Opracowała: Iwona Kowalik JAK MIERZONO CZAS? Opracowała: Iwona Kowalik

OBRÓT ZIEMII W starożytności astronomowie, obserwując pozorną drogę Słońca po niebie ze wschodu na zachód, dzielili dnie i noce na regularne części.

GNOMONY Były to pionowe, skierowane ku zenitowi kolumny i pręty. Budowle te, a właściwie długość ich cienia, były wykorzystywane do oznaczania pór roku, ale pomagały również w ustalaniu położenia obiektów astronomicznych. Wykonywali je Babilończycy, znano je też w Indiach i Chinach, Egipcie, a później również w Grecji i Rzymie.

Igła Kleopatry w Luksorze (dawniej Teby) w Egipcie jest przykładem gnomonu.

Stonehenge Jedną z najbardziej tajemniczych i najbardziej znanych budowli jest kamienny krąg znajdujący się w Stonehenge w Wielkiej Brytanii. Budowlę wznoszono kilkoma fazami, które może dzielić nawet 1000 lat. Budowla otoczona rowem składa się z dwóch kamiennych kręgów. Pierścień zewnętrzny tworzy dziś 16 spośród pierwotnie 30 kolumn o wysokości około 4,5 metra i wadze 26 ton każda. Na nich ułożono poprzeczne kamienne belki i połączono je. Otacza on wewnętrzny pierścień, składający się początkowo z 60 mniejszych głazów (dziś jest ich 21).

Stonehenge Symetria budowli, jej lokalizacja (na lekkim wzniesieniu w płaskiej dolinie, z którego w każdym kierunku widać linię horyzontu), a także ustawienie względem punktów wschodu i zachodu słońca w dniu letniego i zimowego przesilenia dają podstawy by przypuszczać, że było to kiedyś jakieś obserwatorium astronomiczne służące do pomiaru czasu. Być może wyliczano tu także zaćmienia księżyca i inne zjawiska astronomiczne.

Zegary słoneczne Około 1000 p.n.e. w Egipcie pojawiły się pierwsze pręty służące do określenia czasu - miały kształt litery T, z umocowanymi poprzeczkami rzucającymi cień na długie drzewce, na których wycięto symboliczne znaki, regulujące odstępy czasu. Budowle te doprowadziły do powstania zegarów słonecznych. Wymyślano różne typy zegarów słonecznych. Tarcze zegarów umieszczano w płaszczyźnie horyzontu, na ścianach budynku, a także półkolistej przestrzeni wydrążonej w kamiennych blokach. Tworzono nawet zegary przenośne.

Zegary słoneczne W średniowieczu na mocy dekretu papieskiego zegary słoneczne umieszczano na wieżach wszystkich kościołów dla punktualnego stawiania się wiernych na nabożeństwo. Wersje kieszonkowe były używane - szczególnie podczas podróży - aż do końca XIX w., ponieważ do tego czasu były znacznie tańsze od zegarków mechanicznych.

Zegary słoneczne Zegary słoneczne utraciły swe praktyczne zastosowanie dopiero pod koniec XIX wieku, gdy wzrosła dokładność zegarów mechanicznych. Od tego czasu zegary słoneczne zaczęły spełniać funkcje dekoracyjne w ogrodach, na fasadach budynków czy miejskich skwerach.

Zegar wodny i klepsydra Zegar wodny to naczynie z niewielkim otworem wypełnione wodą. W miarę jak woda wypływała z naczynia, jej obniżający się poziom pokazywał upływający czas. Najdawniejsze świadectwo użycia zegara wodnego pochodzi z Egiptu z XVI wieku p.n.e., a najstarszy zachowany zegar odkryto również w Egipcie – pochodzi z około 1500 roku p.n.e.

Zegar wodny i klepsydra Najpopularniejszym zegarem wodnym starożytności była klepsydra. Klepsydry z okresu ok. r. 650 p.n.e. miały kształt makówki z przewierconym cienkim otworkiem w części kulistej. Późniejsze modele zostały znacznie udoskonalone, składały się z dwóch przeciwbieżnie pracujących układów jako zegar odpływowy. Woda płynęła z górnej kuli przez jedną z rurek ku dołowi. Po godzinie górne naczynie się opróżniało, klepsydrę obracano o 180°, a cały proces zachodził w drugiej rurce. Klepsydrę wykorzystująca upływający piasek wynaleziono około XIII w n.e. Od XV wieku używano tego typu zegarów w kościołach i katedrach. 

Zegar mechaniczny Pierwszy zegar mechaniczny powstał w Chinach w VIII wieku n.e. Początkowo miał tylko jedną wskazówkę. W Europie najpierw pojawiły się w angielskich i włoskich klasztorach pod koniec XII wieku, aby zwoływać mnichów regularnie na modlitwę. Zegar wieżowy z Hampton Court (Wielka Brytania) Zegar z Bazyliki Mariackiej w Gdańsku

Zegar wahadłowy Budowę astronomicznych zegarów wahadłowych rozpoczęto we Włoszech. Nierzadko miały one 24-godzinną tarczę i dodatkowe, po części niesymetrycznie umieszczone tarcze do wskazywania faz Księżyca, wschodów i zachodów Księżyca i Słońca, podział na 360° i koło ze znakami zodiaku.

Zegar sprężynowy Jeden z pierwszych zegarów nakręcanych dwoma sprężynami o 1800 kołach zbudował ponoć zegarmistrz Karola V. Obudowę stanowił najczęściej grawerowany metal, z dwunasto lub dwudziestoczterogodzinną tarczą. Mechanizm napędowy i mechanizm bijący były przeważnie poruszane przez dwie oddzielne sprężyny, które naciągnięte, rozprężały się wprawiając koła  w ruch. W XVII wieku istniały już sprężynowe zegary roczne.

Zegary przenośne W 1511 roku niemiecki ślusarz Peter Henlein zastosował w nim małą sprężynę do napędu mechanizmu. Zegarek ten nazywano "Norymberskim jajkiem". Wiadomo, że w 1810 roku skonstruowano zegarek na rękę dla królowej Neapolu.

Zegar kwarcowy Wynalazek ten stworzyli niemieccy fizycy Scheibe i Adelsberger w latach 1933-1934, wykorzystując wysoką dokładność częstotliwości elektrycznie pobudzanych drgań kryształów kwarcu  do kontroli drgań w zegarze. Zegary kwarcowe przez wiele lat były najlepszymi wzorcami czasu. Niestety stopniowo podlegają one zjawisku starzenia kwarcu, na skutek czego dokładność ich wskazań ulega zmianie (błąd może wynosić 1 s na 30 lat).

A dziś? Zegarki to także biżuteria i gadżet…

I natchnienie artystów… Salvadore Dali