SSP-Ćw.-2 Pojęcie: „Źródła Prawa” W NAUKACH HISTORYCZNOPRAWNYCH

Prezentacja na temat: "SSP-Ćw.-2 Pojęcie: „Źródła Prawa” W NAUKACH HISTORYCZNOPRAWNYCH"— Zapis prezentacji:

1 SSP-Ćw.-2 Pojęcie: „Źródła Prawa” W NAUKACH HISTORYCZNOPRAWNYCH

2 W naukach prawnych (zwłaszcza historyczno- prawnych, teoretyczno-prawnych, także jednak w pozytywno-prawnych) wyodrębnia się zazwyczaj trzy podstawowe znaczenia terminu „źródła prawa”, tj.: materialne formalne poznawcze

3 W ZNACZENIU MATERIALNYM
wszechstronne i czynniki, które w pewnym (większym lub mniejszym) stopniu wpływają na kształtowanie się norm prawnych i w konsekwencji na ich ostateczną treść mogą one mieć charakter: OBIEKTYWNY (jak np. położenie geograficzne, czy klimat) lub SUBIEKTYWNY

4 ż• PRZYKŁADY: stosunki społeczne (funkcjonujące w określonym społeczeństwie); jest to związane ze stratyfikacją społeczeństwa i określoną pozycją wyodrębnionych grup społecznych, takich jak stany, kasty, klasy, warstwy, itd.) stosunki ekonomiczne (zw. przede wszystkim z kwestią podziału i redystrybucji dóbr) szczególne znaczenie ma w tym kontekście przyjęty model prawa własności stosunki polityczne (zw. z działalnością różnego rodzaju partii i ugrupowań dążących do zdobycia I utrzymania władzy). mają one bowiem własne modele życia społecznego, wizji państwa oraz charakteru i kształtu prawa po zdobyciu władzy pragną one zrealizować swoje poglądy na państwo i prawa, tworząc w tym celu takie, a nie inne normy prawne. postawy światopoglądowe (laickie lub religijne) mieszkańcy tworzące wspólnotę prawną będą w naturalny sposób dążyć do realizacji swojego indywidualnego, czy grupowego światopoglądu, do realizacji własnej wizji rzeczywistości za pomocą określonych norm prawnych prądy intelektualne i ideologiczne (dominujące w określonej epoce) wyjątkowo obrazowym przykładem jest epoka Oświecenia pewne tradycje narodowe czy wreszcie (ostatecznie) wola prawodawcy

5 ŹRÓDŁA PRAWA W ZNACZENIU FORMALNYM (fontes iuris oriundi)
 określane bywają również źródłami powstania (powstawania) prawa lub też źródłami istnienia prawa (fontes iuris essendi)  Oznaczają one wówczas formy jego (tj. prawa) powstania (powstawania).  Do źródeł powstania prawa (w tym sensie) zalicza się więc wszelkie formy powstawania norm prawnych oraz wprowadzania ich w życie (stosowania)  Oznaczają one mianowicie szczególne formy wyrażenia woli prawodawcy, dzięki którym to formom normy prawne uzyskują moc prawa i zostają obwarowane sankcją przymusu państwowego.

6 ŹRÓDŁA POWSTANIA PRAWA:
 Zasadniczą rolę wśród źródeł powstania prawa odgrywają takie jego podstawowe formy, jak: • zwyczaj, • stanowienie prawa, • umowa • praktyka sądowa (tu: zwłaszcza precedens, ściślej – najczęściej jest to „sądowy precedens prawotwórczy”) • oraz jurysprudencja, czyli doktryna (nauka prawa)

7 Zwyczaj  zwyczaj jest niewątpliwie najstarszym źródłem prawa, sięgającym czasów pierwotnych, • jego specyfika polega ma tym, że powstaje on oddolnie, żywiołowo, w drodze praktyki społecznej i dopiero wtórnie zostaje usankcjonowany przez organy władzy państwowej,  Zwyczaj jest to więc „uświęcona” długotrwałą tradycją reguła postępowania (forma zachowania) powszechnie akceptowana w określonej społeczności.  Innymi słowy zwyczaj – to ustawiczna praktyka postępowania w określony sposób oraz przekonanie o jej słuszności i zgodności z normami uznanymi za wiążące w danej zbiorowości ludzkiej. • Dopiero jednak uznanie tak pojętej normy zwyczajowej przez państwo poprzez zastosowanie jej w praktyce sądowej wraz z obwarowaniem jej sankcją przymusu państwowego, przekształca normę zwyczajową w normę prawa zwyczajowego.  Należy więc pamiętać o tym, że zwyczaj i prawo zwyczajowe to pojęcia, które uznać można za synonimiczne (bliskoznaczne), lecz nie ekwiwalentne. Innymi słowy są to pojęcia bliskoznaczne, lecz nie równo-, czy jednoznaczne, czy też w pełni tożsame  Zwyczaj odgrywał istotną rolę w dawnych społecznościach, rozwijających się stopniowo. Współcześnie został on niemal całkowicie wyparty przez różne formy prawa stanowionego. Zachował (jako źródło prawa) nieco większe znaczenie w społeczeństwach tradycyjnych, rozwijających się stopniowo, jak np. w krajach, w których system prawny oparty jest na common law (jak np. Wielka Brytania)

8 Stanowienie prawa  działalność prawotwórcza upoważnionych do tego organów legislacyjnych, które określonymi aktami kreują normy prawne, tworzą więc prawo  w przeciwieństwie do norm zwyczajowych normy prawa stanowionego nie są kształtowane drogą tradycji środowiska lecz przez wyspecjalizowane i kompetentne organy władzy prawodawczej, których działalność legislacyjna realizowana jest z zachowaniem wymogów procedury i odpowiedniej formy  przyjęte rozwiązania ustrojowe określają: • które z organów państwowych lub samorządowych posiadają uprawnienia legislacyjne (tj. prawotwórcze), • jaki jest przedmiotowy i podmiotowy zakres tych uprawnień, • jaka jest ich moc prawna, • jaka jest ich pozycja w hierarchicznym z reguły systemie prawnym  Stanowieniem prawa w państwie zajmowało i zajmuje się więc z natury rzeczy bardzo wiele podmiotów.  choć tworzone przez nie akty prawne mają tak dawniej, jak i dziś różne nazwy , różny zakres obowiązywania, różną moc i pozycję prawną, to jednak wszystkie te działania polegają na świadomym, systematycznym stanowieniu prawa.  współcześnie ta właśnie forma źródeł prawa w systemach prawnych państw Europy kontynentalnej ma znaczenie podstawowe.  dominującą pozycję wśród form źródeł obowiązującego i stosowanego prawa jego stanowienie zdobyło sobie jednak stosunkowo niedawno, bowiem w istocie dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku, w wyniku powstania wielkich europejskich kodyfikacji prawnych stworzonych mniej lub ściślej w oparciu o oświeceniowy program kodyfikacji prawa.

9 Praktyka Sądowa  pod pojęciem „praktyki sądowej” w kontekście źródeł prawa w znaczeniu formalnym należy w istocie rzeczy rozumieć sądowy precedens prawotwórczy  jest on uznawany za odmianę zwyczaju z tą jednak zasadniczą różnicą, że • precedens prawotwórczy jest to przede wszystkim decyzja organu sądowego, będąca w przyszłości (stająca się „na przyszłość”) podstawą rozstrzygania w podobny sposób podobnych przypadków prawnych. • tak rozumiany precedens stanowi po dziś dzień podstawą formę źródła prawa sądowego w Wielkiej Brytanii oraz w krajach historycznie związanych z brytyjskim osadnictwem i brytyjską zależnością kolonialną, a więc np. w takich współczesnych państwach, jak Stany Zjednoczone, Kanada, czy Australia, także np. częściowo np. Republika Południowej Afryki

10 Umowa  umowa stanowi swoistą odmianę prawa stanowionego, w którego tworzeniu uczestniczą przynajmniej dwa podmioty umowy dwustronne) wyposażone w zdolność prawotwórczą lub większa ilość takich podmiotów (w przypadku umów wielostronnych)  współcześnie (w systemach prawa krajowego) umowy (np. pomiędzy związkami zawodowymi i rządem) stanowią rzadkość, natomiast bardzo ważną rolę odgrywają w międzynarodowym prawie publicznym (są to umowy o zasięgu uniwersalnym, jak np. dot. powołania i funkcjonowania ONZ lub też jedynie regionalnym. jak np. traktaty powołujące do życia Unię Europejską)  szczególnym rodzajem takiej umowy (o dwustronnym charakterze) jest konkordat, czyli umowa określająca wzajemne relacje pomiędzy określonym państwem, a Stolicą Apostolską  umowę publicznoprawną cechują: • wielość podmiotów tworzących prawo • równorzędność tych podmiotów • oraz zasada wzajemności - polegająca na tym, że przestrzeganie warunków umowy przed jedną stronę obliguje do analogicznego postępowania drugą stronę, czy strony takiej umowy

11 Jurysprudencja (1)  dosłownie ten termin pochodzenia łacińskiego należałoby tłumaczyć, jako mądrość prawniczą lub wiedzę prawniczą .  dziś pod pojęciem tym rozumie się z reguły prawoznawstwo lub jeszcze ściślej – naukę prawa  jurysprudencję utożsamiać więc będziemy z doktryną, nauką prawa, a zwłaszcza z prawotwórczym charakterem działalności najwybitniejszych, obdarzonych niekwestionowanym autorytetem znawców prawa  współcześnie, w dobie niekwestionowanej hegemonii prawa stanowionego (przynajmniej w naszym kręgu kultury prawnej) o jurysprudencji, jako o jednej z form źródeł prawa mówić możemy niemalże wyłącznie w kategoriach historycznych  przebogata historia prawa zna jednak (nie tak znowu nieliczne) przypadki odmiennego postrzegania roli jurysprudencji w systemie źródeł prawa.

12 Jurysprudencja (2) • najbardziej reprezentatywnym tego przykładem wydaje się rola jurysprudencji w starożytnym Rzymie. • osobliwością rozwoju prawa w Rzymie był fakt, iż uczeni prawnicy uczestniczyli bezpośrednio w tworzeniu obowiązujących norm prawnych. • początki prawotwórczej kariery rzymskiej jurysprudencji sięgają okresu republikańskiego, a ściślej przełomu IV i III wieku przed Chr. • okres największej jej świetności, a przynajmniej okres największego bezpośredniego udziału uczonych prawników antycznego Rzymu w kreowaniu obowiązującego prawa to tzw. okres klasyczny prawa rzymskiego, od czasów Oktawiana Augusta, tj. od przełomu I wieku przed Chr. i I wieku po Chr. do połowy III wieku po Chr. • ten niezwykły rozkwit rzymskiej jurysprudencji związany był z decyzją Oktawiana Augusta , przyznającą wybitnym jurystom prawo udzielania opinii prawnych ex auctoritate principis („pod autorytetem cesarza”), czyli z jego upoważnienia. • na okres klasyczny przypadła działalność najwybitniejszych uczonych rzymskich prawników, takich jak Sabinus, Celsus, Ulpian, Julian, Papinian, Paulus, czy Gaius, którzy swoimi „wypowiedziami o prawie” bezpośrednio współtworzyli stosowane prawo, wpływając w ten sposób na treść ferowanych wyroków sądowych

13 Jurysprudencja (3)  innym podobnym tego rodzaju przykładem jest prawotwórcza rola jurysprudencji w epoce wczesno-nowożytnej (w XVI, XVII, a nawet jeszcze XVIII stuleciu). • wówczas to głównie na obszarach obowiązywania prawa niemieckiego (a więc nie tylko na terenie Rzeszy, lecz również na znacznych obszarach Europy Środkowej i częściowo Wschodniej) – powszechną praktyką stało się kierowanie przez sądy zapytań do prawniczych fakultetów uniwersyteckich (zwłaszcza w sprawach szczególnie zawiłych, bądź w przypadku luk w obowiązującym prawie). • opinie i pouczenia uczonych prawników (responsium iuris consilium, consultatio), choć formalnie posiadały jedynie charakter doradczy, w rzeczywistości niejednokrotnie stanowiły podstawę wielu rozstrzygnięć sądowych. • jednym z najwybitniejszych przedstawicieli ówczesnej, niemieckiej jurysprudencji o ogromnym autorytecie był profesor Uniwersytetu w Lipsku – Benedykt Carpzov ( ).  prócz obszarów związanych ze stosowaniem prawa niemieckiego, analogiczne zjawisko (w kontekście prawotwórczej roli jurysprudencji) obserwować można we wczesnonowożytnej Anglii, gdzie dzieła najwybitniejszych głównie XVII-wiecznych prawników (wśród nich zwłaszcza traktaty Edwarda Coke’a) miały w praktyce moc zbliżoną do wiążącej i uznawane były za „księgi autorytetu” (books of authority).

14 ŹRÓDŁA PRAWA W ZNACZENIU POZNAWCZYM (fontes iuris cognoscendi)
 są to wszelkie efekty działalności prawotwórczej zachowane do naszych czasów, które służyć mogą poznaniu prawa (z tego powodu źródła prawa w znaczeniu poznawczym określa się również, jako źródła poznania prawa,  są to więc różnorodne materiały (głównie, choć nie wyłącznie) pisemne, które dostarczają pewnych informacji dotyczących treści i charakteru prawa stosowanego w określonym czasie na określonym terytorium.  Poznawcze źródła prawa można podzielić (w układzie dychotomicznym) na: URZĘDOWE I PRYWATNE: a) urzędowe (źródła poznania prawa)  czyli pochodzące bezpośrednio od samego prawodawcy b) oraz prywatne (źródła poznania prawa) – czyli sporządzane przez osoby prywatne; są to zbiory, spisy norm prawnych tworzone np. dla celów poznawczych, czy dydaktycznych

15 ŹRÓDŁA PRAWA W ZNACZENIU POZNAWCZYM (2)
BEZPOŚREDNIE I POŚREDNIE (źródła poznania prawa): a) bezpośrednie, to takie, które zawierają teksty prawne (np. wszelkie spisy i zbiory norm prawnych, ustawy, uchwały, dokumenty, księgi sądowe i urzędnicze, radziecko- ławnicze itp.) b) pośrednie, to te, które są jedynie przekazami o dawnym prawie, zawierającymi mniej lub bardziej szczegółowe i precyzyjne informacje o prawie minionych czasów.  Do tych ostatnich (tj. pośrednich źródeł poznania prawa), prócz materiałów pisemnych (np. listów i innych form korespondencji, dzieł literackich i historiograficznych, prywatnych zapisków i notatek) należą również: • źródła niematerialne (jak choćby informacje zawarte w przekazach dokonywanych drogą ustnej tradycji), • także przedmioty materialne służące do egzekwowania prawa (np. pręgierz, lub przebogata kolekcja narzędzi tortur, takich jak beczki czarownic, hiszpańskie buty, garoty, wreszcie przeróżne koła, wahadła, łamacze, zgniatacze i cęgi itp.), świadczące niewątpliwie o imponującej wyobraźni i wyrafinowaniu ludzi minionych epok

16 MONARCHIA FRANKOŃSKA:
Kapitularze (śrdn. łac. capitularia) – przykład źródeł prawa stanowionego we wczesnym średniowieczu  w średniowiecznej łac. terminologii termin capitulum znaczył tyle, co „ustęp”, „rozdział”,), swą nazwę zawdzięczają temu, że dzieliły się na krótkie rozdziały (capitula);  były to akty normatywne władców frankońskich (głównie z czasów dynastii Karolingów); miały charakter rozporządzeń monarszych, które regulowały: • sprawy państwowe (organizację, zadania, funkcje i kompetencje urzędników, podział administracyjny kraju świadczenia finansowe poddanych na rzecz Państwa), • a także sprawy zw. z organizacją i funkcjonowaniem sił zbrojnych  Wyróżnia się trzy rodzaje kapitularzy, tj. • capitularia legibus addenda – uzupełnianie i zmiana praw szczepowych • capitularia missorum – instrukcje dla wysłanników królewskich, tzw. „missich” (missi dominici) • capitularia per se scribenda – samodzielne akty normatywne, które obowiązywały na terenie całego państwa

17 RUŚ i ROSJA A). Traktaty (dowgowory; umowy międzynarodowe)
 we wczesnym średniowieczu pewną rolę także dla wewnętrznego porządku prawnego  znanym przykładem takiego aktu normatywnego jest choćby Traktat Rusko-Bizantyjski zawarty (ze strony Rusi Kijowskiej) przez kniazia Olega, z roku 911 B). Ruska Prawda  to cenny i słusznie ceniony pomnik prawa wschodnich Europejczyków, z czasów średniowiecza, zawierający zwyczaje prawne, jakie drogą tradycji kształtowały się na Rusi w zapewne głównie w IX-X w. i jeszcze w pierwszych dekadach XI stulecia, w., później sukcesywnie uzupełniane o nowo powstające zwyczaje  wyodrębnia się zazwyczaj 2-3 główne jej redakcje, którymi są: a) Krótka Prawda • powstała z inicjatywy kniazia Jarosława Mądrego i jego synów-spadkobierców – tzw. Jarosławowiczów, - powstała ona w drugiej połowie XI w. ( ) b) Obszerna Prawda Powstała w pierwszej połowie XII w. ( ) za panowania kniazia Włodzimierza Monomacha • pierwsza jej część do dosłowne powtórzenie Krótkiej Prawdy, którą poszerzono o zwyczaje, jakie ukształtowały się już po przyjęciu Krótkiej Prawdy, • dodatkowo dodano pewne normy zaczerpnięte ze statutów ruskich kniaziów, c) Skrócona Prawda  pochodzi z XV w.,  jest to (jak nazwa wskazuje) przeredagowana nieco uzupełniona i skrócona wersja dawnych Prawd

18 Sobornoje Ułożenije (redakcja soborowa)
Sudiebnik  jest to pierwszy ogólnorosyjski zbiór praw, powstały za panowania Iwana III Srogiego (1497) Sobornoje Ułożenije (redakcja soborowa)  zbiór różnorodnych norm prawnych stosowanych na Rusi, który powstał podczas obrad rosyjskiego Soboru (czyli zjazdu przedstawicieli stanów) w połowie XVII w. (1650) Ukazy  rozporządzenia, ogólnopaństwowe akty normatywne carów Rosyjskiego Imperiów,  wydawane były jako akty monarsze (tj. cara) i dotyczyły wszelkich spraw państwowych,  ogłaszane były w czasach nowożytnych, aż po kres Cesarstwa Rosyjskiego w drugiej dekadzie XX w.

19 NAUKI POMOCNICZE Poznaniu, zrozumieniu I wreszcie opracowaniu problematyki źródeł prawa służą (w swych różnorodnych funkcjach I szczegółowych celach) różne nauki pomocnicze historii. W omawianym kontekście są to zwłaszcza: • Paleografia – nauka o dawnym piśmie • Dyplomatyka – nauka o dawnych dokumentach • Sfragistyka – nauka o dawnych pieczęciach • Chronologia (historyczne podziały, cezury) • Epigrafika – nauka o piśmie na materiale trwałym (np. kamieniu, brązie) • Archeologia prawna – zajmuje się badaniem przedmiotów materialnych służących wykonywaniu prawa