Teizm i ateizm Andrzej Łukasik Zakład Ontologii i Teorii Poznania Instytut Filozofii UMCS http://bacon.umcs.lublin.pl/~lukasik www.filozofia.umcs.lublin.pl

Uwagi terminologiczne Politeizm (gr. polys – liczny, theos – bóg) – pogląd przyjmujący istnienie wielu bogów (np. mitologia grecka – przypisywanie dodatnich wartości w stopniu najwyższym różnym bogom: np. Zeus – najpotężniejszy, Atena – najmądrzejsza, Afrodyta – najpiękniejsza) Monoteizm (gr. monos – jeden, theos – bóg) – pogląd głoszący istnienie jednego Boga (np. chrześcijaństwo – wszystkie doskonałości przypisuje się jednej istocie) Ateizm (gr. atheos – bezbożny) (naturalizm) – odrzucenie tezy o istnieniu boga (bogów): materializm, wielu egzystencjalistów (Sartre) i filozofów analitycznych (Russell, Kotarbiński) Deizm (łac. deus – bóg) – pogląd, według którego Bóg stworzył świat, ale nie ingeruje w bieg jego zdarzeń; w filozofii XVII i XVIII w. zastąpienie objawienia i dogmatów – religią naturalną Panteizm (gr. pan – wszystko, theos – bóg) – doktryna metafizyczna utożsamiająca Boga ze światem (negacja osobowości i transcendencji Boga): np. stoicy, neoplatonizm, Spinoza, Hegel www.umcs.filozofia.lublin.pl

Teistyczne a religijne pojęcie bóstwa Teizm religijny – tradycyjna „wiara ojców i dziadów”, przyjmowana zwykle bezrefleksyjnie; przykazania moralne (np. dekalog), wiara w nieśmiertelność duszy (egzystencja pozagrobowa, nagroda i kara), ponowne wcielenie duszy (reinkarnacja), obrzędy religijne; metafizyka religijna (racjonalna lub irracjonalna – mistycyzm); uczuciowe treści religii, wiara w sens życia i świata, w zwycięstwo dobra nad złem Teizm filozoficzny – krytyka poglądów tradycyjnej religii, poszukiwanie racjonalnych podstaw dla tezy o istnieniu Boga (odróżnienie Boga filozofii od Boga religii) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Ksenofanes (ok. 570-470) Krytyka antropomorficznego pojęcia bóstwa: ludzie stworzyli bogów na swój obraz i podobieństwo „Gdyby lwy, woły lub konie posiadały sztukę człowieczą, i malować czy rzeźbić umiały swych bogów postacie, obraz by powstał niechybnie lwom, koniom, wołom podobny, jak gdyby taki właśnie bogowie musieli mieć wygląd”. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Arystoteles (384-322) Bóg = forma świata Każda rzecz ma swoją przyczynę, łańcuch przyczyn nie może iść w nieskończoność – musi istnieć pierwsza przyczyna = Bóg Nieruchomy i niezmienny Niezłożony (prosty) Niematerialny – duchowy Konieczny Doskonały Świat przypadkowy, niedoskonały zależny wskazuje na istnienie bytu koniecznego, doskonałego i niezależnego – kosmologiczny dowód istnienia Boga Bóg jako primus motor (pierwszy poruszyciel) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Epikur (341-270) Wszechmocny, wszechwiedzący i nieskończenie dobry Bóg (o ile jest logicznie możliwy) mógłby stworzyć świat pozbawiony zła Ponieważ świat jest pełen zła, zatem Bóg jest albo zły, albo bezsilny, albo zły i bezsilny zarazem www.umcs.filozofia.lublin.pl

Quintus Septimius Florens Tertullianus (Tertulian, ok. 160-230) Odrzucenie prób uzgodnienia wiary i rozumu Wrogi stosunek do nauki i rozumu: wiedza rozumowa jest bezużyteczna, szkodliwa i niemożliwa Dogmaty religii chrześcijańskiej są dla rozumu niedorzeczne Credo, quia absurdum est (wierzę, ponieważ jest to absurdalne) www.umcs.filozofia.lublin.pl

Aurelius Augistinus (św. Augustyn, 354-430) Pragnę poznać Boga i duszę. I nic więcej? Nic więcej” (św. Augustyn) Zerwanie z intelektualizmem i obiektywizmem filozofów greckich – postawa instrospekcyjna, przewaga woli nad rozumem, Boga nad światem Iluminacja (oświecenie) – nadprzyrodzony akt poznawczy, w którym Bóg udziela człowiekowi bezpośrednio intuicyjnego poznania prawdy Problem zła w świecie: teodycea – „cokolwiek istnieje, o ile istnieje jest dobrem”; zło wynika z wolnej woli; zło nie jest realne (brak dobra) Nauka o łasce (supranaturalim) – przeznaczenie: civitas Dei, civitas terrena Predestynacja www.umcs.filozofia.lublin.pl

Św. Anzelm z Aosty (1033-1109) Początki scholastyki „chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do zrozumienia, a przez zrozumienie do wiary” Wiara poszukująca zrozumienia (fides quaerens intellectum) Można dowieść zarówno istnienia, jak i właściwości Boga (także stworzenia z niczego, nieśmiertelności i wolności duszy a nawet tajemnic wiary) Ontologiczny dowód istnienia Boga: z pojęcia Boga, jako istoty najdoskonalszej wynika jej istnienie www.umcs.filozofia.lublin.pl

Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274) Wiedza (dowody) Wiara (dogmaty) Dziedzina rozumu Dziedzina objawienia Rozum poznaje rzeczy materialne, istnienie Boga i jego własności Są dla rozumu rzeczy niedostępne (trójca, grzech pierworodny, stworzenie świata w czasie) Filozofia Teologia www.umcs.filozofia.lublin.pl

Dowody św. Tomasza na istnienie Boga Ex motu – z istnienia ruchu wynika, że istnieje pierwsza przyczyna ruchu Ex ratione causae efficientis – z niesamoistności świata wynika, że istnieje istota samoistna, będąca przyczyną świata Ex possibili et necessario – z przypadkowości rzeczy wynika, że istnieje poza nimi istota konieczna Ex gradibus perfectionis – z tego, że istnieją istoty o różnej doskonałości wynika, że istnieje istota najdoskonalsza Ex gubernatione rerum – z celowości w przyrodzie, wynika, że istnieje poza przyrodą istota działająca celowo www.umcs.filozofia.lublin.pl

Blaise Pascal (1623-1662) Porządek serca ≠ porządek rozumu „Serce ma swoje racje, których rozum nie zna” „Ogłupi cię wiara? – Przypuśćmy, ale cóż masz do stracenia?” Zakład Pascala (le pari de Pascal): albo Bóg jest, albo go nie ma. Decyzja, jak żyć, jest nieuchronna. Niepodobna udowodnić istnienia Boga. Można jednak obstawiać, jak w hazardzie. Stawiając na istnienie Boga ryzykujemy niewiele – jedno doczesne życie, a zyskujemy wieczne życie i szczęście. Obstawienie „Bóg istnieje” jest dla człowieka korzystniejsze. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Gottried Wilhelm Leibniz (1646-1716) Teodycea – jeśli Bóg jest dobry, to skąd pochodzi zło w świecie? Koncepcja świata najlepszego z możliwych: Bóg, tworząc świat, wybrał najlepszy z możliwych. Świat, w którym ludzie są wolni, ale jest zło, jest lepszy od świata, w którym nie ma zła, ale ludzie nie są wolni. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Immanuel Kant (1724-1804) Idea Boga wykracza poza wszelkie możliwe doświadczenie, jest hipotezą konieczną do zaspokojenia rozumu, nigdy zaś faktem stwierdzonym przez rozum Krytyka dowodów na istnienie Boga: Ontologicznego – z pojęcia Boga nie wynika jego istnienie, bo istnienie czegokolwiek może być stwierdzone tylko przez doświadczenie Kosmologicznego – z istnienia świata nie można wnosić o istnieniu Boga jako przyczynie świata, bo pojęcie przyczynowości można stosować tylko wewnątrz świata doświadczalnego, a nie poza nim Fizyko-teologicznego – z organizacji świata można co najwyżej wnosić o jego budowniczym, ale nie o stwórcy Kwestia istnienia/nieistnienia Boga nie jest tematem dociekań naukowych „istnienie nie jest realnym predykatem” (Kant) Zgodnie z tradycją Hume’a i Kanta błędność dowodu ontologicznego polega na tym, że próbuje się dowodzić, że sąd „Bóg” istnieje jest analitycznie prawdziwy, podczas gdy sąd nie może być jednocześnie egzystencjalny i w treści i analitycznie prawdziwy www.umcs.filozofia.lublin.pl

Ludwig Feuerbach (1804-1872) Naturalizm „Czym człowiek nie jest sam, a pragnąłby być, to wyobraża sobie jako urzeczywistnione w swych bogach: bogowie są pragnieniami ludzkimi, wyobrażonymi, jak gdyby były urzeczywistnione, i przekształconymi w realne istoty” www.umcs.filozofia.lublin.pl

Karol Marks (1818-1883) Religia to opium dla ludu (niem. Opium des Volkes) – zbiór złudzeń mających na celu uśmierzenie cierpienia ludzkiego. Religia przeszkadza w zdobywaniu szczęścia ludziom. „Nędza religijna jest jednocześnie wyrazem rzeczywistej nędzy i protestem przeciw nędzy rzeczywistej. Religia jest westchnieniem uciśnionego stworzenia, sercem nieczułego świata, jest duszą bezdusznych stosunków. Religia jest opium ludu”. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Friedrich Nietzsche (1844-1900) Relatywistyczna teoria poznania i wartości Wszelkie czynności i wytwory ludzi uwarunkowane są potrzebami życiowymi Prawda dla nas – to, czego życie wymaga (jest subiektywna i względna) Wszelkie wartości są względne, subiektywnie uwarunkowane Każdy ma taką moralność, jaką ma naturę moralność panów (silnych z natury) – dostojność, godność, bezwzględność… / moralność niewolników (słabych) – litość, altruizm… Moralność chrześcijańska jest moralnością niewolników - resentyment „Bóg umarł” „Potępiam chrześcijaństwo, wnoszę przeciw Kościołowi chrześcijańskiemu najstraszliwsze ze wszystkich oskarżeń, jakie kiedykolwiek miał na ustach oskarżyciel. Dla mnie oznacza ono korupcję najgłębszą ze wszystkich jakie można sobie wyobrazić, a także wolę możliwie najskrajniejszego korumpowania. Kościół chrześcijański nie zostawia niczego w stanie nienaruszonym przez zepsucie z każdej wartości uczynił bezwartość, z każdej prawdy kłamstwo, z każdej rzetelności znikczemnienie duszy”. Nadczłowiek www.umcs.filozofia.lublin.pl

Albert Einstein (1879-1955) „Jestem głęboko wierzącym ateistą” „Moja religia sprowadza się do pełnego pokory podziwu dla nieskończenie doskonałej istoty duchowej, przejawiającej się w tych drobnych szczegółach, które jesteśmy w stanie objąć naszymi słabymi, kruchymi umysłami. Owo głębokie przekonanie, że istnieje najwyższy rozum, objawiający się poprzez niepoznawalny do końca Wszechświat, stanowi podstawę mojej koncepcji Boga”. www.umcs.filozofia.lublin.pl

Pytania kontrolne Wyjaśnij pojęcia: teizm, deizm, ateizm, agnostycyzm, monoteizm, politeizm Pojęcie Boga w filozofii Arystotelesa Predestynacja u św. Augustyna Dowód ontologiczny św. Augustyna Wiara a rozum w ujęciu św. Tomasza z Akwinu Dowody na istnienie Boga św. Tomasza z Akwinu Zakład Pascala Teodycea Leibniza Naturalizm a supranaturalizm Religia w ujęciu Marksa „Bóg umarł” – Nietzsche Religijność kosmiczna Einsteina www.umcs.filozofia.lublin.pl

Literatura K. Ajdukiewicz, Zagadnienia i kierunki filozofii. Teoria poznania. Metafizyka M. Hempoliński, Filozofia współczesna, (Teizm i ateizm) L. Kołakowski, Jeśli Boga nie ma… www.umcs.filozofia.lublin.pl