Wstęp do językoznawstwa synchronicznego 3003-11A1WS Filologia polska, I rok * 2015/2016 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego.

Prezentacja na temat: "Wstęp do językoznawstwa synchronicznego 3003-11A1WS Filologia polska, I rok * 2015/2016 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego."— Zapis prezentacji:

1 Wstęp do językoznawstwa synchronicznego 3003-11A1WS Filologia polska, I rok * 2015/2016 Prof. dr hab. Marek Świdziński Zakład Językoznawstwa Komputerowego Instytut Języka Polskiego UW e-mail: m.r.swidzinski@uw.edu.pl Konsultacje w pok. 1: wtorek 10.15-11.15 Strona przedmiotu — szukaj pod: www.mswidz.republika.pl/

2 2 Program 1.Przedmiot językoznawstwa. 2.Cechy definicyjne języka naturalnego. 3.Struktura języka I: słownik i morfologia. 4.Struktura języka II: składnia. 5.Formalne rozumienie języka. Lingwistyka formalna i informatyczna. 6.Komunikacja językowa. 7.Podstawy leksykologii. Leksykografia. 8.Zróżnicowanie języków świata. Podstawy typologii. 9.Typy badań lingwistycznych. 10.Kolokwium.

3 Temat 3 Struktura języka I: słownik morfologia. 3

4 Łacina: ARMAVIRUMQUECANOTROIAEQUIPRIMU SABORISITALIAMFATOPROFUGUSLAVIN AQUEVENITLITORA Arma virumque cano, Troiae qui primus ab oris Italiam, fato profugus, Lavinaque venit litora ‘czyny męża-i śpiewam, Troi który pierwszy od wybrzeży do-Italii, losem miotany, lawińskich-i przybył brzegów’ 4 Analiza tekstu

5 Angielski: Our Father who art in heaven, hallowed be thy name. Thy kingdom come. Thy will be done on earth, as it is in heaven. Give us this day our daily bread, and forgive us our trespasses, as we forgive those who trespass against us, and lead us not into temptation, but deliver us from evil. 5 Analiza tekstu

6 Koreański: anna-nun ku-eykey pyenci-lul sey-pen-ul ponay-ess-ta. ‘Anna-TOP on-dla list-OB trzy-raz-OB posłać-PRZE-OZN’ Anna to mu trzykrotnie list wysłała. 6 Analiza tekstu

7 Polski: Goście są urzeczeni urodą ich najmłodszych córek. 7 Analiza tekstu

8 Szukanie słówek w słowniku Arma virumque cano Troiae qui primus ab oris Italiam fato profugus Lavinaque venit litora virumque => VIR Italiam => ITALIA venit => VENIO 8 Lematyzacja

9 Our Father who art in heaven, hallowed be thy name. Thy kingdom come. Thy will be done on earth, as it is in heaven. Give us this day our daily bread, and forgive us our trespasses, as we forgive those who trespass against us, and lead us not into temptation, but deliver us from evil. art => BE thy => THOU (???) trespasses => TRESPASS 9 Lematyzacja

10 Polski: Goście są urzeczeni urodą ich najmłodszych córek. goście => GOŚĆ są => BYĆ uwiedzeni => UWIEŚĆ // UWIEDZIONY urodą => URODA ich => ONI // ONE najmłodszych => MŁODY córek => CÓRKA 10 Lematyzacja

11 Konstrukcje morfologiczne Pierwszy typ: tonie weselszego hat gefunden czytalibyśmy cats Wielkiejnocy (dawno)ś przyszło will wait waiting psal jsem będę rzygać

12 A to: stolarza Wielkanoc actress podomka Sprachwissenschaft skladatele żebyśmy streetworker szkoła średnia po polsku Konstrukcje morfologiczne

13 Morfologia w węższym rozumieniu: to, co się dzieje wewnątrz słowa Morfologia gramatyczna = fleksja Morfologia słownikowa = słowotwórstwo (derywacja) Są języki bez morfologii Morfologia gramatyczna i słownikowa

14 Wnioski: Słownik nie jest zbiorem słów (wypisanych z tekstu). Słowa są upakowane w leksemy (= hasła słownikowe). Dotyczy to przytłaczającej większości JN w świecie. Słowa nie są najprostszymi znakami. 14 Słowa a znaki proste

15 „Słownik” morfemów M = {-ank-, -ą, -czyta-, dyskretn-, dziś, -ent-, -i, -k-, koch-, -ł-, od, ‑ ość-, prze-, -y, -ów, stud-, wiadom-, -  } Konstrukcje morfologiczne: oSurowiec: morfemy, konstrukcje morfologiczne. oProdukt: słowa. 15 Punkt wyjścia: morfemy

16 Poprawne: studentki przeczytały dyskretną wiadomość kochanków Dewiacyjne: *studentanki *czytałk *dyskretn *przewiadomośćą *kochów 16 Konstrukcje morfemowe

17 Gramatyka słów: morfologia. Są języki, dla których Gramatyka = Morfologia 17 Gramatyka słów

18 „Słownik” słów: S = {dyskretną, dziś, przeczytały, kochanków, od, studentki, wiadomość} Konstrukcje składniowe: oSurowiec: słowa, konstrukcje składniowe. oProdukt: wyrażenia (frazy lub zdania). 18 Punkt wyjścia: słowa

19 Poprawne: Studentki przeczytały dziś dyskretną wiadomość od kochanków. Dyskretną od kochanków wiadomość studentki dziś przeczytały. Przeczytały dziś od kochanków wiadomość dyskretną studentki. Dewiacyjne: *Studentki wiadomość dziś od dyskretną kochanków przeczytały. 19 Konstrukcje składniowe

20 Gramatyka wyrażeń: składnia. Są języki, dla których Gramatyka = Składnia. 20 Gramatyka wyrażeń

21 Gramatyka języka polskiego obejmuje:  morfologię i  składnię. Polski — język wysoce fleksyjny (HIL = highly inflected language). Słowa polskie przeważnie nie są znakami prostymi. 21 Języki wysoce fleksyjne

22 Co to znaczy słowo? Ile słów mamy mamy poniższym zdaniu: Mamy mamy, drogie mamy, młodsze od niejednej mamy, ale mamy lubią wasze mamy. 22 Słowo, forma wyrazowa, leksem

23 Odpowiedzi: 6 - 5 - 4 - 3 - 2 - 1 - 0... 23 Słowo, forma wyrazowa, leksem

24 Rozróżnienia: a. jednostki konkretnej (fizycznego wystąpienia pewnego obiektu) i jednostki abstrakcyjnej — klasy wystąpień; [ang. token — type] b. jednostki niezinterpretowanej i jednostki zinterpretowanej. 24 Słowo, forma wyrazowa, leksem

25 słowo — napis między spacjami lub znakami interpunkcyjnymi; forma wyrazowa — słowo z interpretacją gramatyczną (część mowy, ewentualne wartości kategorii fleksyjnych, ewentualnie nazwa jednostki słownikowej); leksem — zbiór form wyrazowych o tym samym odniesieniu do rzeczywistości (i o podobnym kształcie). 25 Słowo, forma wyrazowa, leksem

26 Słowo mamy reprezentuje 5 różnych form wyrazowych: (a) czasownikową o wartości pierwszej osoby liczby mnogiej czasu teraźniejszego (mamy(1os,mno,ter)) (b) rzeczownikową o wartości dopełniacza liczby pojedynczej (mamy(dop,poj)); (c) rzeczownikowa o wartości mianownika liczby mnogiej (mamy(mian,mno)); (d) rzeczownikowa o wartości biernika liczby mnogiej (mamy(bier,mno) ); (e) rzeczownikowa o wartości wołacza liczby mnogiej (mamy(woł,mno)). 26 Słowo, forma wyrazowa, leksem

27 oSłowa typu mamy — homonimy. oRozwiązywanie homonimii: dehomonimizacja oLEKSEM  hasło słownikowe. oOdgadywanie leksemu: lematyzacja oSŁOWNIK (składnik systemu językowego): zbiór form wyrazowych. oZbiór leksemów (a więc — zbiór zbiorów form wyrazowych) — LEKSYKON. 27 Słowo, forma wyrazowa, leksem

28 Typ A: STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, WIADOMOŚĆ, KOCHANEK Typ B: DZIŚ, DYSKRETNY, OD Typ A.: podzielne słowotwórczo (derywaty). Typ B.: niepodzielne słowotwórczo. 28 Reguły gramatyki

29 Gramatyka – zbiór reguł, które robią: słowa z morfemówFLEKSJA [ leksemy z leksemów słowotwórstwo ] wyrażenia ze słów i innych wyrażeńSKŁADNIA Słowotwórstwo – słabo gramatyczne. 29 Reguły gramatyki

30 Leksemy — zbiory form wyrazowych: STUDENTKA = {studentka,studentki, studentce,..., studentki, studentek, studentkom,...} PRZECZYTAĆ = {przeczytam, przeczytasz, przeczyta,..., przeczytałem, przeczytałam, przeczytałeś,..., przeczytaj, przeczytajmy,..., przeczytałbym, przeczytałabym, przeczytałbyś,..., przeczytać, przeczytawszy} 30 Przedmiot fleksji

31 WIADOMOŚĆ = {wiadomość, wiadomości, wiadomości,..., wiadomościom,...} KOCHANEK = {kochanek, kochanka, kochankowi,..., kochankowie, kochanków, kochankom,...} DZIŚ = {dziś} DYSKRETNY = {dyskretny, dyskretna, dyskretne, dyskretnego, dyskretnej, dyskretnego, dyskretnemu, dyskretnej, dyskretnemu,..., dyskretni, dyskretne, dyskretnych, dyskretnym,..., dyskretniejszy,..., najdyskretniejszy,...} OD = {od, ode} 31 Przedmiot fleksji

32 Co to jest fleksja? Jak zinterpretować słowo tonie, żeby znaleźć w leksykonie odpowiedni leksem? TON TONA TONIA TOŃ TONĄĆ 1.Rozpoznać słowo jako formę wyrazową. 2.Podzielić na składniki (temat fleksyjny, końcówka, alternacje). 3.Poszukać w leksykonie. Fleksja

33 Ad 1.: To jest w dobrym tonie. Jasio tonie w rzece. Tonie się rozstąpiły przed Świtezianką. Przyglądałem się tonie. Poprzestali na tonie. Obie Tonie toną. W złym środowisku Jan pływa, w dobrym tonie. Jasio zgłębia i tonie w rzece.

34 Ad 2.: tonie ton(i)--e tonie--Ø Analogicznie jak trop(i)--e chuc(i)--e słom(i)--e pęknie--Ø

35 Ad 3.: tonie  Leksem A TONjakTROP TONAjakSŁOMA TOŃjakCHUĆ TONĄĆjakPĘKNĄĆ TONIAjak KANIA

36 fleksja głębinowa: opis uporządkowania form wyrazowych w leksemy (= szkolny rozbiór gramatyczny); fleksja powierzchniowa: opis struktury morfemowej form wyrazowych i klasyfikacja leksemów odmiennych ze względu na strukturę morfemową jego form (= szkolne „tematy”, „końcówki” i „wymiany głoskowe”). Dwie fleksje

37 Leksemy odmienne i nieodmienne STUDENTKA, PRZECZYTAĆ, WIADOMOŚĆ, DYSKRETNY, WIADOMOŚĆ, KOCHANEK DZIŚ A następujące leksemy: EMU, OD, MUZEUM, STEREO, SUPER ??? Odmienność

38 Jaki mamy pożytek z fleksji? Semantyczny: Chłopiec śpi. : Chłopcy śpią. Śpię. : Śpisz. : Śpi. Mży. : Mżyło. : Będzie mżyło............................. Fleksja: po co???

39 Składniowy: Ten chłopiec śpi. : Ci chłopcy śpią. Ten chłopiec śpi. : Ta dziewczyna śpi. : To widmo śpi. bez mamy : o mamie : za mamę Semantyczno-składniowy: Mama zabiła gęś. : Mamę zabiła gęś. : Zabił gęś mamą. Pięć mam płacze. : Kuzynka mamy płacze. Fleksja: po co???

40 Kategorie gramatyczne fleksyjne Kategorie fleksyjne: opozycje w zbiorze form wyrazowych wewnątrz leksemu.  Wartości kategorii fleksyjnych: człony takich opozycji. Przypadek, Osoba, Czas ale mianownik, trzecia, przyszły Język fleksyjny — taki, w którym fleksja służy składni Kategorie gramatyczne

41 Osoba 1os 2os3os pojjem jeszje mnojemy jeciejedzą [pojbędę jeść będziesz jeśćbędzie jeść mnobędziemy jeść będziecie jeśćbędą jeść] poj________ jedz [niech je] mnojedzmy jedzcie[niech jedzą] Kategorie gramatyczne

42 Tryb JEŚĆ ZBIĆ oznjadły zbiły rozjedzmy zbijmy warjedlibyście zbilibyście [bylibyście [bylibyśmy jedli] zbili] 42 Kategorie gramatyczne

43 Paradygmat 43

44 44

45 45

46 Klasyfikacja leksemów Część mowy — jakaś klasa leksemów. Klasyfikacja leksemów jest niezbędna teoretycznie i praktycznie. Powinna być poprawna logicznie i dobrze zaprojektowana technicznie. Części mowy

47 Szkolne rozpoznawanie części mowy: CHŁOPIEC, GÓRA, SMOK, PODJADANIE, SZCZEROŚĆ, SZÓSTKA MAŁY, WIETRZNY, SZCZERY, PALĄCY, PIERWSZY, WINIEN CZYTAĆ, PREZESOWAĆ, PODJADAĆ, PALIĆ, PRZEWYŻSZAĆ, BYĆ DWA, SZEŚĆ, PIERWSZY, DWOJAKI DOBRZE, WYSOKO, WCZORAJ 47

48 Jakie to leksemy: ON, COŚ, TEN, TAKI, KIEDY, TYLE TRZEBA, CZAS, NIEPODOBNA ŻE, DOPÓKI, I, ZARÓWNO NA, MIĘDZY, Z POWODU, TEMU BYNAJMNIEJ, OKOŁO, DOŚĆ 48

49 Jakie kryteria? Zwykle — luźno semantyczne: Kto? co? Co robi? Jaki? Jak? Gdzie? Kiedy? Ile? Który? Zaimek coś zastępuje 49

50 Czasem — składniowe: Typy zaimków Typy liczebników MAŁY JASIO ROBI BŁĘDY W ROZBIORZE GRAMATYCZNYM... 50

51 Czy znamy inne części mowy („niepolskie”)? 51

52 Rodzajnik Determinator Partykuła przyczasownikowa Słowo posiłkowe Czasownik modalny Przymiotnik przyczasownikowy 52

53 Klasyfikacja gramatyczna leksemów polskich Zygmunta Saloniego Mamy leksem LX. Pytamy kolejno: (1) czy jest odmienny; (2) czy odmienia się przez przypadek; (3) czy odmienia się przez osobę; (4) czy odmienia się przez rodzaj; (5) czy odmienia się przez liczbę; (6) czy jest samodzielny składniowo; (7) czy pełni funkcję łączącą; (8) czy ma rząd. Części mowy formalnie(j)

54

55 Klasy gramatyczne: RZECZowniki PRZYMiotniki LICZebniki CZASowniki CZAS NIEWL — czasowniki niewłaściwe PART-PRZYS — partykuło-przysłówki SPOJ — spójniki PRZYIMki WYKrzykniki

56 Typologia Z. Saloniego a typologia szkolna Nie ma osobnej klasy zaimków. Imiesłowy przymiotnikowe to leksemy przymiotnikowe. Przymiotnikami są również liczebniki porządkowe. Przysłówki odprzymiotnikowe włączamy do leksemów przymiotnikowych.

57 Fleksja powierzchniowa Problem — wypełnienia klatek paradygmatu. Typy form fleksyjnych: formy syntetyczne formy analityczne (w tym: aglutynacyjne). Rozbiór: temat fleksyjny i część gramatyczna. Część gramatyczna: a.pojedynczy morfem — końcówka b.sekwencja morfemów (końcówek) c.osobne słowo (być może, wraz z a. lub b.). 57 Paradygmatyka

58 Formy syntetyczne: dziewczyny: dziewczyn- -y chłopiec: chłopiec- -  najmłodszy: naj- -młod- -sz- -y AGL czytałaś: czyta- -ł- -a- -ś AGL czytali: czyta- -l- -i- -  [Formy analityczne: AGL (ty)ś... czytałła: -ś... czyta- -ł- -a AGL byśmy... czytały: by- -śmy.... czyta- -ł- -y będę czytać: będ- -ę czyta- -ć AGL czytało będzie: czyta- -ł- -o będzie- -  ] 58

59 Problemy fleksji powierzchniowej: a. końcówki wspólnofunkcyjne i ich dystrybucja, b. alternacje w tematach i ich dystrybucja, c. wzorce odmiany (klasyfikacja leksemów). Ad a.:  -e (drwale, arbitraże, dworzanie, ciemnie, stolice, kasze)  -y (starcy, robotnicy, brzuchy, stoły, dziewczyny, myszy)  -i (króliki, hetmani, podłogi, kości)  -owie (paziowie, widzowie, wrogowie, panowie)  -a (akta, pola, okna) 59

60 Ad b.: CZYTAĆ:czytam, czytasz,..., czytają,..., czytałem,... WIEŹĆ: wiozę, wieziesz,..., wiozłem,..., wiózł,..., wieźli,..., wieziono,... ROBOTNIK: robotnik,..., robotnikiem,..., robotnicy,... SZKOŁA:szkoła,..., szkole,..., szkół,... MAŁY: mały,..., mali,..., mniejszego,... 60

61 Uwaga: w polszczyźnie odmieniaja się tematy! Morfonologia droga: drog- + -a drodze: 1. drog- => drodz-, 2. drodz- + -e dróg: 1. drog- => dróg-, 2. dróg- + -  kupował: kupowa- + -ł kupujesz: 1. kupowa- => kupuje-, 2. kupuje- + -sz kupując: 1. kupowa- => kupuj-, 2. kupuj- + -ąc ciąć: cią- + -ć tnę: 1. cią- => tn-, 2. tn- + -ę tnął: 1. cią- => tną-, 2. tną- + -ł 61

62 Ad c.: Klasyfikacja fleksyjna leksemów — oparta na regularnych odpowiedniościach typu a. i typu b. generowanie tematów od tematów, dopasowywanie końcówek. Systematyzacja fleksji polskiej — dzieło Jana Tokarskiego. 62

63 63 Grupy koniugacyjne Jana Tokarskiego (por. SJP Dor.: lxiii-lxxiv, Tokarski (1973: 213-230)): 1:CZYTAĆczytać, ~am, ~asz, ~ają, ~aj, ~ał, ~ali, ~ano 2:UMIEĆumieć, ~em, ~esz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano 3:SZALEĆszaleć, ~eję, ~ejesz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano 4:KUPOWAĆkupować, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~ował, ~owa ­ li, ~owano 5a: CIĄGNĄĆciągnąć, ~nę, ~niesz, ~ną, ~nij, ~nął, ~nęli, ~nięto 5b: SUNĄĆsunąć, ~nę, ~niesz, ~ną, ~ń, ~nął, ~nęli, ~nięto 5c:CHUDNĄĆchudnąć, ~nę, ~niesz, ~ną, ~nij, ~ł, ~li, ~nięto 6a: M Ó WIĆm ó wić, ~ię, ~isz, ~ią, ~ , ~ił, ~ili, ~iono 6b: WARZYĆwarzyć, ~ę, ~ysz, ~ą, ~ , ~ył, ~yli, ~ono

64 64 7a: MYŚLEĆ myśleć, ~ę, ~isz, ~ą, ~ , ~ał, ~eli, ~ano 7b: SŁYSZEĆ słyszeć, ~ę, ~ysz, ~ą, ~ , ~ał, ~eli, ~ano 8a: PISYWAĆ pisywać, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~ywał, ~ywa­li, ~ywano 8b: OPUKIWAĆ opukiwać, ~uję, ~ujesz, ~ują, ~uj, ~iwał, ~iwali, ~iwano 9: PISAĆ pisać, ~ę, ~esz, ~ą, ~ , ~ał, ~ali, ~ano 10a: ŻYĆ żyć, ~ję, ~jesz, ~ją, ~j, ~ł, ~li, ~to 10b: GRZAĆ grzać, ~eję, ~ejesz, ~eją, ~ej, ~ał, ~eli, ~ano 10c: DĄĆ dąć, ~mę, ~miesz, ~mą, ~mij, ~ął, ~ęli, ~ęto 11: NIEŚĆ nieść, ~ę, ~iesz, ~ą, ~ , ~ł, ~li, ~iono

65 Mnemotechnika m Drwal (1) do kuśnierza (2) rzekł: – Ten koniak (3) drogi Na stół (4) tu postaw (tak czynią mieszczanie (5)...), ż A ciemni (1) niszę (2) rozsuń do podłogi (3): Damę (4) mam przyjąć chęć (5), gdy noc (6) nastanie. n Szczęściem (1) na udka (2) wrażliwe mam ciało (3). Dziewczę (4) w ramiona (5) fatum (6) mi zesłało! 73

66 Zadania domowe o Czym się różnią fleksyjnie: HETMAN – TARTAN TONIA – KANIA DZIECKO – PŁUCKO Poszukaj ich opisu w słownikach. o Co to jest idiosynkrazja w lingwistyce? o Jaka to klasa gramatyczna (= część mowy według Saloniego)? KTOKOLWIEK, WOLNO, SIÓDMY, DUŻO, JA 74