniowieckiej, chciał uprowadzić Anusię Borzobohatą; Gryzelda Wiśniowiecka - żona księcia Jeremiego Wiśniowieckiego.

Bibliografia: T. Bujnicki, A, Helman, „Potop” Henryka Sienkiewicza. Powieść i film, wyd. 2, WSiP, Warszawa 1988. M. Kosman, Na tropach bohaterów Trylogii, wyd. 2 zmienione, Książka i Wiedza, Warszawa 1973. A. Z. Makowiecki, Słownik postaci literackich, PIW, Warszawa 2000. H. Markiewicz, Pozytywizm, wyd. 3 zmienione, PWN, Warszawa 1999. J. Osmoła, Potop Henryka Sienkiewicza, Biblioteka Wysyłkowa, Lublin 1995.