RZEŹBOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ RZEK

Rzeka- (duży ciek wody, płynąca w korycie naturalnym pod wpływem siły ciężkości) to podstawowy czynnik rzeźbotwórczy na znacznej części powierzchni ziemi. Rodzaj działalności i jej intensywność zależy przede wszystkim od spadku rzeki i jej przepływów oraz od rodzaju skał występujących na powierzchni ziemi. Wyróżniamy trzy podstawowe odcinki (biegi) rzeki: bieg górny, środkowy i dolny. W każdym z nich dolina rzeczna przybiera inny kształt (patrz rysunek obok) i dominują inne rodzaje działalności rzeźbotwórczej

W biegu górnym rzeka ma duży spadek, transportuje więc dużo materiału skalnego. Na tym odcinku przeważa erozja wgłębna. W środkowym biegu, wraz ze zmniejszeniem się spadku terenu, rzeka traci możliwość transportowania dużych okruchów skalnych. Na tym odcinku rzeka płynie wolno i transportuje jedynie drobniejszy żwir, piasek oraz zawiesinę. Zmniejsza się więc erozja wgłębna. Płynąca wolniej rzeka podmywa brzegi koryta. Proces ten nazywany jest erozję boczną. W wyniku erozji bocznej i akumulacji koryto rzeki przesuwa się, co powoduje powstanie zakoli - meandrów. W biegu dolnym rzeka transportuje jedynie drobny materiał skalny. Na tym odcinku przeważa osadzanie materiały skalnego i substancji organicznych czyli akumulacja. Skutki akumulacji najwyraźniej widoczne są u ujścia rzeki do spokojnych wód zatoki morskiej lub jeziora, gdzie zanika siła transportowania. Rzeka zasypując część przybrzeżną morza tworzy deltę. Niekiedy materiał skalny osadzany przez rzekę jest systematycznie wynoszony w głąb morza lub oceany przez prądy morskie lub odpływy. Wówczas tworzy ujście lejkowe (estuarium). Po dopłynięciu rzek do mórz i oceanów kończy się ich rzeźbotwórcza rola, a rozpoczyna praca morza.  

Działalność rzek polega na: erozji rzecznej –proces niszczący transporcie materiału i jego akumulacji- proces budujący Działalność rzek (transport, erozja, akumulacja) to PROCESY FLUWIALNE Formy rzeźby utworzone wskutek niszczącej lub budującej działalności rzek to FORMY FLUWIALNE. Osady transportowane i akumulowane przez rzeki to ALUWIA..

EROZJA RZECZNA Działalność niszcząca wody rzecznej, polegająca na pogłębianiu i poszerzaniu koryta przez niesiony materiał. Materiał te jest jednocześnie rozdrabniany i obtaczany Proces nasila się w czasie wezbrań, przeobrażenie koryta rzecznego jest wtedy największe Przebieg, rozmiar erozji i jej intensywność zależy od : prędkości płynięcia wody, rodzaju ruchu wody, ilości i jakości niesionego materiału, odporności skał podłoża, formy, spadku, przebiegu korytarza, wielkości przepływu oraz warunków klimatycznych

RODZAJE EROZJI RZECZNEJ wgłębna (denna) - polega na pogłębianiu dna rzeki boczna - polega na poszerzaniu brzegów koryta rzecznego wsteczna (źródłowa)- polega na niszczeniu progów skalnych

EROZJA DENNA (WGŁĘBNA) - działa przede wszystkim w górnym biegu rzeki (gdzie rzeka odznacza się największym spadkiem ) -polega na pogłębianiu koryta rzeki, czyli szorowaniu dna głównie przez materiał skalny pochodzący ze zboczy, dna, uderzaniu nim o dno i odrywaniu od niego kolejnych fragmentów skalnych -Materiał ten ściera dno rzeki, ale sam jednocześnie ulega obtoczeniu (powstają w ten sposób otoczaki). -Koryto rzeki może się w ten sposób obniżać aż do osiągnięcia podstawy (bazy) erozyjnej rzeki (poziomu ujścia rzeki). -Innym sposobem pogłębiania dna rzeki jest eworsja, czyli ścieranie dna rzeki przez wirujący głaz - efektem jest powstawanie kolistych zagłębień w dnie rzeki zwanych kociołkami eworsyjnymi. -Podstawową formą rzeźby powstającą w efekcie erozji wgłębnej jest dolina V-kształtna (dolina wciosowa, wcios)- o stromych brzegach, stopniowo się osypujących i ulegających złagodzeniu - Bardzo głębokie doliny wciosowe nazywamy kanionami.

Dolina V-kształtna W Himalajach Wielki Kanion Kolorado w USA Otoczaki Kocioł eworsyjny w Tatrach

EROZJA BOCZNA Występuje w środkowym i dolnym biegu rzeki (dolina rzeki jest płytsza i szersza) Powoduje poszerzanie koryta rzeki Polega na przemieszczaniu się nurtu rzeki od jednego do drugiego brzegu (może być spychany przez wody dopływów, obrywy i osuwiska). Zepchnięty nurt uderza o brzeg, niszczy go i przerzuca się na drugą stronę rzeki Materiał pochodzący z niszczenia podcinanego brzegu jest osadzany (akumulacja) po stronie przeciwnej, gdzie brzeg rzeki narasta – tworzą się zakola (meandry). Brzeg podcinany jest stromy - powstają klify rzeczne, a brzeg przeciwległy jest płaski. Ciągłe podcinanie tych samych brzegów może doprowadzić do przerwania meandru i powstania starorzecza. Następuje to poprzez zwężenie szyjki meandru, a w końcu jej przecięcie. Istniejący meander jest odcinany od nowego koryta przez osadzające się aluwia - powstaje w ten sposób jezioro o kształcie półksiężyca, czyli starorzecze. (patrz rysunek obok). Działalność erozji bocznej prowadzi do poszerzenia doliny rzecznej - powstaje dolina płaskodenna.

Starorzecze Wisły Meandry Nidy Starorzecze Wisły Meandry Morawy Starorzecze Warty

EROZJA WSTECZNA Pierwotny układ sieci rzecznej Występuje w dwóch miejscach rzeki: w źródle rzeki oraz w progach skalnych i wodospadach Prowadzi do stopniowego likwidowania wodospadów oraz cofania progów skalnych W obszarze zapadliskowym, w miejscu wypływu wody podziemnej zasilającej rzekę tworzy się nisza, rodzaj zagłębienia Wypływ wody, zwłaszcza gdy wody te są pod ciśnieniem, poszerza otwór, a ściany niszy cofają się. Dochodzi do cofania się źródła w efekcie czego długość rzeki wydłuża się Erozja wsteczna pojawia się w górnym biegu, w ten sposób powstaje inny typ przełomu rzecznego- przełom epigenetyczny Może tez dojsc do zjawiska kaptażu- przejęcia wody jednej rzeki przez inną. Pierwotny układ sieci rzecznej Układ sieci rzecznej po kaptażu

Drugim miejscem, gdzie zachodzi erozja wsteczna są wodospady i progi skalne. Woda i niesiony wraz z nią materiał skalny spadając z progu wodospadu może niszczyć podstawę tego progu - powstaje tam nisza, która może doprowadzić do oberwania się progu i cofania się wodospadu w stronę źródła rzeki.

TRANSPORT RZECZNY Jest to przenoszenie przez wodę materiału: okruchów skalnych, zwietrzeliny, cząstek gleby i głazów Siła transportowa rzeki zależy od dwóch czynników: Ilości i prędkości niesionej wody - spadku rzeki (im większy tym zdolność transportowa większa) Rzeka transportuje: materiał rozpuszczony materiał zawieszony (w postaci zawiesiny) gruboziarnisty materiał denny materiał organiczny Najwięcej materiału transportują rzeki: Ganges, Brahmaputra Huahg - he, Amazonka Materiał transportowany przez rzekę -nazywamy rumowiskiem. Może to być materiał gruboziarnisty, mineralny, organiczny Podczas transportu w wodzie, materiał skalny jest obtaczany mechanicznie czego efektem są otoczaki w rzekach górskich oraz rozkruszenie skał. Całkowita ilość rumowiska niesionego przez rzekę to obciążenie rzeki

Występują 3 rodzaje transportu rzecznego: Trakcja- toczenie i poślizg materiału po dnie (gł. w biegu górnym) Saltacja- transport przez skoki (gł. w biegu środkowym) Suspensja- transport materiału w zawiesinie (gł. w biegu dolnym)

AKUMULACJA RZECZNA Akumulacja materiału transportowanego przez rzekę następuje w wyniku zmniejszenia prędkości płynącej wody – rzeka traci siłę nośną Specyficznym miejscem akumulacji osadów jest ujście rzeki Osadzanie (depozycja) materiału skalnego niesionego przez rzekę może zachodzić na całej długości koryta. Im większa siła transportowa rzeki tym większa akumulacja. Osady powstałe w wyniku akumulacji rzecznej nazywamy aluwiami. Formy akumulacji rzecznej: stożki napływowe są usypywane przez wody u wylotu dolin odsypy śródkorytowe (mielizny, wyspy) delty - czyli nagromadzenie osadów przy ujściu rzeki do morza Rodzaj delty zależy od budowy linii brzegowej: delta schowana (np. Wisły) delta wysuwająca się (np. Nil, Pad, Dunaj) delta wysunięta (np. Mississipi) W zależności od odcinka rzeki mamy: w górnym jej biegu (duży spadek) dominację erozji wgłębnej i wstecznej w środkowym jej biegu (nieco mniejszy spadek) przewagę erozji bocznej w dolnym jej biegu (minimalny spadek) dominację akumulacji

W wyniku akumulacji rzecznej powstają: – mielizny korytowe – gruboziarnisty materiał tworzący podłużne nasypy stopniowo przemieszczane wzdłuż koryta rzeki; – odsypy meandrowe – mielizny powstające na wewnętrznych stronach zakoli; – mady – drobnoziarnisty materiał zawierający dużo substancji organicznych osadzany podczas wysokich stanów wody na najniższej terasie, tzw. terasie zalewowej; – stożki napływowe – stożki rozpościerające się wachlarzowato w kierunku płynięcia rzeki, powstające w miejscach gwałtownego załamania się jej spadku; – delta – materiał zrzucony przy ujściu rzeki do zbiornika wodnego w postaci stożka napływowego. Może powstać, gdy zbiornik nie jest zbyt głęboki oraz gdy przy ujściu nie działają silne pływy lub prądy morskie mogące usuwać nanoszony materiał. Gdy rzeka wpada do morza o silnym prądzie przybrzeżnym lub wysokich pływach, tworzy się ujście typu lejkowatego, tzw. estuarium

TERASY RZECZNE Terasy to formy rzeźby powierzchni Ziemi występująca powszechnie w dolinach rzecznych. Terasa jest zasadniczo formą równinną, całkowicie poziomą lub (częściej) lekko nachyloną w kierunku osi doliny lub brzegu akwenu. Powstanie terasy jest efektem naprzemiennego występowania dwóch rodzajów procesów morfologicznych: najpierw erozji bocznej rzeki, tworzących powierzchnię równinną, a następnie, po obniżeniu podstawy erozyjnej (dna doliny) - procesów wcinania się koryta rzeki (erozja wgłębna), wskutek czego powstaje krawędź ograniczająca powierzchnię terasy. Efektem kilkakrotnych zmian poziomu podstawy erozyjnej jest schodowe występowanie kilku poziomów terasy, oddzielonych od siebie mniej lub bardziej wyraźnymi progami.

Ze względu na budowę terasy i procesy, które doprowadziły do jej powstania, wyróżniamy różne rodzaje teras, m.in.: -  erozyjne - powstałe na skutek erozji (bocznej, a następnie wgłębnej) rzeki w skale litej, -  akumulacyjne - powstałe w efekcie wypełnienia dna doliny osadami aluwialnymi, a następnie wcięcia się w nie koryta, przy czym rozcięcie nie dochodzi do skały litej w podłożu (jest to najczęściej występujący rodzaj terasy na obszarze Polski). -  akumulacyjno-erozyjne - powstające podobnie jak akumulacyjne, ale erozja wgłębna doprowadziła do wcięcia się koryta rzeki nie tylko w aluwia, ale również w podłoże skalne znajdujące się pod osadami rzecznymi.

MAŁE PODSUMOWANIE

Pracę wykonali: Sandra Kietla Artur Łuczkiewicz Paulina Łopuszyńska Grzegorz Jakubów Dziękujemy za uwagę 

BIBLIOGRAFIA: http://geografia_liceum.republika.pl/dzialrzek.htm http://www.primus.com.pl/gim/galeria/udir_1/informatyka/ 2012mikolajmiekus/rzeki.html http://eszkola.pl/geografia/rzezbotworcza-dzialalnosc- rzek-5261.html http://geografia.zsz1.edu.pl/index.php/prezentacje-on- line/35-procesy-zewnetrzne/57-dzialalnosc-rzek http://www.bryk.pl/wypracowania/geografia/geografia_fiz yczna/10967- rze%C5%BAbotw%C3%B3rcza_dzia%C5%82alno%C5 %9B%C4%87_w%C3%B3d_p%C5%82yn%C4%85cych _i_krasowych.html http://pl.wikipedia.org/wiki/Delta_rzeki

FOTOGRAFIE, WYKRESY, SCHEMATY: https://www.google.pl/search?q=rze%C5%BAbotw%C3%B3rcza+dzi a%C5%82alno%C5%9B%C4%87+rzek&newwindow=1&source=ln ms&tbm=isch&sa=X&ei=HXY- VZytAsfRygO4toCwBQ&ved=0CAcQ_AUoAQ&biw=1366&bih=634 http://www.imgw.pl/wrap/enc/_enc_hydro/bieg_rzeki.html https://www.google.pl/search?newwindow=1&biw=1366&bih=634&tb m=isch&sa=1&q=erozja+rzeczna&oq=erozja+r&gs_l=img.1.1.0l3j0i2 4l7.2163.2329.0.3726.2.2.0.0.0.0.69.131.2.2.0.msedr...0...1c.1.64.im g..0.2.129.3BTKJPMph_U https://www.google.pl/search?newwindow=1&biw=1366&bih=634&tb m=isch&sa=1&q=terasy+rzeczne&oq=terasy+&gs_l=img.1.0.0l5j0i3 0l3j0i10i30j0i5i30.107600.108658.0.109833.7.7.0.0.0.0.110.505.6j1. 7.0.msedr...0...1c.1.64.img..0.7.501.DEhb006Q4pM