Instrumenty finansowe na rynku kapitałowym

Wstęp Rynek kapitałowy jako segment rynku finansowego jest jedną z najważniejszych części gospodarki rynkowej. Dokonuję się na nim transakcji instrumentami finansowymi. Poprzez transakcję kupna- sprzedaży instrumentu finansowego jedna strona transakcji przekazuje kapitał innej. Dzięki temu występuje transfer kapitału od podmiotów, które go mają w nadmiarze do podmiotów, które chcą go pozyskać. Kapitał nie jest przekazywany za darmo, jego udostępnienie kosztuje, zatem strona udostępniająca kapitał otrzymuje wynagrodzenie, którego wielkość zależy od stopy procentowej. Stopa procentowa może być traktowana jako cena (wyrażona w procentach) udostępnionego kapitału.

Podmioty na rynku kapitałowym Na rynku kapitałowym w obrocie kapitałem uczestniczą następujące podmioty: gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa (produkcyjne, handlowe i usługowe), instytucje finansowe (banki, towarzystwa ubezpieczeniowe, domy maklerskie, fundusze inwestycyjne, fundusze emerytalne), państwo. Między tymi podmiotami dochodzi do transakcji instrumentami finansowymi, co w konsekwencji powoduje przepływ kapitału od jednego podmiotu do drugiego.

Instrumenty finansowe Instrument finansowy jest finansowym kontraktem (umową) między dwoma stronami. W transakcji kupna- sprzedaży instrumentu finansowego występują dwie strony. W przypadku rynku pierwotnego, tzn. rynku, na którym dokonuje się pierwszej transakcji wyemitowanym instrumentem finansowym, tymi stronami są: emitent instrumentu finansowego- strona sprzedająca instrument, inwestor, strona kupująca instrument i stająca się jego pierwszym posiadaczem. Na rynku wtórnym, na którym dokonuje się obrotu instrumentami finansowymi po emisji i sprzedaży na rynku pierwotnym, tymi stronami są inwestorzy- jeden sprzedający, a drugi kupujący.

Podział instrumentów finansowych Instrumenty finansowe ze względu na rodzaj zależności finansowej pomiędzy emitentem instrumentu, a jego posiadaczem dzielimy na: dłużne instrumenty finansowe Emitent instrumentu finansowego staje się dłużnikiem, a posiadacz instrumentu staje się wierzycielem. Dłużnymi instrumentami finansowymi są obligacje. udziałowe instrumenty finansowe Emitent instrumentu finansowego przekazuje posiadaczowi (inwestorowi) prawo własności i związane z nim inne prawa. Emitentem jest tutaj spółka akcyjna, a inwestor staje się współwłaścicielem spółki. pochodne instrumenty finansowe Emisja tych instrumentów nie oznacza dla jednej ze stron pozyskania kapitału. Stosuje się je głównie w celu zmniejszenia ryzyka występującego na rynku kapitałowym. Do instrumentów pochodnych zaliczamy: opcje, warranty i kontrakty terminowe.

Fundusze inwestycyjne Fundusz inwestycyjny jest instytucją zbiorowego inwestowania. Indywidualny inwestor może stać się uczestnikiem tego funduszu poprzez wniesienie do niego swojego kapitału i zakup jednostek uczestnictwa. Zadaniem funduszu jest inwestowanie powierzonych mu środków. Zalety funduszu inwestycyjnego to: efekt skali, efekt profesjonalizmu. Z prawnego punktu widzenia fundusze dzielimy na otwarte (uczestnikami są inwestorzy, którzy nabyli jednostki uczestnictwa) i zamknięte (uczestnikami są inwestorzy posiadający certyfikaty inwestycyjne). Jednostki uczestnictwa otwartego funduszu inwestycyjnego nie są papierami wartościowymi, ale są instrumentami finansowymi.

Podział funduszy inwestycyjnych Fundusze inwestycyjne można podzielić ze względu na rodzaje instrumentów, w które głównie inwestują: fundusze papierów dłużnych- inwestują w bony skarbowe i obligacje skarbowe, fundusze zrównoważone- inwestują w różne instrument starając się by udział akcji i obligacji był znaczący, fundusze akcji- inwestują przede wszystkim w akcje, mając za cel jak najwyższy wzrost zainwestowanego kapitału przy jednoczesnym dużym ryzyku, fundusze indeksowe- inwestują w portfel zbliżony składem do składu indeksu giełdowego, fundusze rynku pieniężnego- inwestują przede wszystkim w krótkoterminowe płynne instrumenty finansowe.

Obligacja Obligacja jest dłużnym instrumentem finansowym oraz papierem wartościowym, którego emitent jest dłużnikiem obligatariusza (właściciela obligacji) i zobowiązuje się do wykupu obligacji wraz z odsetkami. W zależności od tego kto jest emitentem obligacje można podzielić na: skarbowe- emitentem jest Skarb Państwa, gminne- emitentem są gminy lub związki gmin, przedsiębiorstw (korporacyjne). Cechy obligacji to: wartość nominalna, termin wykupu, oprocentowanie, terminy płacenia odsetek.

Akcja Akcja jest udziałowym instrumentem finansowym oraz papierem wartościowym. Oprócz prawa własności, kupujący akcje nabywa kilka innych praw: prawo głosu na walnym zgromadzeniu akcjonariuszy, prawo do dywidendy, czyli do udziału w zyskach spółki, prawo poboru, czyli prawo do zakupu akcji nowej emisji, prawo do udziału w masie likwidacyjnej, prawo do kontroli zarządzania spółką. Oprócz omawianych akcji zwykłych mogą istnieć także akcje uprzywilejowane.

Prawo poboru Prawo poboru to instrument finansowy, który dla posiadacza akcji oznacza prawo do zakupu akcji nowej emisji tej spółki po ustalonej cenie emisyjnej. Zazwyczaj cena emisyjna jest niższa niż cena rynkowa akcji. Prawo poboru jest jednocześnie papierem wartościowym, który może być notowany na Giełdzie Papierów Wartościowych. Istotne znaczenie ma dzień ustalenia prawa poboru. Wszyscy inwestorzy, którzy posiadają akcje w tym dniu uzyskają prawo poboru.

Prawo do akcji Prawo do akcji (PDA), to instrument finansowy związany z akcją przydzieloną inwestorowi w trakcie subskrypcji. PDA zabezpiecza inwestora przed zamrożeniem kapitału w okresie pomiędzy rejestracją podwyższenia kapitału spółki przez sąd, pierwszym notowaniem akcji. Prawem do akcji można obracać na giełdzie w okresie w którym podwyższenie kapitału akcyjnego nie zostało jeszcze zarejestrowane. PDA daje posiadaczowi te same uprawnienia wobec spółki, jakie posiada akcjonariusz.

Instrumenty pochodne Instrument pochodny, to taki instrument finansowy, którego wartość zależy od wartości innego instrumentu finansowego zwanego instrumentem bazowym. Instrument bazowy może istnieć fizycznie (np..: akcja, czy waluta) lub może pochodzić z rynku finansowego (np..: indeks giełdowy WIG20). Wyróżnia się trzy podstawowe cel stosowania instrumentów pochodnych: zabezpieczenie się przed ryzykiem- zajęcie pozycji w tym instrumencie pozwala na zmniejszenie lub wyeliminowanie ryzyka, spekulacja- zajęcie pozycji z zastosowaniem instrumentu pochodnego, to jedyna transakcja podmiotu podejmującego ryzyko wzrostu lub spadku, arbitraż- występuje, gdy podmiot zajmuje dwie (lub więcej) pozycje jednocześnie z zastosowaniem instrumentu pochodnego i instrumentu bazowego.

Podział instrumentów pochodnych Ze względu na instrument bazowy instrumenty pochodne dzielimy na: akcyjne instrumenty pochodne- instrumentem bazowym jest akcja spółki indeksowe instrumenty pochodne- instrumentem bazowym jest indeks giełdowy walutowe instrumenty pochodne- instrumentem bazowym jest waluta instrumenty pochodne na stopę procentową- instrumentem bazowym jest stopa procentowa z rynku finansowego, bądź instrument dłużny np..: obligacja.

Kontrakt terminowy Kontrakt terminowy jest to zobowiązanie dwóch stron do rozliczenia pieniężnego w ustalonym okresie różnicy między ceną kontraktu, a wartością instrumentu bazowego. W kontrakcie terminowym występują dwie strony: kupujący kontrakt- zajmujący pozycję długą, sprzedający kontrakty- zajmujący pozycję krótką. Dla kontraktów terminowych występujących na giełdzie stosowana jest również nazwa kontrakty terminowe typu futures.

Zakup i sprzedaż kontraktów Zakupu kontraktu terminowego dokonuje się w oczekiwaniu wzrostu ceny instrumentu bazowego na który kontrakt jest wystawiony. Sprzedaży kontraktu terminowego dokonuje się w oczekiwaniu spadku ceny instrumentu bazowego na który kontrakt jest wystawiony. Na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych występują następujące kontrakty terminowe: na indeksy giełdowe, na akcje spółek, na waluty, na obligację skarbową.

Przykład kontraktu na indeks WIG20 Rozważany jest kontrakt na indeks WIG20. W momencie otwarcia pozycji przez dwie strony kurs kontraktu wynosił 3080 punktów. Termin wygaśnięcia kontraktu, to 21 marzec. Mnożnik kontraktu wynosi 10 zł za 1 punkt indeksu giełdowego WIG20. Możliwe są 3 scenariusze w dniu terminie wygaśnięcia kontraktu: WIG20 wynosi 3115 punktów. Kupujący kontrakt otrzymuje od sprzedającego 350 zł, czyli (3115 - 3080) * 10, WIG20 wynosi 2995 punktów. Sprzedający kontrakt otrzymuje od kupującego 850 zł, czyli (3080 -2995) * 10, WIG20 wynosi 3115 punktów. Żadna strona nie dokonuje na rzecz drugiej płatności.

Przebieg notowań- kontrakty terminowe Rys.1 Wykres przebiegu notowań kontraktów terminowych

Opcja Opcja kupna jest to prawo do uzyskania w określonym terminie sumy pieniężnej zależnej od różnicy między wartością instrumentu bazowego, a ceną wykonania. Opcja sprzedaży jest to prawo do uzyskania w określonym terminie sumy pieniężnej zależnej od różnicy między ceną wykonania, a wartością instrumentu bazowego. Opcja to instrument pochodny będący prawem i może choć nie musi być wykonana. Cena wykonania (realizacji) opcji, to cena po jakiej ma prawo być dokonana transakcja. Ponieważ posiadacz opcji ma prawo, a wystawca opcji przyjmuje zobowiązanie, to za opcję posiadacz musi zapłacić wystawcy cenę opcji nazywaną jest premią. Występują opcje amerykańskie (mogą być wykonane w dowolnym dniu) i europejskie (mogą być wykonane tylko w dniu wygaśnięcia).

Przykład na europejską opcję kupna Rozważana jest europejska opcja kupna 100 akcji spółki X w dniu 17 maja. Cena wykonania tej opcji wynosi 50 zł zaś termin wygaśnięcia to 22 czerwiec. Cena opcji w dniu 15 maja wynosi 4 zł w przeliczeniu na jedną akcję. Zatem posiadacz opcji musi zapłacić wystawcy 400 zł. W ten sposób nabywa prawo do zakupu 100 akcji spółki X w dniu 22 czerwca. Z kolei wystawca zobowiązuje się do sprzedaży 100 akcji po cenie 50 zł, jeśli posiadacz opcji zdecyduje się skorzystać z tego prawa. Możliwe są 3 scenariusze: 22 czerwca cena akcji spółki X na rynku jest wyższa niż 50 zł. Opcja jest wykonana, wystawca sprzedaje akcje posiadaczowi. W ten sposób posiadacz płaci 50 zł za akcję spółki, która na rynku jest warta więcej. 22 czerwca cena akcji spółki X na rynku jest niższa niż 50 zł. Opcja nie jest wykonana i wygasa. 22 czerwca cena akcji spółki X na rynku jest wynosi 50 zł. Nie ma znaczenia, czy opcja zostanie wykonana, czy nie, gdyż posiadacz opcji i tak zapłaci za akcję cenę rynkową.

Warrant Warrant, to szczególny przypadek opcji. Wyróżnia się dwa rodzaje warrantów: Warrant subskrypcyjny. Jest to prawo zakupu akcji spółki, które będą wyemitowane w przyszłości. Może go nabyć dowolny inwestor, a termin wygaśnięcia wynosi zwykle kilka lat. Warrant opcyjny (krótko warrant). Jest to opcja, która jest emitowana przez pewien podmiot (np.: bank), instrumentem podstawowym jest zazwyczaj akcja i emitent zobowiązuje się do wykonania zobowiązania w warrancie. Mogą występować warranty zarówno kupna, jak i sprzedaży.

Dziękuję za uwagę