OPÓŹNIONY ROZWÓJ MOWY Opracowanie: Ewa Rożek
„Mowa jest najwspanialszym z wynalazków ludzkich” Sofokles
Mowa To akt porozumiewania się w słowie Istotą jest nadawanie dźwiękowe i odbiór słuchowy informacji – czyli mówienie i rozumienie Proces mówienia określamy mianem mowy czynnej, a rozumienia mowy biernej wg K. Błachnio
Składniki mowy język (rozumienie) tekst nadawanie (mówienie) odbiór MOWA język odbiór (rozumienie) tekst nadawanie (mówienie) Składniki mowy ludzkiej (opracowanie własne) Źródło: T. Gałkowski, G. Jastrzębowska: Logopedia – pytania i odpowiedzi
Przyjrzyjmy się teraz definicjom powyższych terminów j ę z y k rozumiany jako system znaków służący do porozumiewania się składający się z symboli tj. fonemów, morfemów, leksemów układu zasad, na podstawie których budowana jest wypowiedź n a d a w a n i e (mówienie) przekaz informacji to budowanie tekstu słownego w postaci fonicznej, zgodnie z zasadami danego języka t e k s t s ł o w n y to wytwór procesu mówienia o d b i ó r (rozumienie) odczytanie tekstu słownego
PRAWIDŁOWY ROZWÓJ MOWY I JĘZYKA Wiek dziecka To, co powinno być To, na co warto zwrócić uwagę 0-10 miesiąc Krzyk, mlaskanie, cmokanie. Głużenie (gruchanie) - niemowlę śpiewa [guu, agu, aku, ghy...] Gaworzenie- dziecko zaczyna prowadzić „rozmowę" z dorosłym posługując się prostymi sylabami dziecko wielokrotnie powtarza identyczne sylaby np. [babababa, mamama, dadadada]. Echolalia dziecko próbuje naśladować mowę dorosłych, jego wypowiedzi składają się z wielokrotnie powtórzonych różnych sylab. Głużenie- nie ma też szczególnej różnicy w między dziećmi słyszącymi i niesłyszącymi Gaworzenie będzie bardziej intensywne, jeśli dorośli zwracana nie uwagę i będą naśladowali swoje dzieci-w ten sposób zachęcą je do „mówienia" Ok. 7 mieś. ż. pojawiają się pierwsze prototypy wyrazowe, czy li wypowiedzi po raz pierwszy przypominające wyrazy, np.: „baja" jako „bajka", czy „mana" jako „mleko"
PRAWIDŁOWY ROZWÓJ MOWY I JĘZYKA 11-12 miesiąc Wypowiedzi coraz bardziej przypominają brzmieniem wyrazy danego języka Roczne dzieci wymawiają przeciętnie ok. 6 - 50 słów 12-18 Jeden wyraz zastępuje zdanie, a właściwie kilka różnych zdań, np. „da" jako: 1. daj misia, 2. weź kółko, 3. połóż tutaj Pierwszy wyraz - między 8 a 18 miesiącem życia (najpóźniej) 18-23 miesiąc Początek wypowiedzi dwuwyrazowych. Dziecko używa przede wszystkim rzeczowników, czyli nazw. 20-miesięczne dziecko wymawia średnio ok. 170 wyrazów.
PRAWIDŁOWY ROZWÓJ MOWY I JĘZYKA 2 lata Pojawiają się liczebniki -jeden, dwa, trzy... i rozróżnienie ja-ty: dziecko zaczyna używać zaimka się np. myję się, bawię się. Przeważają zdania pojedyncze 3 lata Poprawna wymowa: - samogł. ustnych [a, e, i, o, u, y] - spółgł. Nosowych [m, n, ń] -„półspółgłosek" [j, ł] - spółgłosek [h, f, w, t, d, p, b] 3- latek ma jeszcze prawo wymawiać spółgłoski dźwięczne z niepełną dźwięcznością, a nawet bezdźwięcznie, np. „w/f ota" lub „fota" zamiast „woda" posługuje się zdaniami złożonymi. 4 lata Poprawna artykulacja spółg. [k, g, ś, ź, ć, dź]. Spółgłoski miękkie [ś, ź, ć, dź] mogą być jeszcze wymawiane jako „mniej miękkie", np. [sj]. Przed ukończeniem 3 lat i 8 miesięcy wiele dzieci zamienia[r] na [j] 4 – latek nie powinien zamieniać [t, d] na [k, g] (lub odwrotnie), może jednak zamieniać spółgłoski [sz, ż, cz, dż] oraz [s, z, c, dz]na [s, ź, ć, dź]
PRAWIDŁOWY ROZWÓJ MOWY I JĘZYKA 5 lat Poprawna wymowa spółgłosek [sz, ż, cz, dż] lub zastępowanie ich spółgłoskami [s,z, c, dz]. Poprawna wymowa spółgłoski [r] lub zastępowanie je spółgłoską [I] 5-latek tworzy własne wyrazy, np. „doroślinny" = dla dorosłych, „ukradacz" = złodziej. 35% dzieci 5-letnich prawidłowo wymawia [r]. 6 lat Poprawna wymowa spółgłosek [sz, ż, cz, dż] oraz spółgłoski [r] Większość dzieci poprawnie wymawia spółgłoskę [r] zanim ukończy 6 rok życia. 7 lat Prawidłowa wymowa wszystkich spółgłosek samogłosek języka polskiego. Do ok. 10 roku życia mowa dziecka będzie nabierała cech „mowy dojrzałej".
umiejętność unoszenia głowy pozycja pionowa, wstawanie FAZA GŁUŻENIA GAWORZENIA OKRES WYRAZU umiejętność unoszenia głowy umiejętność siadania pozycja pionowa, wstawanie Zależności między rozwojem mowy a rozwoju fizycznym Źródło: A. Felis www.przedszkolak.pl
Czynniki warunkujące prawidłowy rozwój mowy dziecka
Czynniki pozytywnie wpływające na rozwój mowy Wewnętrzne: Prawidłowy rozwój psychomotoryczny: brak defektów sensor.– motorycznych brak defektów narządów mowy prawidłowo funkcjonujący słuch (fizyczny, fonematyczny, muzyczny) Sprawnie działający O U N (mobilny mózg i wydolna pamięć) Prawidłowo funkcjonujący narząd wzroku - czynnik wspomagający prawidłowy rozwój mowy
Zewnętrzne: Prawidłowe warunki środowiskowe i wychowawcze Klimat panujący w rodzinie: zaspokojenie podstawowych potrzeb psychicznych ogranicza sytuacje stresowe i konfliktowe stymuluje jego wszechstronny rozwój, w tym i mowę
Czynniki negatywnie wpływające na rozwój mowy Wewnętrzne: Obniżone tempo rozwoju psychoruchowego Nieprawidłowe funkcjonowanie OUN: zaburzenia analizy i syntezy słuchowej zaburzenia słuchu mownego zaburzenia kinestezji artykulacyjnej
Opóźnienie rozwoju umysłowego Zakłócony proces lateralizacji Upośledzenie umysłowe Czynniki psychiczne: brak zainteresowania mową innych odczuwanie własnej artykulacji jako trudności zaburzenia uczuciowe Zmiany anatomiczne i nieprawidłowe funkcjonowanie aparatu artykulacyjnego
Zewnętrzne: Oddziaływania wychowawcze środowiska: słabe zainteresowania dzieckiem – jego potrzebami nieprawidłowe wzorce fonetyczne nieprawidłowa atmosfera styl wychowania i postawy rodziców brak stymulacji rozwoju mowy Pozbawienie dziecka kontaktu z matką Nadmiar wzorców językowych, których dziecko nie jest w stanie opanować
Terminologia i istota opóźnionego rozwoju mowy Opóźnienie Rozwoju Mowy synonimy: a l a l i a p r o l o n g a ta, n i e m o t a występuje wówczas, gdy proces kształtowania i rozwoju mowy we wszystkich bądź w niektórych jej aspektach (fonetycznym, gramatycznym, leksykalnym czy ekspresyjnym) ulega opóźnieniu i przebiega niezgodnie z normą przewidzianą dla danej grupy wiekowej.
OPÓŹNIENIE ROZWOJU MOWY JEST WYNIKIEM zakłócenia rozwoju zaburzenia rozwoju SORM NORM Samoistne Opóźnienie Niesamoistnego Opóźnienia Rozwoju Mowy Rozwoju Mowy do których zalicza się: Normalne odmiany rozwoju, takie jak: NORM będące objawem: - wycinkowe opóźnienie rozwoju mowy - specyficznych zaburzeń rozwojowych - zespół opóźnienia mowy czynnej, - parcjalnych zaburzeń rozwojowych - opóźnienie rozwoju artykulacji - następstwem rozległych - rozwojową niepłynność mowy zaburzeń rozwojowych
Zdaniem G. Jastrzębowskiej opóźnienie rozwoju - mowy pojawia się wówczas, gdy kompetencje językowe u małego dziecka nie wykształcają się w stopniu wystarczającym do prawidłowej realizacji wypowiedzi Samoistne Opóźnienie Rozwoju Mowy (SORM) - proste opóźnienie rozwoju mowy, którego przyczyną są związane z indywidualnym tempem i rytmem rozwoju dziecka wpływające na zakłócenie procesu rozwojowego Niesamoistne Opóźnienie Rozwoju Mowy (NORM) – będące następstwem zaburzeń o określonej etiologii, towarzyszącym różnym zaburzeniom rozwoju (głuchocie, niedosłuchom, upośledzeniu umysłowemu, zaburzeniom rozwoju motoryki), specyficznym zaburzeniom rozwoju mowy bądź wchodzących w skład całościowych zaburzeń rozwojowych (np. autyzmu).
Istota prostego opóźnienia rozwoju mowy Mowa powstaje później i wolniej niż zwykle Opóźnienie dotyczy: ekspresji i przyswajania pojęć słownych bardziej złożonych Rozwój mowy odbywa się z opóźnieniem w stosunku do wieku, przy nie zaburzonej percepcji słownej
Objawy i dynamika opóźnionego rozwoju mowy Proponowane przez H. Spionek wskaźniki opóźnienia rozwoju mowy : późniejsze pojawienie się gaworzenia ( norma: 6 – 7 miesiąc życia ) późniejsze pojawienie się pierwszych słów ( norma: koniec 1 roku życia ) ubóstwo czynnego i biernego słownika, a także brak niektórych części mowy
zbyt długo utrzymująca się wadliwa wymowa różnych dźwięków mowy późniejsze pojawienie się zdań prostych i złożonych pod koniec 2 roku życia dziecko powinno operować zdaniami prostymi, a pod koniec 3 roku życia – zdaniami złożonymi zbyt długo utrzymująca się wadliwa wymowa różnych dźwięków mowy zjawisko charakterystyczne dla wcześniejszych okresów rozwojowych czyli przedłużający się okres swoistej wymowy dziecięcej.
ORM należy mówić, gdy mowa dziecka: rocznego jest na poziomie dziecka półtorarocznego - dziecko jedynie gaworzy 2 – letniego jest na poziomie mowy dziecka rocznego ( wymawia kilka słów ) 3 – letniego jest na poziomie mowy dziecka 1,5 rocznego 4 – letniego jest na poziomie mowy dziecka 2 – letniego - formułuje tylko zdania proste
7 – letniego jest na poziomie mowy dziecka 3,5 letniego 5 – letniego jest na poziomie mowy dziecka 2,5 letniego ( nadal zdania proste, słownictwo na poziomie dziecka w wieku 2,5 lat ) 6 – letniego jest na poziomie mowy dziecka 3 – letniego ( pojawiają się zdania złożone, wymawia ono 1000 – 1500 słów ) 7 – letniego jest na poziomie mowy dziecka 3,5 letniego
Przyczyny prostego opóźnienia mowy Endogenne przyczyny prostego opóźnienia rozwoju mowy: opóźnienie mielinizacji włókien nerwowych unerwiających mięśnie narządów artykulacyjnych, co powoduje trudności w wykonywaniu szybkich i precyzyjnych ruchów późniejszym dojrzewaniu układu nerwowego uwarunkowań genetycznych ( dziedziczność ), o czym świadczy występowanie opóźnienia rozwoju mowy u członków rodziny (szczególnie u osobników płci męskiej)
Egzogenne przyczyny sprzyjające powstaniu samoistnego opóźnienia rozwoju mowy czynniki środowiskowe i społeczne zalicza się głównie: czasową rozłąka z matką, dłuższa hospitalizacja, brak bliskiego kontaktu emocjonalnego matki z dzieckiem itd. nieodpowiednią stymulację rozwoju językowego, do tej ostatniej grupy przyczyn I. Styczek zalicza:
brak podniet do mówienia lub nadmiar bodźców słownych może wywołać niechęć do kontaktów werbalnych i do różnych zahamowań w tym zakresie nieprawidłowe wzorce i postawy językowe dorosłych, błędna wymowa, stosowanie nieprawidłowych form gramatycznych, nieadekwatne, ubogie słownictwo, naleciałości gwarowe niewłaściwa reakcja otoczenia na pierwsze wypowiedzi dziecka np. brak zainteresowania, lekceważenie wypowiedzi dziecka lub z nadmierny entuzjazmem – może powodować tłumienie chęci do mówienia
Do prostego opóźnienia rozwoju mowy zalicza się Wycinkowe opóźnienie rozwoju mowy (syn. nierównomierny rozwój mowy) wynika z indywidualnego tempa i rytmu gdy wykluczy się działanie czynników środow. ogólne opóźnienie rozwoju inne zaburzenia takie jak zaburzenia słuchu, OUN, emocjonalne itd. jest przejawem dysharmonii rozwojowej
Zespół opóźnienia mowy czynnej (syn. opóźnienie rozwoju mowy czynnej) dzieci zaczynają mówić później mówią mało lub wcale słyszą dobrze i prawidłowo wykonują polecenia słowne opóźnione są etapy pojawiania się poszczególnych głosek
Opóźnienie mowy uwarunkowane środowiskowo Do społecznych – środowiskowych czynników sprzyjających powstaniu prostego opóźnienia mowy zalicza się głównie nieodpowiednią stymulację rozwoju językowego nieprawidłowe wzorce i postawy językowe niewłaściwa reakcja otoczenia na pierwsze wypowiedzi dziecka
Zalecenia terapeutyczne dla rodziców dzieci z ORM Terapia opóźnionego rozwoju mowy - polega na stymulacji rozwoju mowy Zachowania językowe dorosłych opiekunów dziecka, powinny zatem sprzyjać kształtowaniu jego mowy oraz zachęcać je do mówienia
Do zachowań tych należą: kształtowanie i utrzymywanie przez rodziców prawidłowej więzi emocjonalnej z dzieckiem inspirowanie dziecka do mówienia poprzez częste z nim rozmowy (tzn. otaczanie dziecka mową, mówienie powoli, wyraźnie, prostymi zdaniami) rozbudzanie w dziecku motywacji mówienia
zwracanie uwagi na własną mowę rytm, melodia akcent, mowa staranna, precyzyjna, niezbyt przesadna ani zbyt głośna, ani zbyt cicha nie zalewanie dziecka potokiem słów aby "nie utopić dziecka w kąpieli słownej" budowanie komunikatów ze znanego dziecku słownictwa umiejętne budowanie prostych konstrukcji gramatycznych (zdań krótkich, logicznie powiązanych ze sobą)
umiejętne przekształcanie komunikatów dziecka w sensowny tekst objaśnianie i rozmawianie podczas wykonywania różnych czynności w obecności dziecka (np. a teraz biorę chleb i będę go kroiła) umiejętne wysłuchiwanie dziecka podtrzymywanie rozmowy i pozwolenie mu na dokończenie wypowiedzi podawanie prawidłowego wzorca w przypadku niewłaściwej wymowy dziecka,
danie dziecku możności odczucia, że mowa dorosłych nie jest doskonała (możliwe są przerwy w wymowie, przejęzyczenia, poprawianie się, objawy niepłynności, wtrącanie słów) zapewnienie dziecku kontaktu z rówieśnikami nawiązywanie podczas rozmowy z dzieckiem kontaktu wzrokowego
Wskazówki i sposoby postępowania z dzieckiem w celu stymulacji rozwoju mowy Zachęcajmy dziecko do naśladowania odgłosów otoczenia Łączmy nazywanie z konkretnym obiektem, a więc z obrazkami czy widzianym przez dziecko przedmiotem, osobą, zjawiskiem Komentujmy aktualne wydarzenia z najbliższego otoczenia w czasie ich trwania
Organizujmy wspólne "zabawy buzią” dmuchanie baniek mydlanych, nadmuchiwanie gumowych zabawek, gwizdanie, nadymanie policzków, parskanie czy syczenie Starajmy się łączyć wydawanie różnych dźwięków i naśladowanie odgłosów z ruchami rąk i całego ciała, tzw. mowa ciała Zwróćmy uwagę na ćwiczenia dłoni Zręczność rąk ma związek ze sprawnym artykułowaniem i mówieniem. Pomagajmy dziecku nawlekać koraliki, budować wieżę z klocków, domek z kart lub twórzmy z nim świat z modeliny lub plasteliny
Starajmy się nie wyręczać dziecka w wypowiadaniu życzeń i opowiadaniu wrażeń Gdy dziecko mówi po swojemu, powtarzajmy po nim tę samą treść w poprawionej gramatycznie formie Opowiadając dziecku bajkę czy interpretując scenkę przedstawioną na obrazku starajmy się mówić zdaniami złożonymi Nie upraszczajmy mowy, gdyż to nie wpływa stymulująco na jej rozwój
Nie zasypujmy dziecka lawiną słów zbytecznych, których znaczenia nie rozumie i nie będzie potrafiło ich wykorzystać W taki sam sposób odpowiadajmy dziecku na jego pytania. Sprawdzajmy, czy śledzi tok naszych myśli, rozumie wszystkie wyrazy, zadając mu pytania i ewentualnie podpowiadając odpowiedzi
i starania, udane ćwiczenie, nowy wyraz, powtórzenie, opowiadanie Nigdy nie krytykujmy mowy dziecka w jego obecności ani w obecności innych dzieci, nie porównujmy go z rówieśnikami Zawsze chwalmy dziecko, nie tylko za widoczne osiągnięcia, ale za każde próby i starania, udane ćwiczenie, nowy wyraz, powtórzenie, opowiadanie
Dziękuję za uwagę