Ważna wiedza o wierszu

Podstawowe informacje o liryce Elementy analizy wiersza Znaczenie utworu Typy wypowiedzi poetyckiej Budowa wiersza Gatunki poetyckie Środki stylistyczne tropy stylistyczne fonetyczne środki stylistyczne słowotwórcze środki stylistyczne składniowe środki stylistyczne

LIRYKA JEDEN Z RODZAJÓW LITERACKICH; OBOK EPIKI I DRAMATU. 2. POSŁUGUJE SIĘ GŁÓWNIE MONOLOGIEM – SUBIEKTYWNĄ WYPOWIEDZIĄ PODMIOTU LIRYCZNEGO (OSOBY MÓWIĄCEJ), ODDAJĄCĄ PRZEŻYCIA, DOZNANIA, STANY PSYCHICZNE, UCZUCIA. 3. WYRÓŻNIKEIM ZEWNĘTRZNYM LIRYKI JEST ROZCZŁONKOWANIE TEKSTU NA WERSY. 4. ZE WZGLĘDU NA TEMATYKĘ WYRÓŻNIAMY: LIRYKĘ MIŁOSNĄ (EROTYCZNĄ), LIRYKĘ RELIGIJNĄ, LIRYKĘ PATRIOTYCZNĄ, LIRYKĘ REFLEKSYJNO – FILOZOFICZNĄ, LIRYKĘ AGITACYJNĄ.

5. ZE WZGLĘDU NA UDZIAŁ PODMIOTU LIRYCZNEGO WYRÓŻNIAMY: LIRYKĘ BEZPOŚREDNIĄ – PODMIOT LIRYCZNY JEST W PEŁNI UJAWNIONY, WYPOWIADA WPROST SWOJE MYŚLI I WYSTĘPUJE W 1. OSOBIE. LIRYKĘ POŚREDNIĄ – PODMIOT LIRYCZNY NIE UJAWNIA SIĘ, POZOSTAJE UKRYTY ZA PRZEDSTAWIONYM ŚWIATEM, REFLEKSJAMI, OPISAMI, DOZNANIAMI, PRZEŻYCIAMI, a) LIRYKĘ OPISOWĄ – SUBIEKTYWNY OPIS SŁUŻY WYRAŻENIU STOSUNKU PODMIOTU LIRYCZNEGO DO ŚWIATA, b) LIRYKĘ SYTUACYJNĄ – UTWÓR POETYCKI PRZEDSTAWIA PEWNĄ SYTUACJĘ, MOŻE WYSTĄPIĆ DIALOG.

6. ZE WZGLĘDU NA TO, CZYJE DOZNANIA I REFLEKSJE WYRAŻA PODMIOT LIRYCZNY, MOŻNA WYODRĘBNIĆ: LIRYKĘ OSOBISTĄ – PODMIOT LIRYCZNY JEST INDYWIDUALNY, AUTOR PREZENTUJE WŁASNE, JEDNOSTKOWE PRZEŻYCIA I STANY PSYCHICZNE USTAMI PODMIOTU LIRYCZNEGO, LIRYKĘ ROLI (MASKI) – PODMIOT LIRYCZNY TAKŻE JEST INDYWIDUALNY, ALE AUTOR UKRYWA SIĘ, WŁASNE UCZUCIA I PRZEŻYCIA PREZENTUJE USTAMI STWORZONEJ POSTACI, LIRYKĘ INWOKACYJNĄ (ZWROTU DO ADRESATA) – AUTOR ZWRACA SIĘ DO OKREŚLONEGO ADRESATA – „TY” LIRYCZNEGO, LIRYKA APELU – RODZAJ ODEZWY SKIEROWANEJ DO ODBIORCY, WZYWAJĄCEJ DO PODJĘCIA OKREŚLONEGO DZIAŁANIA LUB ZAJĘCIA OKREŚLONEJ POSTAWY, LIRYKA PODMIOTU ZBIOROWEGO – AUTOR WYRAŻA DOŚWIADCZENIA, WRAŻENIA, REFLEKSJE OGÓLNE, PRZYNALEŻNE DO PEWNEJ ZBIOROWOŚCI; PODMIOT LIRYCZNY WYSTĘPUJE JAKO „MY”.

AUTOR I KONTEKST HISTORYCZNY ELEMENTY ANALIZY WIERSZA TYTUŁ AUTOR I KONTEKST HISTORYCZNY KONTEKST KULTURY GATUNEK ELEMENTY ANALIZY WIERSZA BUDOWA PODMIOT LIRYCZNY ŚRODKI STYLISTYCZNE GŁÓWNY TEMAT

PODMIOT LIRYCZNY 1. PODMIOT INDYWIDUALNY LUB ZBIOROWY 2. PODMIOT = POETA 3. PODMIOT W 1. OSOBIE (LIRYKA BEZPOŚREDNIA) 4. PODMIOT W 3. OSOBIE (LIRYKA POŚREDNIA) 5. PODMIOT = POSTAĆ FIKCYJNA (LIRYKA ROLI) 6. PODMIOT ZWRACA SIĘ DO ODBIORCY – „TY” LIRYCZNEGO (LIRYKA INWOKACYJNA)

ZNACZENIE UTWORU ALEGORYCZNE SYMBOLICZNE IRONICZNE POETA NADAJE DANEMU MOTYWOWI ALBO OSOBIE INNE, UKRYTE ZNACZENIE; SYMBOL MA ZNACZENIE DOSŁOWNE I UKRYTE, ZWANE SYMBOLICZNYM IRONICZNE ZNACZENIE ODWROTNE – PRZECIWNE DO DOSŁOWNEGO, IRONIA TO UKRYTA KPINA ALEGORYCZNE ZNACZENIE ALEGORYCZNE JEST USTALONE, NIEZMIENNE, TRZEBA JE OKREŚLIĆ ZGODNIE Z KONWENCJĄ

TYPY WYPOWIEDZI POETYCKIEJ W Y Z N A N I E O P I S PODMIOT LIRYCZNY WYZNAJE WYRAŹNIE SWOJE UCZUCIE, Np. „Smutno mi, Boże” (J. Słowacki) O P I S PODMIOT LIRYCZNY OPISUJE KRAJOBRAZ, PRZEDMIOT ITP. Np. „ (…) Na pagórku niewielkim, we brzozowym gaju, Stał dwór niewielki, z drzewa, lecz podmurowany, Świeciły się z daleka pobielane ściany (…)”

A P O S T R O F A D I A L O G BEZPOŚREDNI ZWROT DO KOGOŚ LUB CZEGOŚ, NP. DO BOGA, MUZY ITP. Np. „ Litwo, ojczyzno moja, ty jesteś jak zdrowie (…)” D I A L O G ROZMOWA. Np. „ Zbliż się do mnie, Urszulo! Poglądasz, jak żywa… Zrobię dla cię, co zechcesz, byś była szczęśliwa.” „Zrób tak, Boże – szepnęłam – by w nieb Twoich krasie Wszystko było tak samo, jak tam – w Czarnolasie!”

TERCYNA (STROFA TRZYWERSOWA), ELEMENTY WIERSZA S T R O F A DWUWERS, TERCYNA (STROFA TRZYWERSOWA), CZTEROWERSOWA. Wiersz stroficzny Np. „ Muzeum” WISŁAWA SZYMBORSKA Są talerze, ale nie ma apetytu. Są obrączki, ale nie ma wzajemności od co najmniej trzystu lat. Jest wachlarz – gdzie rumieńce? Są miecze – gdzie gniew? I lutnia ani brzęknie o szarej godzinie. (…) Wiersz stychiczny Np. „Kiedy mówisz” JAN TWARDOWSKI Nie płacz w liście nie pisz że los ciebie kopnął nie ma sytuacji bez wyjścia kiedy Bóg drzwi zamyka – to otwiera okno odetchnij popatrz spadają z obłoków małe wielkie nieszczęścia potrzebne do szczęścia a od zwykłych rzeczy naucz się spokoju i zapomnij że jesteś gdy mówisz że kochasz

RODZAJ RYMUJĄCYCH SIĘ WYRAZÓW 2. R Y M Y DOKŁADNOŚĆ Rymy DOKŁADNE – np. Dzieci – świeci, książka – wstążka. Rymy NIEDOKŁADNE – np. Dzieci – krzyczy. Rymy GRAMATYCZNE – np.. Byłem – płaciłem – uczyłem. SĄSIEDZTWO Rymy PARZYSTE – rymują się sąsiednie wersy, układ: aabb. Rymy OKALAJĄCE – rymują się wersy 1 i 4 oraz 2 i 3, układ: abba. Rymy PRZEPLATANE (KRZYŻOWE) – rymują się wersy 1 i 3 oraz 2 i 4, układ: abab. RODZAJ RYMUJĄCYCH SIĘ WYRAZÓW Rymy ŻEŃSKIE – rymują się wyrazy posiadające więcej niż jedną sylabę, akcent pada na przedostatnią sylabę, np. przebiegła – poległa, Rymy MĘSKIE – rymują się wyrazy jednosylabowe, akcent pada na ostatnią sylabę, np. mąż - wąż

U K Ł A D L I C Z B Y S Y L A B WIERSZ SYLABICZNY JEDNAKOWA LICZBA SYLAB W WERSIE, WYSTĘPUJE ŚREDNIÓWKA, JEŚLI WERS MA WIĘCEJ NIŻ 8 SYLAB, WERSY KOŃCZĄ SIĘ WYRAZEM Z AKCENETEM NA PRZEDOSTATNIĄ SYLABĘ, AKCENT PADA NA PRZEDOSTATNIĄ SYLABĘ PRZED ŚREDNIÓWKĄ. Np. Na palcu masz dyjament, // w sercu twardy kamień, Pierścień mi, Hanno, dajesz, // już i serce przemień! Jan Kochanowski „Do Hanny”

WIERSZ WSPÓŁCZESNY CZĘSTO WIERSZ BIAŁY (BEZRYMOWY), RÓŻNA ILOŚĆ SYLAB W WERSACH, CZASEM BRAK INTERPUNKCJI, WAŻNA JEST WARSTWA TREŚCIOWA, STOSOWANE SĄ NOWATORSKIE METAFORY LUB JĘZYK WIERSZA BYWA ZUPEŁNIE POZBAWIONY ŚRODKÓW STYLISTYCZNYCH. Np. Cud pospolity: to, że dzieje się wiele cudów pospolitych. Cud zwykły: w ciszy nocnej szczekanie pospolitych psów. Wisława Szymborska „Jarmark cudów”

GATUNKI POETYCKIE S O N E T T R E N POSIADA DWIE ZWROTKI CZTEROWERSOWE (OPISOWE) I DWIE ZWROTKI TRZYWERSOWE (TERCYNY) O CHARAKTERZE REFLEKSYJNYM Np. „Sonety krymskie” Adama Mickiewicza T R E N UTWÓR OPŁAKUJĄCY ZMARŁEGO, PIEŚŃ ŻAŁOBNA. OPISUJE CNOTY I ZALETY ZMARŁEGO ORAZ ŻAL PO JEGO STRACIE Np. „Treny” Jana Kochanowskiego

F R A S Z K A S A T Y R A FIGLIK, EPIGRAMAT JEST NAJCZĘŚCIEJ ŻARCIKIEM, ŻARTOBLIWYM DROBIAZGIEM O RÓŻNORODNEJ, CZĘSTO OBYCZAJOWEJ TEMATYCE, ZAWIERA POINTĘ – PODSUMOWANIE, Np. „Na lipę” Jan Kochanowski S A T Y R A DŁUŻSZY WIERSZ O CHARAKTERZE DYDAKTYCZNYM, WYRÓŻNIA SIĘ KRYTYCZNĄ POSTAWĄ NARRATORA WOBEC RZECZYWISTOŚCI, WYSTĘPUJE OŚMIESZENIE, WYOLBRZYMIENIE WAD, KARYKTURA, Np. „Żona modna” Ignacy Krasicki

P I E Ś Ń 6. H Y M N DŁUŻSZY UTWÓR O REGULARNYCH STROFACH (CZĘSTO CZTEROWERSOWYCH), CZASEM ZAWIERA REFREN, MA JEDNAKOWĄ LICZBĘ SYLAB W WERSIE ORAZ REGULARNE RYMY, Np. „Pieśń świętojańska o Sobótce” Jan Kochanowski 6. H Y M N ODMIANA PIEŚNI O PODNIOSŁYM CHARAKTERZE, UROCZYSTY UTWÓR POŚWIĘCONY CZYJEJŚ CHWALE, CZĘSTO O TEMATYCE RELIGIJNEJ LUB PATRIOTYCZNEJ, Np. „Czego chcesz od nas, Panie” Jan Kochanowski

P S A L M W I E R S Z W S P Ó Ł C Z E S N Y ODMIANA PIEŚNI O PODNIOSŁYM, RELIDIJNYM CHARAKTERZE, UROCZYSTY UTWÓR POŚWIĘCONY BOGU, Np. „Psałterz Dawidów” Jan Kochanowski W I E R S Z W S P Ó Ł C Z E S N Y JEDYNYM WYZNACZNIKIEM JEST WERS, MOŻE NIE POSIADAĆ ZNAKÓW PRZESTANKOWYCH, Np. „Muzeum” Wisława Szymborska

B A J K A GATUNEK DYDAKTYCZNY, POSIADAJĄCY MORAŁ – POUCZENIE. EPIGRAMATYCZNA – KRÓTKA, RYMOWANA SCENKA, KTÓREJ BOHATERAMI SĄ NAJCZĘŚCIEJ ZWIERZĘTA. Np. „Mysz i kot” Ignacy Krasicki NARRACYJNA – DŁUŻSZA, FABULARNA HISTORYJKA, KTÓREJ BOHATERAMI SĄ LUDZIE, ( gatunek z pogranicza liryki i epiki) Np. „Malarze” Ignacy Krasicki B A L L A D A GATUNEK MIESZANY EPICKO – LIRYCZNY, ZAWIERA NIESKOMPLIKOWANĄ OPOWIASTKĘ, MOŻE ZAWIERAĆ DIALOG, CZASEM ELEMENTY FANTASTYCZNE, Np. „Romantyczność” Adam Mickiewicz

ŚRODKI STYLISTYCZNE

OKREŚLENIE RZECZOWNIKA, NAJCZĘŚCIEJ PRZYMIOTNIK TROPY STYLISTYCZNE P O R Ó W N A N I E ELEMENT, KTÓRY SIĘ PORÓWNUJE JAK JAKBY NIBY JAKOBY NA KSZTAŁT ELEMENT, DO KTÓREGO SIĘ PORÓWNUJE Oczy jak gwiazdy E P I T E T OKREŚLENIE RZECZOWNIKA, NAJCZĘŚCIEJ PRZYMIOTNIK Srebrny głos

PERSONIFIKACJA (UOSOBIENIE) M E T A F O R A PERSONIFIKACJA (UOSOBIENIE) NADANIE ZWIERZĘCIU LUB PRZEDMIOTOWI CECH OSOBY, Np. kamień zapłakał ANIMIZACJA (OŻYWIENIE) NADANIE PRZEDMIOTOWI CECH ISTOTY ŻYWEJ, Np. kamień się przesunął PERYFRAZA (OMÓWIENIE) Np. pierwszy wśród polskich narciarzy

Np. czerwone serce – miłość, znak walentynek, znak WOŚP SYMBOL DANEMU OBIEKTOWI PRZYPISUJE SIĘ JAKIEŚ ZNACZENIE, KTÓREGO ODCZYTANIE NIE JEST JEDNOZNACZNE, MOŻLIWE SĄ RÓŻNE ROZUMIENIA I INTERPRETACJE, Np. czerwone serce – miłość, znak walentynek, znak WOŚP ALEGORIA DANEMU OBIEKTOWI PRZYPISUJE SIĘ JAKIEŚ ZNACZENIE, KTÓREGO ODCZYTANIE JEST JEDNOZNACZNE, UTRWALONE TRADYCJĄ, Np. sowa = mądrość

SPOSÓB ODCZYTANIA METAFORY Metafora: Płomień miłości Znaczenie słownikowe: Płomień – ogień Miłość - uczucie Znaczenie przenośne: Gorące, wielkie uczucie miłości

FONETYCZNE ŚRODKI STYLISTYCZNE INSTRUMENTACJA GŁOSKOWA ALITERACJA TOŻSAMOŚĆ POCZĄTKOWYCH GŁOSEK W SĄSIADUJĄCYCH WYRAZACH, Np. zwija się zaułek zawiły zgubiony we własnych załomach Józef Czechowicz „Elegia uśpienia” ONOMATOPEJA NAŚLADOWANIE DŹWIĘKÓW ZA POMOCĄ WYRAZÓW, Np. Dość tych arii, dość tych liryk! Ćwir, ćwir, czyrik, Czyr czyr ćwiryk! Julian Tuwim „Ptasie radio”

SŁOWOTWÓRCZE ŚRODKI STYLISTYCZNE WYRAZY ZDROBNIAŁE ZDROBNIENIA, Np. „Nowe piosnki sobie tworząc, nie zamykając Ustek nigdy, ale cały dzień prześpiewając, Jako więc lichy słowiczek w krzaku zielonym Całą noc prześpiewała gardłkiem swym ucieszonym” Jan Kochanowski „Tren VI” WYRAZY ZGRUBIAŁE ZGRUBIENIA, Np. lizus, dzikus, obdartus, brudas, staruch, chłopisko.

POWTARZANIE SŁÓW LUB ZESPOŁÓW SŁÓW NA POCZĄTKU KOLEJNYCH WERSÓW, POWTÓRZENIE ANAFORA POWTARZANIE SŁÓW LUB ZESPOŁÓW SŁÓW NA POCZĄTKU KOLEJNYCH WERSÓW, Np. „To ja, Kasandra. A to jest moje miasto nad popiołem. A to jest moja laska i wstążki prorockie, A to jest moja głowa pełna wątpliwości.” Wisława Szymborska „Monolog dla Kasandry” EPIFORA NA KOŃCU KOLEJNYCH WERSÓW, Np. „I chcesz tu z króla uczynić żebraka? Już mię z postaci masz prawie żebrakiem. Jeszcze chcesz serca mego żebraniny?” Juliusz Słowacki „Lilla Weneda”

NAGROMADZENIE WYRAZÓW BLISKOZNACZNYCH, SYNONIMY NAGROMADZENIE WYRAZÓW BLISKOZNACZNYCH, Np. pismo, bazgranina, bazgroły, gryzmoły. NEOLOGIZMY STWORZONE NA POTRZEBY UTWORU NOWE SŁOWA, Np. „Wówczas demon zieleni wszechleśnym powiewem Ogarnął go, gdy w drodze przystanął pod drzewem, I wabił nieustannych rozkwitów pośpiechem I nęcił ust zdyszanych tajemnym bezśmiechem, I czarował zniszczotą wonnych niedowcieleń, I kusił coraz głębiej – w tę zieleń, w tę zieleń.” Bolesław Leśmian „Topielec” ARCHAIZMY, DIALEKTYZMY, WULGARYZMY.

SKŁADNIOWE ŚRODKI STYLISTYCZNE ANTYTEZA ZESTAWIENIE PRZECIWSTAWNYCH POJĘĆ, SĄDÓW, Np. „Potępi was świętoszek, rozpustnik wyśmieje.” Adam Mickiewicz PYTANIE RETORYCZNE TWIERDZENIE W FORMIE PYTANIA, NIEWYMAGAJĄCE ODPOWIEDZI, Np. „O rzadki darze przedziwnej wymowy, Któż ci się oprzeć, któż sprzeciwić zdoła?” Ignacy Krasicki „Monachomachia”

BEZPOŚREDNI ZWROT DO PRZEDMIOTU, APOSTROFA BEZPOŚREDNI ZWROT DO PRZEDMIOTU, POJĘCIA ABSTRAKCYJNEGO, OSOBY LUB BÓSTWA, Np. „Ty jesteś jak paryska Nike z Samotraki, o miłości nieuciszona!” Maria Pawlikowska – Jasnorzewska „Nike” INWOKACJA WEZWANIE DO MUZ LUB BOGA Z PROŚBĄ O POMOC PRZY TWORZENIU DZIEŁA; WYSTĘPUJE NA POCZĄTKU UTWORU, Np. „Muzo! męża wyśpiewaj, co święty gród Troi Zburzywszy, długo błądził.” Homer „Odyseja”

STOSOWANIE ZDAŃ WYKRZYKNIKOWYCH WYKRZYKNIENIE STOSOWANIE ZDAŃ WYKRZYKNIKOWYCH LUB RÓWNOWAŻNIKÓW ZDAŃ WYRAŻAJĄCYCH UCZUCIA, Np. „Potęgi! Prawdy! – Życia! – Promiennych myśli! – Serca bicia! Natchnienie, co do czynów budzi! – Natury! – Ludzi!” L. Sowiński „Do liryków dzisiejszych” PARALELIZM UKŁADY ZDAŃ O TAKIEJ SAMEJ LUB PODOBNEJ BUDOWIE, Np. „Wieczór jest taki spóźniony, Wicher jest taki zmęczony, (…)” Kazimiera Iłłakowiczówna „Wieczór”

jest nowelą... a życie i tak