Histoire de la littérature française XVIIe-XVIIIe siècles

Prezentacja na temat: "Histoire de la littérature française XVIIe-XVIIIe siècles"— Zapis prezentacji:

1 Histoire de la littérature française XVIIe-XVIIIe siècles
Dialog różnie filozoficzny w XVIII w.: klasyfikacja i charakterystyka

2 DIALOG FILOZOFICZNY I. Dialog filozoficzny Podział formalny
Dialog homofoniczny: dopuszcza do głosu jedynie prawdę z góry uznaną (XXV list filozoficzny Woltera "Sur les Pensées de M. Pascal"[O myślach Pana Pascala] (1733) Dialog sokratyczny (sokratejski), stworzony przez Platona: narracja, w której użyte są dwie metody : synkreza (połączenie różnych punktów widzenia na ten sam przedmiot) i anakreza (stymulacja rozmówcy, by się wypowiedział w spodziewany sposób, podzielił uśpioną w nim wiedzą => majeutyka sokratejska = poród myśli wymuszony na umyśle). Diderot przejmuje tę tradycję i rozwija w trzeciej formie, którą jest Dialog heurystyczny: celem jest przybliżanie się do prawdy (zawsze nieuchwytnej) poprzez prawdy cząstkowe, mnożąc punkty widzenia. Mistrzem w tej sztuce jest Denis Diderot.

3 Woltera anty-Pascal: XXV List filozoficzny
„Wydaje mi się, że w ogólności Pascal napisał Myśli w duchu zohydzenia człowieka. Wysila się, by odmalować nas jako złych i nieszczęśliwych. Obsmarowuje naturę ludzką mniej więcej tak samo jak obsmarował jezuitów. Istocie naszej natury przypisuje to, co jest właściwe tylko niektórym ludziom. Jest elokwentny w obelgach pod adresem ludzkiego gatunku. Ośmielam się wystąpić w obronie ludzkości przeciw temu wzniosłemu mizantropowi; ośmielam się zapewnić, że nie jesteśmy ani tacy źli, ani tacy nieszczęśliwi, jak on sam twierdzi […]” Wolter (jeszcze) optymista odrzuca też metafizykę: „Wiem, że tajemnica grzechu pierworodnego dotyczy mojej wiary a nie rozumu. Bez jej pomocy całkiem nieźle pojmuję, czym jest człowiek […]” „Il me paraît qu'en général l'esprit dans lequel M. Pascal écrivit ces Pensées était de montrer l'homme dans un jour odieux. Il s'acharne à nous peindre tous méchants et malheureux. Il écrit contre la nature humaine à peu près comme il écrivait contre les jésuites. Il impute à l'essence de notre nature ce qui n'appartient qu'à certains hommes. Il dit éloquemment des injures au genre humain. J'ose prendre le parti de l'humanité contre ce misanthrope sublime; j'ose assurer que nous ne sommes ni si méchants ni si malheu­reux qu'il dit [...]” « Je sais que le mystère du péché originel est l'objet de ma foi et non de ma raison. Je conçois fort bien sans mystère ce que c'est que l'homme […]”

4 Heurystyczne dialogi Diderota
Le Rêve de d'Alembert (Sen D’Alemberta,1769) Entretien d’un père avec ses enfants, ou Du danger de se mettre au-dessus des lois (Rozmowa ojca z dziećmi, albo o Niebezpieczeństwie stawania ponad prawem, 1770); wspomnienie z odwiedzin Diderota w domu rodzinnym w Langres w 1754 r. Jacques le Fataliste et son Maître (Kubuś Fatalista i jego Pan, red. 1771, wyd. w Correspondance littéraire z 1778) Le Neveu de Rameau (Kuzynek Mistrza Rameau, I wyd. w 1805, Lipsk, w tłum. niem. Goethe’go, 1891 I wyd. fr. wg rkp z = wersja ostateczna; inne wyd. krytyczne: Jean Fabre 1951, Roland Desné 1963.

5 Le Rêve de D'Alembert (Sen D’Alemberta, rkp Correspondance Littéraire 1769, wyd. 1830)
Hybrydowy styl, dostosowany do tematu: trzy dialogi, spięte środkowym, ze słowotokiem uśpionego D’Alemberta, rozstrzygającego problemy w sposób, który odrzucał w rozmowie I, prowokującego hipotezy wysunięte w rozmowie końcowej przez jego słuchaczy i przyjaciół, świadków monologu, tj. Julię de Lespinasse i dra Bordieu. Tezy witalistyczne głoszone bez brania za nie odpowiedzialności = stan uśpienia, wizja poetycka: spontaniczne powstanie życia z nieożywionej materii, dane matematykowi we śnie odkrycie - intuicja czy proroctwo? Funkcjonowanie organizmu zawiadywanego przez układ nerwowy => porównania do roju pszczół, pająka w sieci. Metafory w służbie naukowego opisu: poeta Diderot. Poczucie humoru, dowcip, aluzyjność, pikanteria, ledwie zawoalowana – w atmosferze przyjaźni, zaufania, szacunku.

6 Le Neveu de Rameau (Kuzynek Mistrza Rameau, rkp 1774-1777, wyd. kryt
Le Neveu de Rameau (Kuzynek Mistrza Rameau, rkp , wyd. kryt. z oryginału fr. 1891) Podtytuł: „Satyra druga”, amorficznośc i hybrydyczność programowa: prolog narracyjny (narrator=dialogowe Moi, domyślne), wygląd Kuzynka w 3 os. Potem w tekście opisują go jedynie autotematyczne zwroty albo didaskalia towarzyszące popisom muzyczno-aktorskim Kuzynka. Obsada: Moi (przeczuwany: sam Filozof, aluzje do córki – jedynaczki) i Lui (Kuzynek Rameau)

7 II. PODZIAŁ TEMATYCZNY Dialog zmarłych (od Lukiana z Samozat II w. n.e., Fénelon, Fontenelle, Krasicki) 2) Dialog libertyński dotyczący a – wolnomyślicielstwa (La Hontan, Diderot, Sade) b – obyczajowego libertynizmu (Crébillon syn, Sade) 3) Dialog (i flirt) naukowy (Fontenelle, zob. CM-): „Jak to !, wykrzyknęła, mam w głowie cały porządek wszechświata! Jestem więc uczona? Tak, odparłem, jest Pani uczona dość rozumnie, i jest nią Pani ze swobodą wyrzeczenia się tego wszystkiego, o czym Pani mówiłem, jak tylko przyjdzie na to Pani ochota… Co do mnie, prosiłbym jedynie, jako wynagrodzenie za moje trudy, byś nie patrzyła nigdy na Słońce, niebo, gwiazdy, nie pomyślawszy o mnie.” Rozmowy o wielości światów, V wieczór (1686)

8 Rozmowy o wielości światów – wieczór V: Que les étoiles fixes sont autant de Soleils, dont chacun éclaire un monde/ Że gwiazdy stałe to Słońca oświetlające własne światy „Gdyby róże, które żyją tylko dzień jeden, mogły opowiadać, i przekazywały sobie te opowieści, opowiadałyby o swoim ogrodniku w pewien sposób, a gdy minęłoby piętnaście tysięcy epok życia róży nic by się w jego portrecie nie zmieniło. I mówiłyby: Zawsze widywałyśmy tego samego ogrodnika, za naszej pamięci tylko on istniał, zawsze taki sam, najwyraźniej nie umiera tak jak my, nawet się nie zmienia. Czy dobrze rozumowały? Lepiej przecież niż Starożytni sądzący o niezmienności ciał niebieskich.” Względność niezmienności (ograniczona do własnego odczucia, subiektywna): człowiek a kosmos # kosmos a człowiek „Si les roses, qui ne durent qu'un jour, faisaient des histoires, et se laissaient des mémoires les unes aux autres, les premières auraient fait le portrait de leur jardinier d'une certaine façon et, de plus de quinze mille âges de roses, les autres qui l'auraient encore laissé à celles qui les devaient suivre, n'y auraient rien changé. Sur cela, elles diraient: „Nous avons toujours vu le même jardinier, de mémoire de rose on n'a vu que lui, il a toujours été fait comme il est, assurément il ne meurt point comme nous, il ne change seulement pas”. Le raisonnement des roses serait-il bon ? Il aurait pourtant plus de fondement que celui que faisaient les Anciens sur les corps célestes.”

9 1. POCZĄTKI : dialog filozoficzny (Platon), satyryczny (Lukian z Samozat => satyra menipejska=proza+wiersz, styl wysoki+niski) 2. Polimorficzne próby nowożytne (XVII w.: Fénelon, Fontenelle) FONTENELLE 1683 FÉNELON (1700 Richelieu+Mazarin) +-Lukian (bez piekielnego decorum) Stworzone jako skrypt dydaktyczny dla wnuka Ludwika XIV, księcia Burgundii, który sam od 1691 próbował sił w tym gatunku Sceptycyzm: zwalcza iluzję potęgi, rozumu i cnoty Nowe perspektywy: moralność w polityce, z przeczuciem bliskiej niełaski (kwietyzm ścigany). BRAK refleksji o samej śmierci Śmierć = wyzwolenie lub objawienie Cel wpisany w dedykację « dla Lukiana » ; moralność w poznaniu zawarta = badanie historii Pierwszy dialog (między Charonem i Merkurym) zamiast Dedykacji : lekko kpiący portret księcia Burgundii (lekcja pokory) Mądrość zmarłych = ich świadomość, zgoda w obliczu Prawdy, do której dialog ma doprowadzić  Skontrastowane portrety, by wzajemnie obnażać wady, np. : Maria Medycejska i kard. de Richelieu = walka z astrologią (przesądna królowa), Pytanie o cnotę : wartość ulotna czy ponadczasowa?  Richelieu=mąż stanu, Mazarin=intrygant: wzór i antywzór w polityce Por. praca doktorska z roku 2012: „La bibliothèque des enfers. Etude comparée des Dialogues des morts de Fénelon et des Rozmowy zmarłych d’Ignacy Krasicki” par Dimitri Garncarzyk. Mémoire pour l’obtention du Master 2 recherche en Littérature Générale et Comparée, sous la direction de Mme le Professeur Françoise Lavocat (Lyon 2).

10 Dialog VI: Ferdynand Cortez Moctezuma (król Azteków)
MOCTEZUMA A co powie Pan na sposób, jakiego użył tyran Pizystrates, by dostać się do ateńskiej cytadeli, z której go wyparto ? Czyż nie przebrał kobiety jakiejś za Minerwę (bo Minerwa była bóstwem opiekuńczym Aten)? Czyż nie wstąpił na wóz wiozący owąż boginię jego przemysłu, czyż nie przemierzył całego miasta, trzymając ją za rękę, krzycząc do Ateńczyków: « Oto sprowadzam wam Pizystratesa, i przykazuję wam go przyjąć”? I ten lud, tak zdolny i tak dowcipny, czyż nie poddał się tyranowi, aby przypodobać się Minerwie, która przemówiła w tej sprawie własnymi ustami ? FERDYNAND CORTEZ Kto was nauczył tylu rzeczy o Ateńczykach ? MOCTEZUMA Odkąd jestem tutaj, zacząłem studiować historię rozmawiając z różnymi zmarłymi. Ale przecież musi Pan przyznać, że Ateńczycy byli nieco bardziej głupi od nas. My nigdy wcześniej nie widzieliśmy statków ani armat, ale oni widzieli już przecież kobiety. A jednak, kiedy Pizystrates postanowił ich sobie podporządkować za pomocą [figury] bogini, okazał im zdecydowanie mniej szacunku niż wy, którzy nas podbiliście dzięki artylerii. F. Cortez – Moctezuma - Bernard Le Bovier de Fontenelle Dialogi zmarłych 1683

11 Wolnomyślicielski dialog Louisa Armanda de Lom d’Arce barona de La Hontana ( ), wyd. Haga 1703 Podstawą pobyt barona w Ameryce Płn ( ) Nouveaux voyages de Monsieur de la Hontan dans l‘Amérique Septentrionale (La Haye, 1703) Mémoires de M. de la Hontan dans l‘Amérique Septentrionale (La Haye 1703) Dialogues curieux entre l‘Auteur et un Sauvage qui a voyagé (La Haye 1703)

12 Adario contra baron de La Hontan?
5 parties : de la religion, des lois, du bonheur, de la médecine, du mariage = de l’universel au particulier, et de plus en plus libertin (obyczaje libertyńskie ukazane tu pod postacią moralności naturalnej, właściwej Huronom). Porządek narastającego konfliktu: im bardziej baron stara się przekonać Hurona do praw i zwyczajów europejskich (a czyni to bardzo nieudolnie), tym dowcipniej Adario wykazuje absurdalność zasad, jakimi kierują się tzw. Cywili-zowani; jakby celem dialogu było zdyskredytowanie ich. Początek pierwszej rozmowy mało obiecujący: argumenty jezuitów, na które baron się chce powołać, od razu zdezawuowane.

13 Rozmowa I: O religii Z wielką przyjemnością, mój drogi Adario, pragnę z tobą podyskutować o najważniejszej sprawie, jaka istnieje na Świecie: chodzi wszak o to, by odkryć przed tobą wielkie prawdy Chrześcijaństwa. / C’est avec beaucoup de plaisir, mon cher Adario, que je veux raisonner avec toy de la plus importante affaire qui soit au Monde; puisqu'il s'agit de te découvrir les grandes veritez du Christianisme. [orthographe originale - IZ] Adario Gotów jestem wysłuchać cie, drogi Bracie, aby wyjaśnić tyle rzeczy, które Jezuici głoszą nam od dawna. Chciałbym pomówić o tym z tobą tak swobodnie, jak to tylko możliwe. Jeśli [jednak] twoja wiara jest podobna do tej, jaka nam głoszą Jezuici, nie mamy po co wdawać się w Rozmowę. Bo nagadali mi tyle bajek, że jedyne, w co mogę uwierzyć, to że mają zbyt wiele rozumu, by sami w nie uwierzyli. /Je suis prêt à t'écouter, mon cher Frére, afin de m'éclaircir de tant de choses que les Jésuites nous prêchent depuis long temps, & je veux que nous parlions ensemble avec autant de liberté que faire se pourra. Si ta Créance est semblable à celle que les Jésuites nous prêchent, il est inutile que nous entrions en Conversation. Car ils m'ont débité tant de fables, que tout ce que j'en puis croire, c'est qu'ils ont trop d'esprit pour les croire eux-mêmes.

14 Rozmowa II: o prawach - Kto bardziej przekonujący?
Wierz mi, zostań Huronem. Widzę przecież różnicę między moją a twoją kondycją. Jestem panem mojego ciała, zarządzam sam sobą, robię, na co mam ochotę, jestem pierwszym i ostatnim spośród osób mojej nacji. Nikogo się nie obawiam i nie zależę od nikogo prócz Wielkiego Ducha. Gdy tymczasem twoje ciało i twoje życie zależne są od twojego głównego wodza; jego wice-król decyduje o tobie, nie czynisz tego, na co masz ochotę, obawiasz się złodziei, fałszywych świadków, morderców, itp.. Crois-moi, fais-toi Huron. Car je vois la différence de ma condition à la tienne. Je suis maître de mon corps, je dispose de moi-même, je fais ce que je veux, je suis le premier et le dernier de ma nation; je ne crains personne et ne dépends uniquement que du grand Esprit. Au lieu que ton corps et ta vie dépendent de ton grand capitaine; son vice-roi dispose de toi, tu ne fais pas ce que tu veux, tu crains voleurs, faux témoins, assassins, etc.

15 Diderota (1713-1784) Suplement do podróży Bougainville’a (1772/73)
Louis-Antoine de Bougainville, Voyage autour du monde (1771) – poprawki względem oryginału w rkp: mit o’Tahiti - „wyspie Cytery”, pokoju, przyjaźni, obfitości, czyli raju hedonisty. Rewizja tego mitu w „pożegnaniu Starca” Outouru - wieści on nieszczęścia, jakie ściągnie na wyspę wizyta Europejczyków: „Ten kraj należy do ciebie! a czemu to? bo postawiłeś na nim stopę? Gdyby pewnego dnia u waszych wybrzeży wylądował Tahitańczyk i gdyby na jednym z waszych kamieni lub na korze waszych drzew wyrył słowa: Kraj ten należy do mieszkańców Tahiti…” Powrót mitu, adaptowanego na potrzeby moralności europejskiej, jako alibi dla jej relatywizowania; noc spędzona przez kapelana wyprawy z córką gospodarza jest usprawiedliwiona potrzebą dostosowania się do obyczajów wyspy – argument podjęty przez Sade’a w powieści Aline et Valcour : portugalski doradca króla-kanibala tłumaczy podobnie przed narratorem-bohaterem swoje postępowanie („katolik w Portugalii, kanibal w Afryce”). Sade wytyka słabe punkty rozumowania Filozofów.

16 Claude Crébillon zw. Crébillon fils, La Nuit et le moment ou Les Matines de Cythère. Dialogue (Noc i chwila czyli Jutrznia na Cyterze, 1737) Definicja kluczowych =tytułowych słów => ‘chwila’ (moment) = ‘chwila, w której pragnie się wierzyć [że się jest kochanym] i dlatego ustępuje’ => ‘noc’ (nuit) = sprzyjająca sytuacja, która ‘dwie istoty wystawia wzajemnie na swoje działania’ Podtytuł: uświęcony zostaje rytuał libertyńskiego uwodzenia, który przechwytuje słownictwo religijne, mowa o „libertyńskiej Jutrzni(?)” ’Les matines’, liturgia godzin w Kościele: śpiewane godzinę po północy. Początek dialogu: => kontrast między zachowaniem Klitandra a jego stylem emfatycznym i pokrętnym => nierówny pojedynek? Kobieta, która ma się za silną w retoryce, czy jest nią także w planie psychospołecznym? => narrator gra w didaskalia, punktujące postępy akcji = uwodzenia => czytelnik włączony do gry (nawet kobiety, aczkolwiek im ponoć odradzano lekturę dialogu) => cena wyczynu: pogarda dla jego pamięci = paradoks próżności (s. 19)? => szczerość jako wytrych w służbie manipulacji (s. 20) => świadomość libertynów: ich autotematyczny metajęzyk = dowód ich intelektualnej wyższości: ściśli i trzeźwi w opisie swojego stanu i jego odmian (s. 21) => teatr libertyński (Laclos!): od rozpoczynającego scenę opowiadania – libertyńska kolacja (s ) aż po didaskalia, które zapraszają czytelnika do przyłączenia się (s. 76, por. Diderot, Kubuś) => dwuznaczność: jaką wartość ma końcowa obietnica? (por. s. 125) CIDALISE/SIDALIZA Niestety! Masz nadto talentów, i gdyby to ode mnie zależało, oddałabym chętnie te, które pewnie najbardziej cenisz, za pewność, że będziesz mi wierny. CLITANDRE/KLITANDR O, bez wątpienia, niezły to by był targ! Dobrze, aniołku, oddam ci tę pewność taniej. Czule całuje ją w rękę. Żegnaj, obyś mogła, jeśli to możliwe, kochać mnie tak jak ja kocham ciebie! Nie odpowiada mu inaczej niż nowym dowodem miłości. Rozstają się. KONIEC CIDALISE/SIDALIZA Hélas ! Vous n'avez que trop de talents, et si cela dépendait de moi, je donnerais volontiers ceux des vôtres, dont vous faites peut-être le plus de cas, pour la certitude que vous me serez fidèle. CLITANDRE/KLITANDR Oh ! Sans doute, vous feriez-là un beau marché ! Allez, mon ange, je vous la donnerai à moins de frais. Il lui baise tendrement la main. Adieu, puissiez-vous, s'il se peut, m'aimer autant que vous êtes aimée vous-même ! Elle ne lui répond qu'en lui prouvant qu'elle l'aime. Ils se séparent.

17 Bilan ? Dialogiczność cechą pism Monteskiusza, Marivaux i Diderota, pozorna dialogiczność – La Hontana, Woltera, Rousseau. Pomiędzy nimi – Sade. Przejawia się nie tylko w dialogach, ale np. w fikcji powieściowej czy w krótkich narracjach (Marivaux, Diderot), głównie przez budowanie dystansu, nie tylko ironią, ale np. przez mnożenie instancji odpowiedzialnych za dyskurs, często o przeciwstawnych poglądach. Istotne przełożenie na warunki odbioru: w wolności myślenia czy też przy (zamaskowanym) sterowaniu nim, za pomocą apriorycznych ocen wyrażonych w stylu (ironia, hiperbola), determinowanych kontekstem. Wolter i Sade są tu najwyrazistszym przykładem.