PRZESŁANKI PROCESOWE Konstrukcja przesłanek w postępowaniu karnym Przesłanki procesowe to okoliczności warunkujące dopuszczalność wszczęcia i kontynuacji procesu, dotyczące stanu prawnego i faktycznego. Konstrukcja przesłanek w postępowaniu karnym i obowiązek ich uwzględniania tworzą istotne gwarancje dla obywateli.

PODZIAŁ PRZESŁANEK przesłanki dodatnie ( pozytywne) – okoliczności, które warunkują dopuszczalność wszczęcia procesu i jego prowadzenia, przesłanki ujemne ( negatywne) – okoliczności powodujące niedopuszczalność procesu karnego ( art.17 k.p.k.). Przeszkodą procesową będziemy nazywać istnienie przesłanki ujemnej lub brak przesłanki dodatniej.

Przesłanki ujemne możemy podzielić na: przesłanki ujemne bezwzględne ( absolutne) – powodują, że wyłączona jest w ogóle dopuszczalność procesu karnego co do tej samej osoby i tego samego czynu np. brak znamion czynu zabronionego, śmierć oskarżonego, przedawnienie, przesłanki ujemne względne ( relatywne) – powodują niedopuszczalność procesu, chociaż w zmienionych okolicznościach proces może się toczyć. Dotyczy to tylko niektórych przesłanek o charakterze procesowym np. brak wymaganego zezwolenia na ściganie, brak wniosku pokrzywdzonego przy przestępstwach ściganych na wniosek.

Przesłanki mogą być: ogólne – warunkują dopuszczalność każdego procesu, szczególne – odnoszą się jedynie do procesu prowadzonego w szczególnym trybie postępowania karnego np. postępowanie nakazowe, przyspieszone, z oskarżenia prywatnego. Przesłanki dzielimy także na: dotyczące całego postępowania, np. śmierć oskarżonego, występujące w poszczególnych stadiach procesowych ( np. w sprawach ściganych na wniosek – warunkuje stadium przygotowawcze i jurysdykcyjne, skarga uprawnionego organu warunkuje stadium jurysdykcyjne, natomiast apelacja będzie przesłanką warunkującą stadium odwoławcze).

Przesłanki dzielimy także: na przesłanki materialne, na przesłanki formalne. Przesłanki materialne – wynikają z prawa karnego materialnego i wpływają na odpowiedzialność karną. Dotyczą one przedmiotu procesu i meritum sprawy, np. stwierdzenie, czy czyn zawiera ustawowe znamiona przestępstwa. Skutkiem procesowym przeszkody procesowej o charakterze materialnym jest umorzenie postępowania przygotowawczego lub uniewinnienie w postępowaniu sądowym. Przesłanki formalne- nie przesądzają o kwestii odpowiedzialności, lecz jedynie o dopuszczalności procesu karnego. Nie dotyczą istoty czynu, np. brak skargi uprawnionego oskarżyciela, brak wniosku o ściganie karne.

Nie wszczyna się postępowania, a wszczęte umarza, gdy ( przesłanki z art. 17 k.p.k.): 1/ czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia, 2/ czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, ze sprawca nie popełnia przestępstwa, 3/ społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, 4/ ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze, 5/ oskarżony zmarł, 6/ nastąpiło przedawnienie karalności, 7/ postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,

8/ sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych, 9/ brak skargi uprawnionego oskarżyciela, 10/ brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba, że ustawa stanowi inaczej, 11/ zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.

Przesłanki – czynu nie popełniono albo brak danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia oraz czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, ze sprawca nie popełnia przestępstwa. Są to przesłanki materialnoprawne stanowiące warunek odpowiedzialności karnej: Brak czynu oznacza: zupełny brak zdarzenia np. fałszywe zawiadomienie o przestępstwie, brak elementów czynu w zdarzeniu ( zachowaniu się człowieka), np. uszkodzenie mienia przez zwierzę, zniszczenie własnej rzeczy, włamanie do własnego domu- zdarzenie wprawdzie zaistniało, ale nie ma w nim elementów czynu zabronionego, niepopełnienie czynu przez podejrzanego ( faza in personam)

Brak dostatecznie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa oznacza: zupełny brak zdarzenia, brak elementów czynu w zdarzeniu, niepopełnienie czynu przez podejrzanego. W tej sytuacji nie chodzi o pozytywne przyjęcie braku czynu czy sprawstwa, a więc wykluczenie tego, że czyn miał miejsce lub wykluczenie tego, że czynu dokonała konkretna osoba. Ta przesłanka będzie miała zastosowanie, kiedy nie możemy wykluczyć, że czyn nie zaistniał lub czynu nie popełniła konkretna osoba. Z drugiej strony mamy brak dostatecznych danych do przyjęcia, że czyn zaistniał lub czyn popełniła konkretna osoba ( np. słaby materiał dowodowy, niewiarygodny pokrzywdzony).

Brak znamion czynu zabronionego: czyn zaistniał, ale brak w nim wszystkich znamion wymaganych przez naruszony rzekomo przepis ustawy, np. brak uporczywości przy obowiązku alimentacji, brak wiedzy o byciu zarażonym HIV przy przestępstwie z art. 161 k.k., brak wielości zachowań przy rozpijaniu małoletniego lub przy znęcaniu, samobójstwo, zgon naturalny. Sprawca nie popełnia przestępstwa: przede wszystkim okoliczności wskazane w rozdziale III k.k. ( obrona konieczna, stan wyższej konieczności, ryzyko nowatorskie, błąd, niepoczytalność), ale też wynikające z innych norm prawa karnego materialnego np. art. 141§3, art.213, art.240§2 k.k. niepoczytalność zawsze powoduje umorzenie postępowania karnego, sprawca nie popełnia przestępstwa przy całkowitym braku społecznej szkodliwości czynu ( orz. SN z 25-01-2000r.)

Przesłanka – społeczna szkodliwość czynu jest znikoma. Przesłanka materialnoprawna. Znikoma społeczna szkodliwość czynu powoduje, ze czyn wprawdzie nie stanowi przestępstwa, ale sprawca takiego czynu nie może być uznany za niewinnego. W tej sytuacji zakończenie procesu karnego zawsze będzie przybierało formę umorzenia. Przesłanka – ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze. przesłanka materialnoprawna, odnosi się typowo do instytucji znajdujących się w kodeksie karnym, przesłanka ta wiąże się bezpośrednio z odstąpieniem sprawcy od popełnienia czynu lub zapobiegnięciem przez sprawcę skutkowi swojego czynu,

Zastosowanie przesłanki: art. 15§ 1 k.k. – nie podlega karze za usiłowanie, kto dobrowolnie odstąpił od czynu lub zapobiegł skutkowi, art. 17 k.k. – nie podlega karze za przygotowanie, kto dobrowolnie odstąpił od czynu lub wykonał istotne starania zmierzające do zapobieżenia dokonania, art. 23 k.k. – nie podlega karze współdziałający, który dobrowolnie zapobiegł dokonaniu czynu, Art. 252 k.k. nie podlega karze za przestępstwo brania i przetrzymywania zakładnika w celu zmuszenia organu, instytucji państwowej, samorządowej, do określonego zachowania, jeżeli odstąpił od zamiaru wymuszenia i zwolnił zakładnika.

nie podlega karze za przestępstwo z art. 258 k. k nie podlega karze za przestępstwo z art. 258 k.k. ( udział w zorganizowanej grupie lub związku mającym na celu popełnienie przestępstwa), jeżeli odstąpił od udziału w grupie i ujawnił przed organem ścigania istotne okoliczności czynu lub zapobiegł popełnieniu przestępstwa, art. 233 k.k. – nie podlega karze kto, nie wiedząc o prawie do odmowy składania zeznań lub odpowiedzi na pytania, składa fałszywe zeznanie w obawie przed odpowiedzialnością karną, art. 239 k.k. – nie podlega karze kto ukrywa osobę najbliższą ( przestępstwo dotyczące utrudniania lub udaremniania postępowania karnego),

art. 236 k.k. nie podlega karze, kto zataja dowody niewinności z obawy przed odpowiedzialnością grożącą jemu samemu lub najbliższym, art. 229§6 k.k. i art. 230a§3 k.k.- nie podlega karze sprawca przestępstwa udzielenia lub obietnicy udzielenia korzyści majątkowej lub osobistej ( w różnej formie), jeżeli korzyść czy obietnica korzyści zostały przyjęte, a sprawca zawiadomił o tym organ ścigania i ujawnił wszystkie okoliczności, zanim ten organ się o tym dowiedział.

Przesłanka – oskarżony zmarł brak strony i brak odpowiedzialnego za popełnienie przestępstwa, wymusza umorzenie postępowania lub powoduje brak obowiązku wszczynania postępowania, śmierć oskarżonego nie stoi na przeszkodzie wszczęciu i przeprowadzeniu śledztwa leżącego w kompetencji prokuratora IPN, prowadzonego dla wyjaśnienia okoliczności zbrodni nazistowskiej czy komunistycznej i ustalenia osób pokrzywdzonych. Jednak po realizacji tych celów postępowanie podlega umorzeniu.

Przesłanka – przedawnienie karalności powoduje odmowę wszczęcia postępowania przygotowawczego – tylko w sprawach ściganych z urzędu, w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego upływ okresu przedawnienia powoduje umorzenie sprawy, ponieważ sam fakt wniesienia skargi jest już wszczęciem postępowania, przedawnienia nie stosuje się do zbrodni przeciwko pokojowi, ludzkości i przestępstw wojennych, nie stosujemy przedawnienia do przestępstw popełnionych przez funkcjonariusza publicznego w związku z pełnieniem przez niego obowiązków służbowych ( dotyczy takich przestępstw jak zabójstwo, ciężkie uszkodzenie ciała, ciężki uszczerbek na zdrowiu lub pozbawienie wolności połączone ze szczególnym okrucieństwem), przedawnienie nie biegnie w wypadku, gdy przepis nie pozwala na wszczęcie postępowania z uwagi np. na immunitet podlegający uchyleniu ( nie dotyczy to jednak braku wniosku o ściganie lub spraw z oskarżenia prywatnego).

Przesłanka – rzecz osądzona ( res iudicata) i zawisłość sprawy ( lis pendens) w obu sytuacjach wymagana jest tożsamość podmiotowo- przedmiotowa, chodzi bowiem o sprawę „ o ten sam czyn, tej samej osoby”, „rzecz osądzona” – fakt wydania w tej samej sprawie prawomocnego orzeczenia kończącego postępowanie, „zawisłość sprawy”- fakt prowadzenia wcześniej wszczętego już postępowania o ten sam czyn, przesłanka dotycząca rzeczy osądzonej jest efektem potrzeby stabilności prawa.

Przesłanka – sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych przeszkoda związana z kwestią jurysdykcji sądów oraz immunitetami (wyłączenie określonych osób spod jurysdykcji sądów – immunitety materialnoprawne i formalne), immunitety materialnoprawne – adwokacki, radcowski, prokuratorski – odnoszą się do przestępstw zniewagi, zniesławienia przez nadużycie wolności słowa. Inne immunitety to poselski i senatorski – wyłącza odpowiedzialność nawet po wygaśnięciu mandatu za działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu, immunitety formalnoprawne (mogą być uchylone za zgodą odpowiedniego organu) – sędziowie, prokuratorzy, RPO, NIK, szczególny immunitet posiada Prezydent RP – odpowiada tylko przed TS na mocy uchwały Zgromadzenia Narodowego. Prezydent nie podlega jurysdykcji sądów, immunitet dyplomatyczny, konsularny.

Przesłanka – brak skargi uprawnionego organu w sprawie o czyn ścigany z urzędu skargę do sądu złożył pokrzywdzony, a nie zachodzą warunki przewidziane w art.55 k.p.k., w sprawie o czyn ścigany z urzędu skargę złożył nieprokuratorski oskarżyciel publiczny poza zakresem swoich kompetencji oskarżycielskich, w toku postępowania przed sądem w sprawie o czyn ścigany z urzędu okazało się, że jest on przestępstwem prywatnoskargowym, a prokurator nie objął oskarżeniem tego czynu, zaś pokrzywdzony w ciągu 14 dni nie podtrzymał tego oskarżenia jako prywatnego,

prokurator, który przyłączył się do wytoczonego przez pokrzywdzonego postępowania prywatnoskargowego, odstąpił od oskarżenia, po wcześniejszym odstąpieniu pokrzywdzonego od oskarżenia, oskarżenie prywatne wytoczyła osoba, która nie jest pokrzywdzonym, oskarżyciel prywatny nie uzupełnił skargi, zwróconej przez sąd z uwagi na braki formalne, w terminie przewidzianym w ustawie, oskarżyciel prywatny odstąpił od oskarżenia w sposób wyraźny i dorozumiany.

Przesłanka – brak wniosku o ściganie lub zezwolenia na - dotyczy przestępstw ściganych z urzędu ( wnioskowych ) oraz dotyczy ściganych osób korzystających z podlegających uchyleniu immunitetów formalnoprawnych, wyróżnia się czyny bezwzględnie ścigane na wniosek (ściganie w tym trybie jest niezależne od tego jaki stosunek łączy sprawcę i pokrzywdzonego) oraz ściganie względnie na wniosek ( gdy między sprawcą, a pokrzywdzonym zachodzi szczególny określony przez ustawę stosunek), przestępstwa ścigane bezwzględnie na wniosek – nieumyślne narażenie na niebezpieczeństwo, groźba karalna, wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta, naruszenie tajemnicy korespondencji, usuwanie, uszkadzanie lub niszczenie istotnych cudzych zapisów informacji, uszkodzenie mienia,

przestępstwa ścigane względnie na wniosek – nieumyślne naruszenie czynności narządów ciała na okres dłuższy niż 7 dni, wypadek drogowy, kradzież, kradzież z włamaniem, przywłaszczenie, kradzież telefoniczna, oszustwo, zabór pojazdu mechanicznego w celu krótkotrwałego użycia (gdzie pokrzywdzonym jest osoba najbliższa), w przypadku dostrzeżenia potrzeby złożenia wniosku o ściganie karne organ procesowy powinien podjąć kroki w celu ustalenia, czy taki wniosek będzie złożony oraz pouczyć o uprawnieniach w tym zakresie ( konsekwencjach złożenia wniosku z art.12 § 2 k.p.k., możliwościach cofnięcia wniosku), wniosek o ściganie może być złożony na piśmie lub ustnie do protokołu. Nie wymaga szczególnej formy ( chociaż stosowany jest protokół ), musi być przejawem woli,

- wniosek nie musi imiennie wskazywać sprawcy przestępstwa, przy czynach bezwzględnie wnioskowych wniosek o tzw. ściganie anonimowe, obejmuje ex lege również osoby, których czyny pozostają w ścisłym związku z czynem osoby wskazanej we wniosku lub z czynem we wniosku wskazanym ( wnioskodawca musi być o tym pouczony). Nie dotyczy to osób najbliższych ( w tej sytuacja należy uzyskać odrębny wniosek), osobą uprawnioną do złożenia wniosku o ściganie jest przede wszystkim pokrzywdzony. Jeżeli pokrzywdzony nie jest osobą fizyczną, wniosek składa uprawniony organ. Jeżeli pokrzywdzonym jest małoletni, ubezwłasnowolniony – wniosek składa przedstawiciel ustawowy,

wielość pokrzywdzonych – każdy z nich może wystąpić z wnioskiem o ściganie, niezależnie od innych ( orzeczenie SN z 24-04-1990 r.), z chwilą złożenia wniosku postępowanie toczy się z urzędu, wniosek o ściganie karne może zostać cofnięty. W postępowaniu przygotowawczym dla skuteczności cofnięcia wniosku potrzebna jest zgoda prokuratora, natomiast po wniesieniu aktu oskarżenia cofnięcie wniosku może nastąpić jedynie za zgodą sądu, ale tylko do momentu rozpoczęcia przewodu sądowego na pierwszej rozprawie głównej, cofnięcie wniosku o ściganie dotyczy każdego przestępstwa ściganego na wniosek, oświadczenie o cofnięciu wniosku musi być wyraźne (jednoznaczne), może zostać złożone pisemnie lub ustnie ( protokół),

osobą uprawnioną do cofnięciu wniosku o ściganie będzie osoba uprawniona do jego złożenia, w razie śmierci pokrzywdzonego wniosek mogą cofnąć jego najbliżsi ( art. 52 k.p.k.), wniosek może zostać ponownie cofnięty ( w przypadku braku akceptacji pierwszego wniosku np. przez prokuratora), zgoda prokuratora powinna być wyraźna, jednak można dopuścić też zgodę konkludentną, wyrażoną w postanowieniu o umorzeniu postępowania wobec cofnięcia wniosku o ściganie karne ( w uzasadnieniu prokurator wskazuje na swoją zgodę), efektem zgody na cofnięcie wniosku o ściganie jest umorzenie postępowania – ponowne złożenie wniosku jest niedopuszczalne, zezwolenie na ściganie uzyskane od odpowiednich władz – niezależnie od stadium postępowania, zezwolenie takie musi uzyskać zawsze oskarżyciel ( ściganie osób korzystających z immunitetów formalnoprawnych).

Przesłanka – inna okoliczność wyłączająca ściganie karne może wynikać ze szczególnych norm kodeksu, z przepisów innych ustaw lub umów międzynarodowych, najbardziej znana to abolicja – czyli zakaz wszczynania i nakaz umorzenia postępowania w określonych ustawowo sprawach, do tej przesłanki zaliczymy też „quasi list żelazny” przewidziany dla świadka lub biegłego wezwanego z zagranicy, art. 589 k.p.k. – „wezwany z zagranicy świadek lub biegły nie będący obywatelem polskim, który stawi się dobrowolnie przed sądem, nie może być ani ścigany, ani zatrzymany, ani też tymczasowo aresztowany z powodu przestępstwa będącego przedmiotem postępowania karnego i jakiegokolwiek innego przestępstwa popełnionego przed przekroczeniem polskiej granicy państwowej. Nie może być także w stosunku do niego wykonana kara orzeczona za takie przestępstwo. Świadek lub biegły traci ochronę, jeżeli nie opuści RP, chociaż mógł to uczynić, w ciągu 7 dni od czasu, gdy sąd oznajmił mu, że obecność jego stała się zbędna”

przesłanka ta obejmuje również sytuację wskazaną w art. 596 k. p. k przesłanka ta obejmuje również sytuację wskazaną w art. 596 k.p.k. ( ograniczony zakres ekstradycji) – „ osoba wydana nie może być bez zgody państwa wydającego ścigana, skazana ani pozbawiona wolności w celu wykonania kary za inne przestępstwo popełnione przed dniem wydania niż to, w związku z którym nastąpiło wydanie” ( Europejska konwencja o ekstradycji z 1957 roku, która w Polsce obowiązuje od 1993 roku – dodatkowa zgoda państwa przekazującego), możliwość ograniczenia ścigania karnego ( art. 11 k.p.k.) – „Postępowanie w sprawie o występek, zagrożony karą pozbawienia wolności do lat 5, można umorzyć, jeżeli orzeczenie wobec oskarżonego kary byłoby oczywiście niecelowe ze względu na rodzaj i wysokość kary prawomocnie orzeczonej za inne przestępstwo, a interes pokrzywdzonego się temu nie sprzeciwia”,

wyraźny wyjątek od zasady legalizmu na rzecz oportunizmu ( celowości), zbędny jest proces tam, gdzie kara wymierzona byłaby pochłonięta przez karę orzeczoną za surowsze przestępstwo, zastosowanie wyłącznie do występków zagrożonych karą pozbawienia wolności do lat 5, zawsze należy ustalić, czy zastosowanie tego przepisu nie sprzeciwia się interesowi pokrzywdzonego, postępowanie takie może być zakończone tylko w formie umorzenia.

Z A W I E S Z E N I E P O S T Ę P O W A N I A „Jeżeli zachodzi długotrwała przeszkoda uniemożliwiająca prowadzenie postępowania, a w szczególności jeżeli nie można ująć oskarżonego albo nie może on brać udziału w postępowaniu z powodu choroby psychicznej lub innej ciężkiej choroby, postępowanie zawiesza się na czas trwania przeszkody” – art. 22 k.p.k. jeżeli w postępowaniu przygotowawczym czynności tej nie przeprowadza prokurator, zawsze wymaga to jego zatwierdzenia, odnosi się do każdego stadium postępowania karnego i do każdego rodzaju postępowania, na postanowienie o zawieszeniu służy stronom zażalenie, zawieszenie nie wstrzymuje biegu przedawnienia,

podstawa zawieszenia postępowania to długotrwała przeszkoda, a więc taka, której czas trwania jest trudny do ustalenia, bądź co najmniej tak odległy w czasie, że przekracza racjonalne, dopuszczalne okresy odraczania rozprawy ( orzeczenie SN z 08-12-1978 r.), powody zawieszenia postępowania – ukrywanie się oskarżonego, powołanie biegłego, choroba oskarżonego, ciężki w skutkach wypadek oskarżonego, zaginięcie lub zniszczenie akt i potrzeba ich odtworzenia, zawieszenie odnosi się konkretnie do oskarżonego, którego przeszkoda dotyczy ( nie dotyczy innych współoskarżonych), w czasie zawieszenia postępowania można jedynie dokonywać czynności związanych z zabezpieczaniem dowodów.