fadgŻzŻhcbe Najwięcej witaminy mają owoce i jarzyny

poprawia : wzrok wzrost skórę Witamina A

Witaminy B poprawiają : krew nerwy przemianę materii skórę Jedzenie ze zbóż nieoczyszczonych reguluje przemianę materii

kiszonki Witamina C poprawia odporność

W I T A M I N A D jest niezbędna do mineralizacji kości powstaje w skórze pod wpływem

C O H CUKRY G G F G G G G 1 - cukry 2 - cukry wielocukry słodkie rozpuszczalne krystaliczne bez smaku nierozpuszczalne cząsteczka łańcuchowa glukoza sacharoza maltoza fruktoza laktoza celuloza G skrobia G F G G G G

Cukry słodkie FRUKTOZA C6H12O6 SACHAROZA (2 – C) LAKTOZA (2 – C) GLUKOZA GLUKOZA C6H12O6 FRUKTOZA

Cukry niesłodkie SKROBIA LEN ma w łodygach CELULOZĘ CELULOZA KONOPIE mają w łodygach CELULOZĘ

transportuje gazy oddechowe BIAŁKA składają się z aminokwasów aminokwasy endogenne nasz organizm potrafi wytworzyć FUNKCJA REGULUJĄCA ENZYMY umożliwiają i przyśpieszają procesy zachodzące w organizmach np. enzymy trawienne i oddechowe HORMONY wpływają na czynności wzrost i rozwój organizmów aminokwasy egzogenne musimy dostarczyć wraz z pokarmem FUNKCJA BUDULCOWA I MOTORYCZNA (mięśnie i kości) FUNKCJA TRANSPORTOWA FUNKCJA OBRONNA BIAŁKA CZUCIOWE receptorowe HEMOGLOBINA transportuje gazy oddechowe PRZECIWCIAŁA niszczą zarazki

Węgiel, wodór, tlen i azot to podstawowe składniki związków organicznych Cukrów A grupa aminowa Białek aminokwas glicerol Tłuszczy E kwasy tłuszczowe Kwasów nukleinowych

NaCl POTAS i SÓD K Na Jony sodu i potasu umożliwiają przepływ impulsów elektrycznych

WAPŃ Ca w kościach i w nabiale potrzebny do mineralizacji kości

Zn CYNK korzystnie wpływa na stan skóry, metabolizm, wzrost Produkt Zawartość cynku (mg/100 g produktu) Ostrygi 16-176 Nasiona dyni 10 Kiełki pszenicy 12 Arbuz Ziarna sezamu Gorzka czekolada 9,6 Rostbef wołowy Jagnięcina 4,2-8,7 Wątroba cielęca Orzeszki ziemne 6,6 CYNK Zn korzystnie wpływa na stan skóry, metabolizm, wzrost

FOSFOR P potrzebny do mineralizacji kości korzystnie wpływa na pracę mózgu P

Mg MAGNEZ w zębach korzystnie działa na układ nerwowy poprawia nastrój w kakao i czekoladzie

mg Mg /100 g mg Fe / 100 g Pestki dyni 540 15 mak 450 Nasiona słonecznika 350 4,2 Migdały 270 3 Soja sucha 216 Kasza gryczana 220 Fasola sucha 170 Orzechy 100 - 180 3,3 Płatki owsiane 130 3,9 Płatki zbożowe, kasze 100 3,6

w krwi ŻELAZO w czerwonych krwinkach (erytrocytach) Fe w hemoglobinie

Wzmacnia szkliwo zębów F Fluor Wzmacnia szkliwo zębów

człowiek ma zęby zróżnicowane na : siekacze , kły , przedtrzonowe i trzonowe służą one do rozdrabniania pokarmów roślinnych i zwierzęcych, ugotowanych i surowych

przełyk wątroba woreczek żółciowy żołądek trzustka dwunastnica jelito cienkie jelito grube odbyt

amylaza trzustkowa rozkłada łańcuchy glukozowe na glukozę w dwunastnicy : amylaza trzustkowa rozkłada łańcuchy glukozowe na glukozę w jamie ustnej amylaza ślinowa rozkłada skrobię na łańcuchy glukozowe i glukozę w żołądku pepsyna i podpuszczka rozkładają białka na łańcuchy aminokwasowe w dwunastnicy : proteaza i trypsyna rozkładają łańcuchy aminokwasowe na aminokwasy w jelicie grubym masa resztek pokarmowych zagęszcza się w dwunastnicy : lipaza rozkłada tłuszcze na glicerol i kwasy tłuszczowe odbyt usuwa resztki pokarmowe w jelicie cienkim substancje odżywcze przenikają do układu krwionośnego

WIELOCUKIER → glukoza i łańcuchy glukozowe AMYLAZA ślinowa jama ustna WIELOCUKIER → glukoza i łańcuchy glukozowe PEPSYNA PODPUSZCZKA żołądek BIAŁKO → ŁAŃCUCH AMINOKWASÓW PROTEAZA dwunastnica TRYPSYNA ŁAŃCUCHY AMINOKWASÓW → AMINOKWASY AMYLAZA trzustkowa ŁAŃCUCH GLUKOZOWY → GLUKOZA LIPAZA TŁUSZCZ → GLICEROL + KWASY TŁUSZCZOWE

WITAMINY , SOLE , AMINOKWASY , GLUKOZA , GLICEROL i KWASY TŁUSZCZOWE przenikają z jelita cienkiego do naczyń krwionośnych oplatających kosmki jelitowe w procesie DYFUZJI WODA przenika z jelita cienkiego do naczyń krwionośnych oplatających kosmki jelitowe w procesie OSMOZY

w jelicie cienkim po zjedzeniu obiadu (ziemniaki + kotlet + surówka) znajdują się następujące substancje : powstały podczas trawienia które nie podlegają trawieniu z rozkładu białek → z rozkładu cukrów → z rozkładu tłuszczu → aminokwasy glukoza lipaza glicerol woda witaminy błonnik (celuloza) sole

ZACHODZĄ JEDNOCZEŚNIE W szklance z wodnym roztworem barwnika umieszczono pęcherz ze słabszym roztworem tego barwnika W szklance z wodnym roztworem barwnika umieszczono pęcherz ze mocniejszym roztworem tego barwnika barwnik ze szklanki wchodzi do pęcherza woda z pęcherza przenika do szklanki barwnik z pęcherza wchodzi do szklanki woda ze szklanki przenika do pęcherza DYFUZJA OSMOZA OBA TE PROCESY ZACHODZĄ JEDNOCZEŚNIE DO WYRÓWNANIA STĘŻEŃ Małgorzata Ługin

Dyfuzja Osmoza PRZENIKANIE CZĄSTECZEK CIAŁ STAŁYCH, CIECZY I GAZÓW Z MIEJSC, GDZIE JEST ICH DUŻO DO MIEJSC, GDZIE JEST ICH MAŁO, DO MOMENTU WYRÓWNANIA STĘŻEŃ Dyfuzja woda zaróżowiła się, bo zaszła dyfuzja barwnika z owocu do szklanki CZYSTA WODA W SZKLANCE skurczony owoc stał się słodszy, bo zaszła dyfuzja cukru ze szklanki do owocu BARDZO SŁODKA WODA W SZKLANCE Owoc zanurzony w słodkiej wodzie skurczył się, bo oddał wodę Owoc zanurzony w wodzie spęczniał, bo wchłonął wodę PRZENIKANIE CZĄSTECZEK WODY Z MIEJSC, GDZIE JEST JEJ DUŻO DO MIEJSC, GDZIE JEST JEJ MAŁO, DO MOMENTU WYRÓWNANIA STĘŻEŃ Osmoza Małgorzata Ługin

trzustka to gruczoł trawienny WĄTROBA TRZUSTKA ŻOŁĄDEK dwunastnica UWAGA ! CUKRZYCA trzustka to gruczoł trawienny i hormonalny wytwarza : proteazę trypsynę lipazę amylazę insulinę glukagon wątroba to gruczoł : trawienny (żółć) magazyn glikogenu i ADB odtruwający regulujący przemianę białek (zamiana nadmiaru aminokwasów w mocznik)

zamienia nadmiar aminokwasów WĄTROBA to największy gruczoł odtruwa krew produkuje emulgator tłuszczu – żółć zamienia nadmiar aminokwasów w mocznik magazynuje skrobię zwierzęcą (glikogen) i witaminy A , D , B

WĄTROBA JEST OCZYSZCZANA, GDY JEMY:

POSZCZEGÓLNYCH GRUP POKARMÓW. KUPUJĄC PRODUKTY SPOŻYWCZE SPRAWDZAJ ICH TERMIN PRZYDATNOŚCI DO SPOŻYCIA , I NIGDY NIE DAWAJ CZŁONKOM RODZINY ZEPSUTEGO JEDZENIA. JADŁOSPIS NALEŻY KONSTRUOWAĆ Z UWZGLĘDNIENIEM PONIŻSZEJ PIRAMIDY POKAZUJĄCEJ ILOŚCIOWE PROPORCJE POSZCZEGÓLNYCH GRUP POKARMÓW.

NIE SPOŻYWAJ ! CHIPSÓW KTÓRE WNOSZĄ DO ORGANIZMU ZBYT DUŻO KALORII I TŁUSZCZU, CO SPRZYJA OTYŁOŚCI chipsy i Fast foody zawierają sztucznie wytworzone smaki i zapachy FAST FOODÓW DO ORGANIZMU ZBYT DUŻO KALORII I TŁUSZCZU Z CHOLESTEROLEM POWODUJĄCYM MIAŻDZYCĘ, CO SPRZYJA OTYŁOŚCI NAPOJÓW GAZOWANYCH A ZWŁASZCZA COCACOLI KTÓRA ZAWIERA KWAS FOSFOROWY ZAKŁÓCAJĄCY RÓWNOWAGĘ WAPNIOWO – FOSFORANOWĄ I POWODUJĄCY OSŁABIENIE KOŚCI ZBYT DUŻEJ ILOŚCI SŁODYCZY, KTÓRE SPRZYJAJĄ PRÓCHNICY ZĘBÓW I OTYŁOŚCI ORAZ OSŁABIAJĄCYCH APETYT NA ZDROWE POKARMY

POWINIENEŚ SPOŻYWAĆ ! RYBY MORSKIE , BO ZAWIERAJĄ DUŻO FOSFORU I WITAMINY D UTWARDZAJĄCEJ KOŚCI I KORZYSTNIE DZIAŁAJĄ NA PAMIĘĆ NABIAŁ , A ZWŁASZCZA JOGURT BOGATY W WAPŃ POTRZEBNY DO BUDOWY KOŚCI I BIAŁKO KONIECZNE DO WZROSTU PIECZYWO RAZOWE PEŁNOZIARNISTE , BO ZAWIERA BŁONNIK , MIKROELEMENTY I WITAMINY Z GRUPY B KASZE, A ZWŁASZCZA KASZĘ Z PROSA, BO ZAWIERA BŁONNIK , MIKROELEMENTY Z GRUPY B

DBAJ O TO , ABY KAŻDY W TWOJEJ RODZINIE JADŁOSPIS POWINIEN BYĆ WZBOGACONY DUŻĄ ILOŚCIĄ OWOCÓW I WARZYW , KTÓRE ZAWIERAJĄ RÓŻNORODNE WITAMINY I SOLE MINERALNE ZIMĄ NALEŻY WYKORZYSTYWAĆ MROŻONKI Z WARZYW , BO MROŻENIE ZACHOWUJE WIĘKSZOŚĆ WITAMIN NIE ODMAWIAJ SOBIE OD CZASU DO CZASU GORZKIEJ CZEKOLADY BOGATEJ W MAGNEZ , KTÓRY PODOBNIE JAK ORZECHY, KORZYSTNIE WPŁYWA NA PRACĘ MÓZGU I UKŁADU NERWOWEGO DBAJ O TO , ABY KAŻDY W TWOJEJ RODZINIE NIE WYSZEDŁ Z DOMU BEZ ŚNIADANIA ZJADŁ CO NAJMNIEJ TRZY POSIŁKI DZIENNIE WYPIŁ OKOŁO DWÓCH LITRÓW WODY DZIENNIE ZAWSZE MYŁ RĘCE PRZED JEDZENIEM

Ile wody spożył człowiek wraz z 4 bułeczkami o masie 80 g każda i zawartości wody 15 % 250 g mleka o zawartości wody 90% i parówkami ważącymi 180 g (20 % wody) bułki mleko parówki 4 • 80 • 0,15 = 250 • 0,90 = 180 • 0,20 = 320 • 15 : 100 = 32 • 15 : 10 = 250 • 9 : 10 = 25 • 9 = 180 • 2 : 10 = 48 g 225 g 36 g razem 309 g wody Jaki % masy posiłku stanowiły parówki Jaki % spożytej wody stanowiła woda pochodząca z parówek 320 + 250 + 180 = 750 g 2 4 1 8 0 0 0 : 750 g razem 309 g wody → 100 % 36 g wody → X % 750 g → 100 % 180 g → X % 1 5 3 0 0 X = 3600 : 309 = 11,65 % X = 24 % 3 0 0 0

45  1,2 = 54 g białka potrzebuje ten człowiek Ludzie ciężko pracujący fizycznie powinni zjadać wysokoenergetyczny pokarm (posiłek powinien być około godziny przed wysiłkiem) Dzieci i młodzież powinni zjadać wysokobiałkowy pokarm bogaty w wapń i fosfor Ludzie starsi powinni zjadać lekkostrawny pokarm ubogi w cholesterol i cukry Wszyscy powinni jeść dużo owoców, sałatek i surówek, które powinno się jeść między posiłkami zapotrzebowanie na białko intensywnie rosnącego człowieka wynosi 1,2 g na 1 kg masy ciała. Ile ( X ) twarogu (20 % białka) powinien zjeść taki człowiek ważący 45 kg. 45  1,2 = 54 g białka potrzebuje ten człowiek 0,20  Xtwarogu = 54 X = 54 / : 0,2 X = 54  5 = 270 g Odp. Ten człowiek powinien zjeść 270 g twarogu.

zapotrzebowanie na białko dorosłego człowieka wynosi 0,9 g na 1 kg masy ciała. O ile g mięsa za dużo zjadł człowiek ważący 75 kg , który zjadł 300 g schabu ( 4 kotlety) – z 45 % białka powinien zjeść 0,9  75 = 67,5 g białka powinien zjeść 0,45  X schabu = 67,5 g białka X schabu = 67,5 g : 0,45 = 6750 : 45 = 150 g schabu On zjadł 300 g schabu , a powinien zjeść 150 g schabu, czyli 2 razy więcej niż zaleca norma żywieniowa

zapotrzebowanie na białko 16 letniej dziewczynki wynosi 1,2 g na 1 kg masy ciała. O ile g białka i twarogu za mało zjada dziewczynka ważąca 50 kg , która konsumuje 120 g twarogu – z 20 % białka 60 g → 20 % X g → 100 % X g → 20 % 120 g → 100 % X = 6000 : 20 = 300 g X = 2400 : 100 = 24 g 1,2  50 = 60 g Ona potrzebuje 60 g białka, czyli twarogu 300 g Ona zjada 24 g białka , czyli o 36 g za mało. Ona zjada 120 g twarogu , czyli o 180 g za mało.

24 25 26 11 12 Glukoza  Glikogen  Glukoza 22 kwasy tłuszczowe 23 11 12 Glukoza  Glikogen  Glukoza 22 kwasy tłuszczowe 23 tłuszcz 13 14 15 Skrobia  Łańcuchy reszt glukozowych  Dwucukry Glukoza 16,17 18 19 Białko  Łańcuchy reszt aminokwasowych  Aminokwasy  Białko Tłuszcz 20 21  21 Kwasy tłuszczowe  krople tłuszczu  Glicerol 24 25 26

Angina, zapalenie płuc i gruźlica to choroby bakteryjne. oskrzeliki Angina, zapalenie płuc i gruźlica to choroby bakteryjne. Chorobą wirusową jest grypa.

78 % azot 78 % azot 21 % tlen 17 % tlen 4 % dwutlenek węgla 0,03 % dwutlenek węgla WDECH WYDECH Wyjaśnij istotę sztucznego oddychania metodą usta – usta Ma ono sens ponieważ powietrze wydychane ma jeszcze sporo tlenu

DŁUG TLENOWY Gdy organizm jest słabo natleniany, a wykonuje on ciężką pracę Glukoza nie jest utleniana, lecz zostaje przekształcona beztlenowo w kwas mlekowy

6 6 6 + E jama nosowa, tchawica, oskrzela drogi doprowadzające powietrze do płuc miejsce w komórce gdzie tlen jest wykorzystywany do utlenienia glukozy w celu wytworzenia energii mitochondria miejsce wymiany gazowej między krwią, a układem oddechowym pęcherzyki płucne pęcherzyk płucny narząd wentylacyjny człowieka płuca powietrze z CO2 powietrze z O2 miejsce powstawania głosu krtań + E 6 6 6 C6H12O6 + O2  H2O + CO2

Aby doprowadzić powietrze z tlenem do płuc i wyprowadzić powietrze z dwutlenkiem węgla z płuc Po co człowiek oddycha ? Po co człowiekowi tlen ? Aby wszystkie komórki ciała zostały natlenione Jak tlen dociera do komórek ? Tlen jest roznoszony przez hemoglobinę wraz z krwią Po co komórkom tlen ? Aby mitochondria mogły utlenić glukozę Podczas utlenienia glukozy powstaje energia Po co komórki utleniają glukozę ? Aby rosnąć i wymieniać stare komórki na nowe aby pracowały narządy wewnętrzne aby się poruszać aby myśleć Po co człowiekowi energia?