Zasady procesu karnego – część pierwsza Dorota Czerwińska doktorantka w Katedrze Postępowania Karnego

Pojęcie i klasyfikacja naczelnych zasad procesowych naczelne zasady procesowe to podstawowe, swoiste normy, określające główne cechy procesu; razem wzięte określają całość węzłowych kwestii w procesie pewne ogólne idee wyznaczające model procesu, stanowiące dyrektywy uregulowania najbardziej istotnych kwestii procesowych samo pojęcie nie jest specyficzne dla nauki procesu karnego, a nawet dla nauki procesu w ogóle

Pojęcie i klasyfikacja naczelnych zasad procesowych zasady procesowe: w znaczeniu abstrakcyjnym – abstrakcyjna, ogólna idea, wskazująca możliwy kierunek rozwiązania zagadnień procesowych; to bezwyjątkowy wzorzec, swoista recepta, niezwiązana z żadnym konkretnym systemem prawnym w znaczeniu konkretnym – zasada abstrakcyjna ujęta w konkretnej postaci przyjętej w danym systemie prawnym, a zatem z licznymi ograniczeniami i wyjątkami na rzecz przeciwstawnej zasady abstrakcyjnej:  zasady-dyrektywy – mają charakter optymalizacyjny  zasady-reguły – mają charakter krańcowy

Pojęcie i klasyfikacja naczelnych zasad procesowych naczelna zasada procesu zasługuje na to miano tylko wówczas, gdy jest jedną z możliwych idei, a zatem istnieje zasada przeciwstawna w tym samym stadium procesu jako zasada (tj. rozwiązanie dominujące) może obowiązywać tylko jedna z przeciwstawnych zasad np. w stadium przygotowawczym dominuje zasada inkwizycyjności, podczas gdy w sądowym – przeciwstawna jej zasada kontradyktoryjności

Pojęcie i klasyfikacja naczelnych zasad procesowych konieczne cechy zasady: wariantowość niebanalność związek bezpośrednio z procesem określona treść aksjologiczna charakter dyrektywalny zasady mogą być prawnie zdefiniowane (wynikają z konkretnego przepisu – np. zasada domniemania niewinności, obiektywizmu, swobodnej oceny dowodów) lub wynikać z całokształtu unormowań

Pojęcie i klasyfikacja naczelnych zasad procesu z powodu braku precyzyjnych kryteriów wyodrębniania zasad ich katalog i klasyfikacje przytaczane przez poszczególnych autorów znacznie się różnią można wyróżnić zasady konstytucyjne (wg S. Waltosia: prawdy materialnej, obiektywizmu, domniemania niewinności, prawa do obrony, dwuinstacyjności, jawności i uczciwego [rzetelnego] procesu) oraz pozakonstytucyjne

Klasyfikacja S. Waltosia zasada prawdy materialnej - fundamentalna zasady nakazujące organom zachowanie odpowiedniej postawy umożliwiającej dojście do prawdy materialnej: obiektywizmu, współdziałania ze społeczeństwem, uczciwego procesu; zasady dowodowe: domniemania niewinności, in dubio pro reo, swobodnej oceny dowodów, bezpośredniości zasady wyznaczające model i dynamikę przebiegu procesu: skargowości i działania z urzêdu, kontradyktoryjności i inkwizycyjności, legalizmu, prawa do obrony, publiczności, kontroli, uczciwego procesu.

Klasyfikacja Z. Świdy dotyczące wszczęcia procesu: legalizmu, skargowości i działania z urzędu; dotyczące praw oskarżonego: domniemania niewinności, in dubio pro reo, prawa do obrony, zasady gwarancyjne: obiektywizmu, prawa do informacji, kontroli, zakaz reformationis in peius, ne bis in idem poznania dowodowego: prawdy materialnej, swobodnej oceny dowodów, bezpośredniości, dotyczące przebiegu procesu: samodzielności jurysdykcyjnej sądu, ciężaru dowodowego, kontradyktoryjności, równości stron, jawności, szybkości i ekonomii procesowej, koncentracji (ciągłości) toku procesu, ustności i pisemności.

Zasada prawdy materialnej przez S. Waltosia uznawana za fundamentalną, naczelną jest to dyrektywa skierowana do organów procesowych w każdym stadium postępowania, zgodnie z którą podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne – art. 2 § 2 k.p.k. skodyfikowana i zdaniem S. Waltosia konstytucyjna jest to zasada-dyrektywa, obwarowana ograniczeniami

Zasada prawdy materialnej filozoficzny problem prawdy prawda to sąd zgodny z rzeczywistością. Należy mieć świadomość, że rzeczywisty przebieg zdarzeń jest w procesie jedynie odtwarzany. przeciwieństwo – prawda formalna (proceduralna) – ustalana zgodnie ze z góry założonym wyobrażeniem o rzeczywistości, oparta na domniemaniach, fikcjach prawnych i zgodzie stron

Kontrowersje związane z zasadą prawdy materialnej czy zasadnicze ograniczenie inicjatywy dowodowej sądu i wyłączenie obowiązku baczenia przez przewodniczącego składu, by wyjaśniono wszystkie istotne okoliczności sprawy, oznacza odejście od zasady prawdy materialnej? to spór o realistyczne i pragmatyczne ujęcie prawdy P. Kardas, Projektowany model obrony z urzędu a zasada prawdy materialnej, Palestra 5-6/2013

Gwarancje dokonywania prawdziwych ustaleń faktycznych inicjatywa dowodowa stron i organów procesowych; kontradyktoryjność rozprawy i jej elementy w postępowaniu przygotowawczym; system środków odwoławczych; sądowa kontrola postępowania przygotowawczego koncentracja czasowa i miejscowa procesu w czasie rozprawy sądowej oraz wskazanie ustawowych okresów postępowania przygotowawczego; zasada bezpośredniości; celowość form czynności procesowych

Ograniczenia w dokonywaniu prawdziwych ustaleń faktycznych Zadanie domowe :) Wskazać co najmniej 5!

Zasada obiektywizmu konstytucyjna, skodyfikowana (art. 4 k.p.k.) „dyrektywa, zgodnie z którą organ procesowy powinien mieć bezstronny stosunek do stron i innych uczestników procesu oraz nie powinien kierunkowo nastawiać się do samej sprawy” - S. Waltoś składa się na nią bezstronność (tj. niezawisłość + brak uprzedniego nastawienia do uczestników procesu) oraz brak kierunkowego nastawienia do samej sprawy i nieprzesądzanie jej wyniku (tak S. Waltoś)

Zasada obiektywizmu adresowana nie tylko do organów procesowych, ale i do wszystkich uczestników procesu, których działalność powinna budzić zaufanie stron, a zatem biegłego, tłumacza, specjalisty, prokolanta i stenografa. problem obiektywizmu prokuratora – nie ulega wątpliwości, że zasada ta wiąże go w postępowaniu przygotowawczym, ale czy w sądowym, kiedy występuje już w roli oskarżyciela publicznego, tj. strony?

Zasada obiektywizmu Trzy warunki obiektywizmu wg S. Waltosia: niezawisłość od stron i własnego środowiska oraz niepodległość sposobu myślenia przestrzeganie reguły audiatur et altera pars i art. 410 k.p.k. minimalne działanie czynników irracjonalnych, wpływających na podejmowanie decyzji

Bezstronność bezstronność jest przez niektórych autorów traktowana jako synonim obiektywizmu (W. Jasiński) bezstronność – aspekty: subiektywny – brak uprzedzeń do strony i rozważenie całokształtu materiału dowodowego obiektywny – wyeliminowanie wszelkich potencjalne uzasadnionych wątpliwości co do zachowania bezstronności subiektywnej w sprawie i wobec stron – gwarancja: wyłączenie sędziego! zewnętrzny – unikanie przez sędziego publicznego manifestowania poglądów

Niezależność i niezawisłość niezależność dotyczy sądów, władzy sądowniczej jako takiej – tu m.in. tryb mianowania na stanowisko, niezależność od władzy wykonawczej i ustawodawczej, niezależność w zakresie organizacji pracy niezawisłość dotyczy poszczególnych sędziów

Gwarancje ustrojowe Gwarancje ustrojowe: wysokie kwalifikacje zawodowe nieusuwalność sędziego stałość stanowiska nieprzenoszalność zasada incompatibilitas immunitet sędziowski odpowiedzialność dyscyplinarna status materialny

Gwarancje proceduralne nadrzędność sądu wobec stron kolegialność orzekania – obecnie wyjątek obowiązek obiektywizmu tajność narady i głosowania samodzielność jurysdykcyjna – ograniczenia: art. 8 § 2 k.p.k., art. 442 § 3 k.p.k., art. 441 § 3 k.p.k., związanie orzeczeniem TK → problem decyzji administracyjnej

Zasada swobodnej oceny dowodów jej przeciwieństwem jest – mająca znaczenie jedynie historyczne – zasada formalnej oceny dowodów, obowiązująca wówczas, gdy ustawa wyznacza formalne kryteria oceny udowodnienia określonych faktów i przypisuje określoną moc dowodową poszczególnym rodzajom dowodów jest to dyrektywa, zgodnie z którą organy procesowe w ocenie dowodów kierują się swoim przekonaniem nieskrępowanym ustawowymi regułami oceny, ukształtowanym pod wpływem wskazań wiedzy, doświadczenia życiowego i zasad logicznego rozumowania.

Zasada swobodnej oceny dowodów prawnie zdefiniowana w art. 7 k.p.k. dotyczy wszystkich organów procesowych jej naruszenie może być przedmiotem skutecznego zarzutu procesowego: – błąd dowolności – przekroczenie granic swobodnej oceny dowodu – błąd braku – niepełne postępowanie dowodowe

Zasada swobodnej oceny dowodów nie jest to ocena dowolna, a zatem nie polega jedynie na subiektywnym wewnętrznym przekonaniu i podlega kontroli, w szczególności sądu odwoławczego. W tym celu musi zostać omówiona w uzasadnieniu rozstrzygnięcia. proces myślowy oceny dowodów musi uwzględniać całokształt przeprowadzonych dowodów, wskazania wiedzy naukowej i doświadczenia życiowego, a nadto przebiegać zgodnie z rygorami logiki formalnej

Zasada swobodnej oceny dowodów ocena dowodów: aprioryczna – przed przeprowadzeniem dowodu, a zatem mająca na celu uwzględnienie lub oddalenie wniosku dowodowego; jej granice wyznacza art. 170 k.p.k. ograniczenia: zakazy dowodowe, domniemania prawne niewzruszalne aposterioryczna – po przeprowadzeniu dowodu:  jednostkowa  kompleksowa – dot. całokształtu materiału dowodowego i jest dokonywana na etapie wyrokowania ograniczenia: zakazy dowodowe, art. 8 k.p.k.

Zasada swobodnej oceny dowodów a związanie sądu opinią biegłego w orzecznictwie przyjmuje się, że w kwestiach wymagających wiadomości specjalnych sąd nie jest uprawniony do poczynienia ustaleń sprzecznych z opinią biegłego opinia powinna jednak podlegać krytycznej analizie – na miarę kompetencji organu – jak każdy inny dowód, stąd istotne jest należyte wyjaśnienie przez biegłego procedury jego rozumowania w razie wątpliwości sąd winien powołać nowego biegłego

Zasada bezpośredniości „dyrektywa, w myśl której: 1. organ procesowy powinien zetknąć się ze źródłem i środkiem dowodowym osobiście (aspekt formalny), 2. a środkiem dowodowym, na którym opiera swe ustalenia, powinien być przede wszystkim środek dowodowy pierwotny (aspekt materialny)” - S. Waltoś. ratio legis: każde powtórzenie wiadomości grozi jej zniekształceniem (zabawa w głuchy telefon)

Zasada bezpośredniości wynika z art. 92 i 410 k.p.k., a nadto z całokształtu unormowań przewidujących jedynie wyjątkowe zapoznanie się przez sąd z materiałem dowodowym innym niż przeprowadzony na rozprawie czy na pewno są to jedynie wyjątki?

Wyjątki od zasady bezpośredniości dowód pierwotny nie jest dostępny w celu skontrolowania dowodu pierwotnego niektóre dowody ze swej istoty są zawsze dowodami pochodnymi – np. opinia biegłego za zgodą stron ze względu na szybkość i ekonomię procesową pomoc prawna

Zasada bezpośredniości w postępowaniu odwoławczym zasada ta doznaje ograniczeń w postępowaniu odwoławczym, w którym sąd co do zasady opiera się na ustaleniach faktycznych sądu I instancji od 1 lipca 2015 r. rozszerzono możliwości prowadzenia postępowania dowodowego przez sąd odwoławczy – art. 454 § 2 k.p.k. także art. 442 § 3 k.p.k. - ograniczenia bezpośredniości w postępowaniu ponownym także w postępowaniu nakazowym sąd poznaje materiał dowodowy tylko z akt

Zasada skargowości zasada, zgodnie z którą wszczęcie postępowania następuje wyłącznie w wyniku skargi uprawnionego podmiotu obowiązuje w postępowaniu sądowym zasada prawnie zdefiniowana w art. 9 § 1 k.p.k. jej naruszenie stanowi negatywną przesłankę procesową z art. 17 § 1 pkt 9 k.p.k., a zatem postępowanie nie powinno być wszczęte, a jeśli już się toczy – należy je umorzyć

Zasada skargowości Rodzaje skarg: skargi zasadnicze – warunkują wszczęcie postępowania zasadniczego w I instancji → akt oskarżenia i inne skargi – zadanie domowe: JAKIE? skargi instrumentalne skargi etapowe – warunkują jedynie wszczęcie pewnego etapu postępowania – np. apelacja warunkujące kontrolę nadzwyczajną - np. kasacja skargi incydentalne – uruchamiają postępowanie dodatkowe Jak umiejscowić zażalenie?

Granice skargi granice skargi wyznacza wskazane w niej zdarzenie faktyczne (tożsamość czynu), a nie jego kwalifikacja prawna – i sąd jest nimi bezwzględnie związany zob. post SN z , V KK 281/02 przekroczenie granic skargi jest wyjątkowo dopuszczalne w postępowaniu odwoławczym przekroczenie granic skargi spełnia kryteria orzekania przy braku skargi uprawnionego oskarżyciela – przesłanka negatywna z art. 17 § 1 pkt 9 i bezwzględna przyczyna odwoławcza!

Wyjątki od zasady skargowości w postępowaniu sądowym uprawnienie do wszczęcia postępowania sądowego z urzędu (wznowienie postępowania, wydanie wyroku łącznego, podjęcie postępowania warunkowo umorzonego, postępowanie renowacyjne, zasądzenie z urzędu odszkodowania w wyroku skazującym; uprawnienie do kontynuowania procesu mimo cofnięcia skargi oskarżyciela, jeśli oskarżony nie wyrazi zgody na umorzenie, i kontynuowanie postępowania odwoławczego, z powodu niedopuszczalności cofnięcia środka odwoławczego wniesionego na korzyść oskarżonego uprawnienie do przekroczenia granic skargi przez sąd odwoławczy lub SN w razie: 439, 440, 455, tylko sąd odwoławczy: 435

Zasada działania z urzędu przeciwstawna zasadzie skargowości dominująca w postępowaniu przygotowawczym organy procesowe wszczynają postępowanie i prowadzą czynności z urzędu, chyba że ustawa warunkuje je wnioskiem określonej osoby (ściganie na wniosek) lub zezwoleniem określonej władzy wyjątki: ściganie na wniosek, ale także ściganie z oskarżenia prywatnego

Dziękuję za uwagę. Na kolejne zajęcia każdy z Państwa przygotowuje: zasadę prawa do obrony, domniemania niewinności, in dubio pro reo, kontradyktoryjności i inkwizycyjności (wady i zalety, przykłady), oportunizmu i legalizmu (wady i zalety, przykłady).