Modele ustroju konstytucyjnego: Wielkie Księstwo Poznańskie, Wolne Miasto Kraków, Galicja w okresie autonomii Ćwiczenia 16.03.2016 r.

Prezentacja na temat: "Modele ustroju konstytucyjnego: Wielkie Księstwo Poznańskie, Wolne Miasto Kraków, Galicja w okresie autonomii Ćwiczenia 16.03.2016 r."— Zapis prezentacji:

1 Modele ustroju konstytucyjnego: Wielkie Księstwo Poznańskie, Wolne Miasto Kraków, Galicja w okresie autonomii Ćwiczenia r.

2 2

3 Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
patent królewski z dnia 15 maja 1815 r. o objęciu w posiadanie wracającej do Prus części Księstwa Warszawskiego: utworzenie Wielkiego Księstwa Poznańskiego z większości departamentu poznańskiego i noteckiego oraz części kaliskiego i płockiego, powołanie naczelnego prezesa administracji, mianowanie namiestnika, własny herb oraz flaga, król pruski przybrał tytuł wielkiego księcia poznańskiego, Wielkie Księstwo Poznańskiego stało się częścią Królestwa Prus (wyłączenie z terytoriów Związku Niemieckiego);

4 Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
2) odezwa do mieszkańców Wielkiego Księstwa Poznańskiego: utworzenie urzędu namiestnika królewskiego: sprawowany wyłącznie przez Polaka (ks. Antoni Henryk Radziwiłł), przyjmowanie próśb i zażaleń do króla, nadawanie w imieniu króla tytułów, godności, orderów, informowanie ludności o zamiarach rządu, zwoływanie sejmików, gwarancja zachowania religii katolickiej, równouprawnienie języka polskiego z niemieckim, zachowanie dotychczasowych praw osobistych, obsadzanie stanowisk administracyjnych i sądowych Polakami, wydanie w przyszłości konstytucji i rządu prowincjonalnego. 4

5 Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Prowincjonalny sejm postulatowy: utworzony w 1824 r., skład: 48 posłów: 22 ze stanu szlacheckiego, 16 mieszczańskiego, 8 chłopskiego oraz 3 dziedzicznych książąt, wybory pośrednie i ograniczone wysokim cenzusem majątkowym, zwoływany co 3 lata w Poznaniu, przewodniczył mu mianowany przez króla marszałek, obrady w języku polskim, 5

6 Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Prowincjonalny sejm postulatowy: kompetencje: opiniowanie projektów ustaw dotyczących prowincji i podatków ogólnopaństwowych, podejmowanie uchwał w sprawach samorządu, składanie królowi petycji i skarg. 6

7 Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Stanowe sejmiki powiatowe: utworzone w 1828 r., organ doradczy landratów w: zarządzaniu powiatem, rozkładzie podatków, przedstawianiu kandydatów na urząd landratów (uprawnienie odebrane w 1833 r.). 7

8 Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Usuwanie odrębności ustrojowych i narodowych: nieobsadzanie urzędu namiestnika od 1831 r., sprawowanie faktycznej władzy przez pruskiego nadprezydenta prowincji, odebranie sejmikom powiatowym możliwości przedstawiania kandydatów na landrata, język niemiecki od 1832 r. jedynym językiem administracji, całkowite zaprzestanie obsadzania stanowisk w administracji i sądownictwie Polakami, nasilenie germanizacji po 1871 r. 8

9 Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Podział administracyjny: prowincja: Wielkie Księstwo Poznańskie jako jedna z 10 prowincji Prus; na czele nadprezydent; obwody rejencyjne: poznański i bydgoski; na czele prezydent; powiaty z landratem na czele; gminy wiejskie z sołtysem (wsie i mniejsze miasta) i wójtem (wsie, małe miasteczka i folwarki). 9

10 Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Samorząd terytorialny: samorząd prowincjonalny: - stanowe zgromadzenie prowincjonalne (sejm prowincjonalny od 1879 r): sprawy lokalne prowincji oraz składanie petycji i zażaleń; - wydział prowincjonalny z dyrektorem krajowym; samorząd powiatowy: - zgromadzenie powiatowe: organ pomocniczy landrata (sejmik powiatowy od 1872 r.), - wydział powiatowy kierowany przez starostę powiatowego (landrata): organ wykonawczy; 10

11 Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Samorząd terytorialny: samorząd gmin miejskich: - rady miejskie: organ uchwałodawczy, - magistrat z nadburmistrzem (burmistrzem): organ wykonawczy, samorząd gmin wiejskich (wg zmian z 1891 r.): zgromadzenie gminne, sołtys i ławnicy: organ wykonawczy. 11

12 Wielkie Księstwo Poznańskie – odrębności ustrojowe
Wielkie Księstwo Poznańskie jako prowincja o charakterze autonomicznym przez cały czas swego istnienia znajdowała się w administracji centralnej i prowincjonalnej Prus, Wielkie Księstwo Poznańskie formalnie przestało istnieć w 1848 r. po przemianowaniu go przez Zgromadzenie Narodowe na Prowincję Poznańską, jako twór polityczny 5 grudnia 1848 r. po pominięciu go w konstytucji Prus. 12

13 Wolne Miasto Kraków 13

14 Źródła prawa porozumienia międzynarodowe o powołaniu Wolnego Miasta Krakowa z 3 maja 1815 r., umowy z Munchengratz i Cieplic oraz traktat „państw opiekuńczych” z 6 listopada 1846 r. o likwidacji W.M. Krakowa; ustawy konstytucyjne z 3 maja 1815 r., z 11 września 1818 r., z 29 lipca 1833 r.; statuty organiczne, regulujące najważniejsze zagadnienia z zakresu spraw politycznych, gospodarczych i kulturalnych; uchwały Komisji Organizacyjnej ( ) oraz Komisji Reorganizacyjnej (1833); obwieszczenia dowódców wojsk okupacyjnych; reskrypty naczelnika administracji wojskowej i cywilnej; ustawy uchwalone przez Zgromadzenie Reprezentantów; uchwały i rozporządzenia Senatu.

15 Wolne Miasto Kraków powstało na kongresie wiedeńskim na mocy traktatu trzech zaborców z 3 maja 1815 r., obejmowało Kraków, trzy miasta prywatne i 224 wsie, utworzone w wyniku sporów pomiędzy Austrią i Rosją, neutralna republika uprzywilejowana gospodarczo, nadzór nad jego władzami sprawowali rezydenci trzech mocarstw. 15

16 Wolne Miasto Kraków Ustrój polityczny oparty był na trzech konstytucjach z: 1815 r. - stanowiła integralną część traktatu z 3 maja 1815 r.; 1818 r. - opracowana przez Komisję Organizacyjną; 1832r. - opracowana przez Komisję Reorganizacyjną w porozumieniu z Komitetem składającym się z obywateli Wolnego Miasta (znowelizowana w 1837, 1838, 1839 r.). 16

17 Komisja Organizacyjna i Reorganizacyjna
pierwsza powołana w 1815 r. przez „państwa opiekuńcze” dla przygotowania rozwiniętej konstytucji Wolnego Miasta Krakowa; skład: po jednym przedstawicielu państw opiekuńczych (byli nimi Józef Sweerts Spork, Ignacy Miączyński i Ernest Reibnitz) oraz po jednym reprezentancie szlachty, duchowieństwa i mieszczaństwa; podlegała jej Komisja Włościańska; powołała pierwszy skład Senatu Rządzącego; wydała szereg innych aktów prawa dla Krakowa, normujących m.in. podział administracyjny kraju i statut krakowskiego uniwersytetu; rozwiązana po opracowaniu konstytucji w 1818 r.; druga powołana w marcu 1833 roku, w jej skład weszli przedstawiciele trzech zaborców: Wilhelm Pflügl (Austria), August Forckenbeck (Prusy) i Ludwik Tęgoborski (Rosja); opracowała tekst konstytucji z 1833 r.

18 Senat rząd Wolnego Miasta Krakowa,
pierwszy skład Senatu został nominowany w 1815 r. przez Komisję Organizacyjną, według konstytucji z 1818 r. – prezes i 12 senatorów (6 czasowych i 6 dożywotnich), wybierani przez Zgromadzenie Reprezentantów oraz delegowani przez Uniwersytet i Kapitułę Krakowską, przepisy konstytucji z 1833 r. zmniejszy skład do 9 osób – prezes i 8 senatorów (6 czasowych i 2 dożywotnich), wybierani przez Zgromadzenie Reprezentantów i Kapitułę Krakowską, początkowo senatorem mógł zostać każdy obywatel Wolnego Miasta Krakowa, spełniający następujące warunki: cenzus wieku, wyższego wykształcenia, majątkowy oraz zamienny cenzus praktyki administracyjnej, konstytucja z 1833 r. obniżyła cenzus majątkowy, ale wprowadziła warunek wyznawania przez kandydata religii chrześcijańskiej.

19 Prezes Senatu pierwszym prezesem został w 1815 r. Stanisław Wodzicki;
kadencja 3 lata, od 1833 r. 6 lat; Uprawnienia: nadzór nad całokształtem prac Senatu, reprezentacja WMK na zewnątrz, zwierzchnictwo nad Dyrekcją Policji, a po 1833 r. nad Uniwersytetem, porozumiewanie się z mocarstwami opiekuńczymi.

20 Wydziały Senatu w 1815 r.: Administracji, Skarbu i Dóbr Narodowych,
Policji, Sprawiedliwości; Do Układania Przyszłej Organizacji; w 1816 r.: Spraw Wewnętrznych i Sprawiedliwości, Policji i Milicji, Dochodów Publicznych i Skarbu; w 1822 r.: Spraw Wewnętrznych i Policji, Skarbu i Dóbr Narodowych.

21 Wolne Miasto Kraków Senat - kompetencje:
wydawanie rozporządzeń wykonawczych, nominacje urzędników (nie zastrzeżone dla Zgromadzenia Reprezentantów), wstępna aprobata projektów ustaw, prawo łaski, cenzura. 21

22 Wolne Miasto Kraków Zgromadzenie Reprezentantów: władza ustawodawcza,
skład: 46 członków (od 1833 r. 30): 26 deputowanych gmin (wybieranych po jednym w 9 gminach Krakowa i 17 okręgach wiejskich), przedstawiciele senatu, kapituły i Uniwersytetu Krakowskiego (po 3), 6 sędziów pokoju, prawa wyborcze: cenzus wieku, majątku i wykształcenia, sesje odbywały się raz do roku i trwały na 4 tygodnie (od 1833 r. co 3 lata na 6 tygodni), na czele przewodniczący mianowany przez senat. 22

23 Wolne Miasto Kraków Zgromadzenie Reprezentantów - kompetencje: ustawodawstwo (z wyjątkiem zmian konstytucji i zasad ustrojowych), opracowywanie listy kandydatów na urzędy, uchwalanie budżetu i podatków, przyjmowanie sprawozdań z wykonania budżetu, sądownictwo sejmowe nad urzędnikami, którzy popełnili przestępstwa urzędnicze. 23

24 Wolne Miasto Kraków Rezydenci trzech państw zaborczych:
przedstawiciele trzech mocarstw „opiekuńczych”; formalnie przedstawiciele akredytowani przy Senacie Wolnego Miasta Krakowa; konstytucje z 1815 i 1818 r. nie przyznawały im żadnych kompetencji; konstytucja z 1833 r. przyznała im rolę rozjemców w sporach pomiędzy Senatem a Zgromadzeniem Reprezentantów na tle interpretacji przepisów konstytucji oraz w konfliktach kompetencyjnych; na podstawie konstytucji z 1833 r. uzyskali formalnie prawo występowania w roli zwierzchników wobec władz Wolnego Miasta Krakowa i decydowali na bieżąco nawet w drobnych kwestiach; tworzyli w razie potrzeby kolegium, zwane Konferencją Rezydentów, w 1839 r. została ona przekształcona w stałą Konferencję Nieustającą dla spraw Krainy Krakowskiej; 24

25 Administracja terytorialna
gminy miejskie i wiejskie, Kraków: 11 gmin, w tym 9 politycznych (z ludnością posiadającą czynne prawo wyborcze) i 2 administracyjne (zamieszkiwane przez Żydów pozbawionych praw politycznych), pozostały obszar: 17 gmin wiejskich, na czele gmin stali wójtowie, wybierani przez zgromadzenia gminne, a od 1833 r. zgromadzenia obiorcze, w gminach żydowskich pochodzili z nominacji Senatu, kadencja wójta 2 lata, a od 1833 r. 6 lat, warunki pełnienia urzędu wójta: pełnoletniość, umiejętność dokładnego pisania i czytania po polsku i rachunków, nie można było być nigdy karanym kryminalnie ani postawionym w stan oskarżenia, od 1833 r. ukończone 24 lata, odpowiednie wykształcenie, wyznanie chrześcijańskie, kompetencje: administracyjne (wykonywali wszelkie polecenia Senatu), w zakresie wymiaru sprawiedliwości, od 1839 r. zamiast wójtów, w gminach miejskich władze sprawowali komisarze cyrkułowi, a w gminach wiejskich komisarze dystryktowi.

26 Wolne Miasto Kraków Powstanie krakowskie z 1846 r. i likwidacja Wolnego Miasta Kraków: powstanie 22 lutego 1846 r. Rządu Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, ogłoszenie Manifestu do Narodu Polskiego opracowanego przez Karola Libelta, dyktator powstania Jan Tyssowski, upadek powstania 2 marca 1846 r., na mocy patentu Ferdynanda I z r. Wolne Miasto Kraków zostało wcielone do monarchii austriackiej i przemianowane na Wielkie Księstwo Krakowskie. 26

27 Mapa Królestwa Galicji i Lodomerii

28 Geneza autonomii do lat 60 XIX w. Austria nie zrealizowała zobowiązania do utworzenia instytucji narodowych w Galicji; w 1859 r. następuje załamanie się systemu rządów absolutnych w Cesarstwie Austriackim; dyplom październikowy z 1860 r. stanowi początek okresu konstytucyjnego w dziejach Austrii; na podstawie tego aktu przyznano autonomię narodom historycznym, do których zaliczono Polaków; 26 lutego 1861 r. zostaje wydany statut krajowy królestwa Galicji i Lodomerii wraz z Wielkim Księstwem Krakowskim z ordynacją wyborczą do sejmu, stanowił on jeden z allegatów do patentu lutowego; organy autonomiczne: Sejm i Wydział Krajowy.

29 Gmach Sejmu Krajowego Galicji we Lwowie

30 Galicja w okresie autonomii
Sejm Krajowy: skład: 11 wirylistów (7 arcybiskupów i biskupów, 2 rektorzy uniwersytetów w Krakowie i Lwowie, rektor Politechniki Lwowskiej, prezes Akademii Umiejętności w Krakowie), 150 posłów pochodzących z wyborów. 30

31 Galicja w okresie autonomii
Wybory do Sejmu Krajowego odbywały się w 4 kuriach: wielkiej własności ziemskiej: - arystokracja i zamożna szlachta, 44 posłów z grupy około 2000 ziemian; 2) izb przemysłowo-handlowych: 3 posłów wybieranych przez 116 członków reprezentujących izby działające we Lwowie, Krakowie, Brodach; 3) miast większych: 20 posłów wybieranych przez około 20 tys. mieszkańców (cenzus majątkowy, dochodowy i wykształcenia); 4) mniejszych miast i gmin wiejskich: - 74 posłów wybieranych przez około 500 tys. członków. 31

32 Galicja w okresie autonomii
Sejm Krajowy: wybory bezpośrednie w 3 kuriach, wybory pośrednie w 4 kurii, prawo wyborcze: cenzus majątkowy, wieku i wykształcenia, kadencja sejmu: 6 lat, przewodniczył mu marszałek krajowy mianowany przez cesarza (pierwszym był Leon Sapieha). 32

33 Galicja w okresie autonomii
Sejm Krajowy - kompetencje: zmiana przepisów statutu krajowego, sprawy ,,kultury krajowej” (rolnictwo, leśnictwo, hodowla i inne sprawy gospodarcze), ustawodawstwo w sprawach publicznych budowli i dróg, uchwałodawstwo dotyczące utrzymywanych zakładów dobroczynnych, uchwalanie budżetu krajowego, uchwalanie urządzeń w ramach ustaw ogólnopaństwowych: szkolnictwo, administracja i sądownictwo, sprawy kościelne i zaopatrzenie wojska, ustawy krajowe wymagały sankcji cesarskiej, ograniczona kontrola administracji rządowej i samorządowej (coroczne sprawozdanie namiestnika). 33

34 Galicja w okresie autonomii
Wydział Krajowy: organ wykonawczy Sejmu Krajowego, wybierany przez Sejm Krajowy na okres 6 lat, skład: marszałek krajowy oraz 6 członków wybieranych przez kurie i Sejm Krajowy, kompetencje („organ zawiadowczy i wykonawczy reprezentacji krajowej”): przygotowanie projektów ustaw sejmowych i ich wykonanie, polityka zagraniczna, reprezentacja kraju wobec rządu austriackiego, kontrola samorządu terytorialnego. 34

35 Galicja w okresie autonomii
Administracja rządowa: minister ds. Galicji: powołany w 1871 r., urzędował w Wiedniu, był nim zawsze Polak (hr. Kazimierz Grocholski, Florian Ziemiałkowski), opiniował wszystkie akty dotyczące Galicji; 35

36 Galicja w okresie autonomii
namiestnik: powołany w 1849 r. (pierwszym namiestnikiem hr. A. Gołuchowski, hr. A. Potocki, Leon Piniński, Michał Dobrzyński), urzędował we Lwowie, podporządkowany i odpowiedzialny przed rządem austriackim, reprezentował cesarza, kierował administracją rządową, nadzorował władze autonomiczne, przeprowadzanie wyborów do Sejmu Krajowego, władzę sprawował przy pomocy urzędu, zwanego namiestnictwem; 36

37 Galicja w okresie autonomii
starosta: podporządkowany na szczeblu powiatu namiestnikowi, sprawowanie nadzoru nad samorządem gminnym, przeprowadzanie wyborów. 37

38 Galicja w okresie autonomii
Samorząd terytorialny: samorząd powiatowy: - rada powiatowa: organ uchwałodawczo - kontrolujący, - wydział powiatowy: organ wykonawczo - zarządzający; 2) samorząd miejski: - rada miejska: organ uchwałodawczo - nadzorujący, - magistrat: organ zarządzająco - wykonawczy: prezydent (Lwów, Kraków) i burmistrzowie; samorząd gmin wiejskich: - rada gminna: organ uchwałodawczo - nadzorujący - zwierzchność gminna: organ zarządzająco – wykonawczy; naczelni (wójt) i przysiężni. 38