Przewodniczący Rady Forum Obywatelskiego Rozwoju Odkrywając wolność Leszek Balcerowicz Przewodniczący Rady Forum Obywatelskiego Rozwoju 20 lutego 2012 r.

I. Zamieszanie wokół podstawowych pojęć

Zamieszanie wokół podstawowych pojęć Z faktu, że ludzie zawsze żyli w grupach, wynika kilka podstawowych pojęć: wolność własność władza sprawiedliwość państwo praworządność demokracja prawo

Zamieszanie wokół podstawowych pojęć Jest wiele myślowego zamieszania wokół tych podstawowych pojęć, po części wskutek demagogii i manipulacji. Przykładowo nikt nie jest jawnie przeciw wolności, czy demokracji, łącznie z ich największymi wrogami.

II. Co to jest państwo ?

Koncepcja realistyczna Co to jest państwo? Koncepcja utopijna Państwo jako byt nadprzyrodzony (deifikacja państwa -> demonizacja rynku) Mentalność sowieckiego działacza: bez państwa nie da się rozwiązać żadnego problemu Koncepcja realistyczna koncepcja Webera koncepcja Nozicka

Co to jest państwo? Państwo to wielka fikcja, dzięki której każdy usiłuje żyć kosztem innych. Wszelako nigdy jeszcze nie widziano i nigdy się nie zobaczy, a i nie sposób sobie tego wyobrazić, żeby państwo oddawało społeczeństwu więcej, niż mu zabrało Frederic Bastiat (1801 – 1850), francuski ekonomista i filozof

Co to jest państwo? W istocie chodzi o to, że państwo nie jest i nie może być istotą jednoręczną. Posiada dwie ręce: jedną do brania, drugą do dawania. Innymi słowy, rękę surową i rękę łagodną. Działanie tej drugiej jest z konieczności podporządkowane działaniu tej pierwszej. Tak dzisiaj, jak i w przeszłości każdy z nas, jeden mniej, drugi więcej, chciałby skorzystać z pracy drugiego człowieka. Frederic Bastiat (1801 – 1850), francuski ekonomista i filozof

Co to jest państwo? Gdyby ludzie byli aniołami, żaden rząd czy administracja nie byłyby konieczne. Gdyby aniołowie mieli rządzić ludźmi, ani wewnętrzna, ani zewnętrzna kontrola nad rządem nie byłaby konieczna. James Madison (1757 – 1836), 4. Prezydent USA

Co to jest państwo? Każda władza deprawuje, władza absolutna deprawuje absolutnie. John Acton (1834 - 1902), angielski historyk

Władza polityczna (państwo) powinna być ściśle ograniczona. Co to jest państwo? Wniosek? Władza polityczna (państwo) powinna być ściśle ograniczona.

III. Co to jest wolność?

Wolność ≠ niepodległość kraju Co to jest wolność? Wolność ≠ niepodległość kraju Wolność ≠ zamożność (posiadanie wielu możliwości)

Wolność odnosi się do relacji między jednostką a: Co to jest wolność? Wolność odnosi się do relacji między jednostką a: państwem innymi organizacjami lub grupami ludzi Jednostka ma tym więcej wolności w relacji z państwem, im mniej czynów jest uznawanych za przestępstwa przez państwowe prawo karne.

„domniemanie wolności” Co to jest wolność? Przestępstwa pospolite (elementarne) „polityczne” (przeciw ustrojowi) „domniemanie wolności” co nie jest zakazane, jest dozwolone

IV. Normatywne granice wolności

Normatywne granice wolności Normy moralne (religijne) nie powinny pokrywać się w całości z państwowym prawem. Normy prawa powinny mieć jednak uzasadnienie w określonych normach moralnych (religijnych).

Normatywne granice wolności Koniecznym, ale niewystarczającym warunkiem ograniczenia wolności jest zapobieganie określonym krzywdom (szkodom).

Normatywne granice wolności Jedynym celem, który usprawiedliwia wtrącanie się, indywidualnie lub zbiorowo, ludzkości w wolność działania jakiegokolwiek jej członka jest samoobrona, że jedynym celem, którego osiągnięcie uzasadnia sprawowanie władzy nad jakimkolwiek członkiem cywilizowanej społeczności wbrew jego woli, jest zapobieżenie krzywdzie innych. John Stuart Mill (1806 - 1873), angielski filozof

Normatywne granice wolności Ale: Problem paternalizmu Krzywda wyrządzona jakim istotom (bytom)? Krzywda przez działanie vs. Krzywda przez zaniechanie Wolność umów vs. Doktryna „słabszej strony” (pokłosie marksizmu) Negatywne skutki egzekwowania niektórych zakazów (np. prohibicja w USA)

Normatywne granice wolności Jakie rodzaje krzywd uzasadniają ograniczenie wolności? Czy przykładowo krzywdy wyrządzane przegranym w rynkowej konkurencji? A obraza uczuć?

Normatywne granice wolności: problem paternalizmu Nie można zasadnie zmusić go do uczynienia lub zaniechania czegoś, ponieważ tak będzie dla niego lepiej, ponieważ uczyni go to szczęśliwym, ponieważ zdaniem innych będzie to mądre, czy nawet słuszne. Istnieją dobre powody, by go napominać, przemawiać mu do rozumu, przekonywać go lub usilnie prosić lecz nie, by go zmuszać lub wyrządzać mu jakiekolwiek zło w razie, gdyby postąpił przeciwnie. John Stuart Mill (1806 - 1873), angielski filozof

V. Wolnościowe stanowisko w sprawie granic wolności

Wolnościowe stanowisko w sprawie granic wolności Normy moralne (religijne) ≠ normy prawne Zbiór czynów uznawanych za przestępstwa jest ściśle ograniczony do przestępstw elementarnych. Obowiązuje domniemanie wolności. Nie ma paternalistycznych ograniczeń wolności.

VI. Wolność a równość

Dwa rodzaje (nie)równości Wolność a równość Dwa rodzaje (nie)równości Szans Sytuacji (w tym dochodu)

Równość szans obejmuje równość wobec prawa Wolność a równość Równość szans obejmuje równość wobec prawa Pewne kolizje mogą występować między wolnością a innymi aspektami ideału równości szans, np. obowiązek oświatowy (ograniczenie wolności rodziców wobec ich dzieci w imię równości szans dzieci) Wolność i równość szans nie dają się pogodzić z egalitaryzmem sytuacji (dochodu).

VII. Prawa „negatywne” versus prawa „pozytywne”

Prawa „negatywne” vs. prawa pozytywne „negatywne” = wolnościowe pozytywne Ochrona jednostki przed agresją ze strony innych ludzi Inne, głównie socjalne prawa klasyczne

Ruch socjalistyczny od XIX wieku prawa socjalne Prawa pozytywne Ruch socjalistyczny od XIX wieku prawa socjalne Słabe intelektualne uzasadnienie praw socjalnych: sprawiedliwość społeczna itd. Współczesna ideologia praw człowieka kładzie nacisk na prawa socjalne a pomija lub lekceważy prawa klasyczne

Normatywne granice wolności W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ własność prywatna jest na marginesie, zepchnięta tam przez imponującą listę praw pozytywnych, zwłaszcza socjalnych. Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu uznał prawo do świadczeń socjalnych jako element praw własności (!), na co sędzia Trybunału Konstytucyjnego w Belgii, Marc Bossuyt, zareagował taką oto opinią: „Jeśli świadczenie socjalne stało się przedmiotem własności, to sędziowie w Strasburgu zdołali stworzyć właściciela z kogoś, kto niczym nie włada. Nawet Marks nie dokonał takiej sztuki” (Mchangama, Rhodes 2012). Te przykłady pokazują praktyczny wpływ głośnych intelektualistów – orędowników praw pozytywnych.

Rozrost państwa socjalnego Rozrost państwa socjalnego (etatyzm socjalny) Rosnące podatki= ograniczanie prawa własności (wolności) W wielu przypadkach: ograniczanie wzrostu gospodarki Kryzysy (Grecja) Redystrybucja od biedniejszych do bogatszych Rozbudowana biurokracja Wypieranie indywidualnej przezorności ,wzajemnej pomocy oraz pomocy innym (mentalność sowieckiego działacza nie pozwala tego dostrzec )

Normatywne granice wolności Przejawem jaskrawej niesprawiedliwości byłoby przymuszanie kogoś do łożenia na działalność, która nie wspiera jego interesów lub której jest zdecydowanie przeciwny. Knut Wicksell (1851 - 1926), Szwedzki ekonomista

Rozrost państwa socjalnego Największa demagogia dotyczy rozrośniętego państwa socjalnego - „czułe słówka”, np. solidarność, pomaganie biednym, spójność, społeczne Nienawistne słowa: wilczy kapitalizm, biedni ofiarami bogatych, wyzysk, umowy „śmieciowe”

Prawa „negatywne” vs prawa „pozytywne” Klasyczny liberalizm nacisk na prawa klasyczne, sceptycyzm wobec rozbudowanych praw socjalnych Marksizm wrogi wobec praw klasycznych; akredytacja wobec praw socjalnych Socjaldemokracja niechętna akceptacja praw klasycznych, nacisk na prawa socjalne

VIII. Rodzaje wolności

Rodzaje (sfery) wolności Rodzaje (sfery) wolności Wolność polityczna ≈ władza wybieralna ≈ demokracja

Normatywne granice wolności Każdy, komu przyszło żyć […] za panowania dyktatury, której nie można obalić bez rozlewu krwi – wie, że za demokrację, mimo całej jej niedoskonałości, warto walczyć i w moim przeświadczeniu nawet umrzeć. Karl Popper (1902 - 1994), żydowski filozof

Ale demokracja nie gwarantuje: Demokracja a wolność Ale demokracja nie gwarantuje: Szerokiego zakresu wolności gospodarczej Wysokiego poziomu praworządności

Demokracja wymaga określonych wolności cywilnych (obywatelskich): Wolności cywilne Demokracja wymaga określonych wolności cywilnych (obywatelskich): Wolności zgromadzeń Wolności zrzeszania się Wolności słowa Wolności mediów

Wolności obywatelskie Wolności obywatelskie społeczeństwo obywatelskie, czyli ludzie grupujący się dla celów innych niż zarobkowe i polityczne: Wspólne zainteresowania(np. filateliści, ornitolodzy) Wzajemna pomoc i pomoc innym 3. Nacisk na władzę polityczną (państwową) 3.1. Zmierzający do rozrostu państw ograniczenie pewnych wolności, zwłaszcza gospodarczej 3.2. Zmierzający do ograniczenia rozrostu państwa = mniej wolności, zwłaszcza gospodarczej

Wzajemna pomoc i pomoc innym Wolność gospodarcza O zakresie wolności gospodarczej i poziome praworządności decydują w demokracji relacje sił między następującymi wolnościami: Wzajemna pomoc i pomoc innym Naciski na rozrost państwa = ograniczenie wolności, zwłaszcza gospodarczej Naciski na ograniczenie rozrostu państwa= mniej wolności, zwłaszcza gospodarczej

IX. Wolność gospodarcza

Składniki Konsumpcja Działalność produkcyjna praca własność prywatna Wolność gospodarcza Najbardziej zagrożona wolność: wolność praktycznego działania (gospodarcza) Składniki Konsumpcja Działalność produkcyjna praca własność prywatna

Prawo do pracy: wolnościowe czy socjalne ? Wolność gospodarcza Prawo do pracy: wolnościowe czy socjalne ? Własność prywatna ≈ swoboda przedsiębiorczości Uprawnienia do decydowania Uprawnienia do korzystania

Rozwoju gospodarki usuwanie ubóstwa; czyli dla mas Wolność gospodarcza Wolność gospodarcza (własność prywatna, wolny rynek) są fundamentalnie ważne dla: Rozwoju gospodarki usuwanie ubóstwa; czyli dla mas 2. Istnienia demokracji (nie ma demokracji bez kapitalizmu)

Ataki na wolność gospodarczą A jednocześnie wolność gospodarcza - spośród wszystkich wolności – jest najbardziej atakowana przez część kręgów intelektualnych i politycznych: Marksizm Interwencjonizm (etatyzm) własność państwowa etatyzm regulacyjny etatyzm socjalny (rozbudowane państwo socjalne)

X. Propaganda etatystyczna (antyrynkowa, antykapitalistyczna)

Propaganda etatystyczna (antyrynkowa, antykapitalistyczna) Dwa przykłady: Ubóstwianie państwa (mentalność sowieckiego działacza; „czułe słówka”) Demonizacja własności prywatnej i wolnego rynku – Mity antyrynkowe ≈ antykapitalistyczne.

Mity antyrynkowe i antykapitalistyczne, Wolny rynek chciwość Socjalizm lepszy człowiek Wymiana rynkowa jest z natury niemoralna. Jakie alternatywne rozwiązania? Wolny rynek nierówności Jakie nierówności dochodu są dopuszczalne?

Mity antyrynkowe i antykapitalistyczne Rynek (spontaniczny porządek) nie może działać w złożonej gospodarce Gdyby nie było rynku, to w społeczeństwie panowałoby powszechne braterstwo („jeden wielki kibuc”) Kapitalizm tworzy społeczeństwo, które składa się z : Wyzyskiwaczy Wyzyskiwanych marksizm

Podłoże mitów antykapitalistycznych U podłoża tych i innych mitów leżą: Utopijne rojenia na temat natury człowieka, państwa, społeczeństwa Rażące błędy myślowe, np. Obwinianie wolnorynkowego kapitalizmu za słabości innych odmian kapitalizmu: przeregulowanego , przesocjalizowanego , kapitalizmu kolesiów (crony capitalism)

XI. Co robić?

Nie snobować się na apolityczność Nie narzekać Co robić? Nie dać się ogłupić Nie być biernym Nie snobować się na apolityczność Nie narzekać Bronić zagrożonych wolności, zwłaszcza gospodarczej, działaniu w wolnościowej części społeczeństwa obywatelskiego