wykład II Zobowiązania umowne

Juryści rzymscy nie dali tu ogólnej odpowiedzi, choć uznali, że każde zobowiązanie ex contractu wymaga zgody stron (conventio) podział kontraktów z uwagi na sposób zawarcia: werbalne (verbis), realne (re), literalne (litteris), konsensualne (consensu). zawarcie umowy

juryści kontrakty konsensualne odróżniali od werbalnych także tym, że pierwsze mogły być zawarte na odległość, a więc np. listem albo przez posłańca BGB: składający ofertę jest nią związany do upływu odpowiedniego terminu (§ 145); przyjęcie oferty pod warunkiem traktuje się jak nowa ofertę (§ 150 ust. 2). podobnie art. 62 i 68 KC oferta

rzymski - arrha confiramtoria: dowód zawarcia kontraktu grecki - arrha poenitentialis: kara za dozwolone odstąpienie od umowy a) art. 1590 CC - kara za ewentualne odstąpienie od sprzedaży b) § 336 BGB - dowód zawarcia umowy i w braku wyraźnego porozumienia nie można domniemywać, że pozwala na jednostronne odstąpienie od niej KZ i KC za § 908 ABGB - zadatek jako dowód zawarcia umowy. W przypadku niewykonania umowy, strona która nie ponosi za to odpowiedzialności może odstąpić od umowy zachowując otrzymany zadatek. Gdy zaś sama go dała, może żądać sumy dwukrotnie wyższej (art. 394 ust. 1 KC) zadatek – arra,arrha

Juryści dyskutowali kwestię w powiązaniu z tzw Juryści dyskutowali kwestię w powiązaniu z tzw. kontraktami nienazwanymi oraz z werbalnym kontraktem stipulatio Glosatorzy określali jako causa cel świadczenia, uzasadniający prawny obowiązek wykonania umowy, z której ono wynika Kanoniści, a potem Grocjusz, akcentują znaczenie „godziwej przyczyny” causa umowy

causa rozumiana jako rzeczywisty, rozsądny i godziwy cel umowy została uznana za uniwersalną przesłankę ważności wynikającego z niej zobowiązania w art. 1131 – 1133 CC W BGB, jak w prawie rzymskim, pojecie causa nie stało się ogólną kategorią prawa umów, stąd w § 145 BGB i polskim art. 66 KC, powstanie zobowiązania umownego opiera się, zgodnie z pandektystyczną dogmatyką, na dokonaniu ważnej czynności prawnej, obejmującej zgodne oświadczenia woli stron. W common law funkcjonalnym odpowiednikiem rozwiniętego w średniowiecznym ius commune rozumienia causa jest pojęcie consideration.

Nieuczciwe postępowanie przy zawieraniu umowy

1. Podstęp - dolus Gaius Aquilius Gallus (I wiek przed Chr.): skarga z tytułu podstępu (actio de dolo), dla domagania się odszkodowania w ciągu roku od powstania możliwości wszczęcia procesu, jeśli poszkodowany nie miał innych środków obrony, zasądzenie powodowało niesławę (infamia). zarzutu z tytułu podstępu (exceptio doli) Labeo: podstęp polega na przebiegłym, kłamliwym, stanowiącym zasadzkę postępowaniu w celu podejścia innej osoby i oszukania jej 1. Podstęp - dolus

Prawnicy średniowieczni dokonali względem kontraktów bonae fidei teoretycznego rozróżnienienia: jeśli bez zastosowania podstępu kontrakt nie zostałaby zawarty (dolus causam dans) to uznawano, że jest on nieważny; gdy podstęp wpłynął tylko na treść zawartego kontraktu (dolus incidens), umowa była ważna, a strona poszkodowana mogła kwestionować jej skuteczność.

2. wykorzystanie przymusowej sytuacji - metus W drugiej połowie I w. przed Chr.: skarga mająca za cel odzyskanie utraconego majątku (actio quo metus causa) zarzut pozwalający bronić się przed wykonaniem niekorzystnej umowy (exceptio metus causa) Bojaźń (metus) wąsko rozumiano: nie chodzi o obawę „strachliwego człowieka, ale o obawę powstającą u człowieka niewzruszonych zasad” Art. 87 KC - obawa wobec groźby niebezpieczeństwa osobistego lub majątkowego uzasadnia uchylenie się od złożonego pod jej wpływem oświadczenia woli 2. wykorzystanie przymusowej sytuacji - metus

winy w kontraktowaniu (culpa in contrahendo) Rudolf Ihering (wiek XIX): z chwilą podjęcia czynności zmierzających do zawarcia umowy powstaje między stronami stosunek obligacyjny - „milcząca umowa” § 311 ust. 2 BGB po reformie z 2002 r. art. 72 § 2 KC po nowelizacji z 2003 r. - w nauce francuskiej początku XX w. rozwiązanie tego problemu powiązano z pojęciem dobrej wiary - negocjowanie w złej wierze jest nadużyciem prawa i jako czyn niedozwolony uzasadnia odpowiedzialność odszkodowawczą . -w angielskim common law, podobnie jak w antycznym prawie rzymskim, zasadą jest daleko idąca swoboda w toku zawierania umowy. winy w kontraktowaniu (culpa in contrahendo)

Szczególne zasady interpretacji umów

ambiguitas contra stipulatorem W razie niejasno sformułowanych lub budzących wątpliwości klauzul: niejasności tłumaczy się w sposób niekorzystny dla sprzedawcy, wynajmującego, czy wydzierżawiającego. Przy stipulatio wypowiedziano regułę: usuwając niejasność należy wybrać znaczenie mniej korzystne dla wierzyciela, który odbiera przyrzeczenie. ambiguitas contra stipulatorem

Glosatorzy: in dubio contra proferentem (Gl. ad D Glosatorzy: in dubio contra proferentem (Gl. ad D. 2,14,39), czyli rozstrzygając wątpliwości co do treści umowy, należy wybrać rozwiązanie mniej korzystne dla tej strony którą ową treść układała. art. 1165, 1602 CC art. 385 § 2 KC wprowadzony w prawie polskim w 2000 r. dla umocnienia ochrony konsumentów § 305c ust. 2 BGB po nowelizacji z 2002 r.

id sequimur quod actus est Na przełomie II i III w po Chr.: „tak w stypulacji, jak w innych kontraktach podąża się za tym, czego strony chciały” (semper in stipulationibus et in ceteris contractibus id sequimur quod actus est). Papinian: „w umowach należy raczej kierować się wolą stron jak jej dosłownym brzmieniem” (in conventionibus contrahentium voluntatem potius quam verba spectari placuit), uogólnione przez kompilatorów justyniańskich jako dyrektywa tłumaczenia sensu słów - D. 50,16,219. art. 65 § 2 KC Baldus de Ubaldis: intencja stron powinna być brana pod uwagę przy interpretacji umów obok takich elementów, jak: osoby kontrahentów, użyte słowa oraz materia której kontrakt dotyczy. id sequimur quod actus est

ekwiwalentność świadczeń w zobowiązaniu wzajemnym (synalagmatycznym) synallagma - zobowiązania umowne, w których każda ze stron zobowiązania była winna świadczyć Juryści przyjęli zasadę całkowitej swobody stron w określeniu relacji świadczeń wzajemnych w kontaktach emptio venditio i locatio conductio. Powtarzali regułę, że jest naturalnie dozwolonym „podchodzić się wzajemnie się i to, co jest warte więcej, kupować taniej, a to, co jest warte mniej, sprzedawać drożej”. Granicą dolus lub metus. Dioklecjan: ochrona przed „nadmiernym uszczerbkiem” (C. 4,44,2 - do sprzedaży nieruchomości): w przypadku, gdy ustalona cena była co najmniej o połowę niższa od „prawdziwej” (verum premium), sprzedający mógł odstąpić od umowy, o ile kupujący nie wyrównał zaniżonej ceny. pisarze wczesnochrześcijańscy: słuszna cena (iustum pretium) Średniowiecze: instytucja laesio enormis ekwiwalentność świadczeń w zobowiązaniu wzajemnym (synalagmatycznym)

Niemożliwość świadczenia Impossibilium nulla obligatio - reguła racjonalności - zasada prawna nieważność zobowiązania umownego o świadczenie niemożliwe w chwili powstawania zobowiązania - niemożliwość uprzednia świadczenie stało się niemożliwe po powstaniu zobowiązania - niemożliwość następcza Niemożliwość świadczenia

Wierność danemu przeczeniu a istotna zmiana okoliczności Studia rzymskich tekstów prawnych oraz prawo kanoniczne inspirują i ius commune wypracowuje klauzulę uzależniającą skutek prawny przyrzeczenia od tego, czy między chwilą jego złożenia i wykonania nie zmieniły się okoliczności od początku XVI w. - rebus sic stantibus art. 269 KZ art. 357-1 KC (1990) § 275 ust. 2 BGB (2002) Wierność danemu przeczeniu a istotna zmiana okoliczności

Zobowiązanie umowne na rzecz osoby trzeciej W prawie klasycznym reguła wykluczająca skuteczne prawnie przyrzeczenie świadczenia na rzecz osoby innej, niż wierzyciel - alteri stipulari nemo potest zasadę zakwestionowała dopiero szkoła prawa natury art. 1121 CC § 328 ust. 1 BGB art. 393 § 1 KC Zobowiązanie umowne na rzecz osoby trzeciej

stipulatio jako zobowiązanie umowne archetyp zobowiązania umownego 1. forma 2. kauzalność exceptio non numeratae pecuniae actio non numeratae pecuniae stipulatio jako zobowiązanie umowne

I. Kontrakty służące zbywaniu i nabywaniu dóbr czynności odpłatne i nieodpłatne Typowymi podstawami (causae) dla nabycia własności w prawie rzymskim były: sprzedaż – emptio venditio zamiana – permutatio darowizna - donatio I. Kontrakty służące zbywaniu i nabywaniu dóbr

emptio venditio Sposób określenia ceny – Sabinianie: nie tylko w pieniądzu Prokulianie: tylko w pieniądzu Szeroki zakres przedmiotowy sprzedaży sprzedaż rzeczy spodziewanej - emptio rei speratae sprzedaż nadziei - emptio spei Te szczególne postaci sprzedaży nie zostały wyodrębnione w CC, BGB, czy KC; znajdują jednak kontynuację w nauce i orzecznictwie. emptio venditio

umowne prawo odstąpienia od kontraktu emptio venditio 1. Klauzule w interesie sprzedawcy: zastrzeżenie lepszej oferty (in diem addictio) przepadek w razie niezapłacenia całości ceny (lex commisoria) odkupienie sprzedanej rzeczy w oznaczonym czasie 2. Klauzule w interesie kupującego: sprzedaż na próbę (zwane w w ius commune mianem pactum displicentiae) umowne prawo odstąpienia od kontraktu emptio venditio

prawo odkupu - art. 1658 CC, § 456 BGB, art. 593 KC; sprzedaż na próbę - § 454 BGB, art. 592 § 1 KC; konstrukcja zawarcia umowy pod warunkiem rozwiązującym - art. 1183 CC; umowne prawo odstąpienia - § 346 BGB, art. 395 KC. Sprzedaż z zastrzeżeniem własności: przezwyciężenie w nauce recypowanego prawa rzymskiego antycznej zasady, że zapłata ceny jest jedną z przesłanek przejścia własności rzeczy na kupującego dało impuls do wprowadzenia klauzuli, że sprzedawca pozostanie właścicielem rzeczy sprzedanej do czasu całkowitej zapłaty ceny.

Odpowiedzialność stron w kontrakcie emptio venditio

periculum est emptoris - kupujący ponosi ryzyko w przypadku bezwarunkowej sprzedaży rzeczy oznaczonej indywidualnie, ryzyko jej utraty przechodziło na kupującego z chwilą zawarcia kontraktu, a więc periculum est emptoris - kupujący ponosi ryzyko a) ryzyko utraty rzeczy w okresie między zawarciem a wykonaniem zobowiązania

mancipatio – actio auctoritatis emptio venditio: stypulacje gwarancyjne actio empti evictio jako zasada b) sprzedaż rzeczy objętej prawem rzeczowym osoby trzeciej – wady prawne

W XIX wieku rozpoczęła się jednak żywa dyskusja nad zastąpieniem zasady ewikcji tzw. „gwarancją tytułu”. Mówi ona, że jeśli sprzedawca nie przeniósł na kupującego wolnej od ograniczeń własności rzeczy sprzedanej, to kupujący może odstąpić od umowy lub domagać się odszkodowania. ten model w BGB - § 435, 437 i 440 w roku 1996 - art. 572-1 KC.

actio empti – jeśli zataił wadę edylowie kurulni: mancipatio: w razie zaniżenia powierzchni sprzedanego gruntu - actio de modo agri o podwójną wartość brakującej powierzchni actio empti – jeśli zataił wadę edylowie kurulni: jeśli sprzedaż na targowiskach zwierząt lub niewolników, wady wskazane w edykcie lub brak właściwości towaru, których o istnieniu sprzedawca zapewniał: actio redhibitoria actio quanti minoris c) sprzedaż rzeczy nie mającej oczekiwanych przez kupującego właściwości – wady fizyczne

donatio - nieodpłatne nabycie dóbr majątkowych Zakazy darowizn: 204 r. przed Chr. - lex Cincia wprowadziła zakaz darowizn powyżej określonej, choć nie znanej nam wysokości od panowania cesarza Augusta obowiązywał zakaz darowizn między małżonkami elementem łączącym różnorodne przypadki darowizn jest zgoda stron co do causa donandi, czyli nieodpłatności przejścia prawa majątkowego, powstania lub umorzenia zobowiązania dopiero w początku IV w. po Chr. cesarz Konstantyn uznał wyrażone w formie pisemnej zobowiązanie dokonania darowizny za samodzielne zobowiązanie umowne Justynian odrzuca wymóg zawarcia umowy darowizny w szczególnej formie donatio - nieodpłatne nabycie dóbr majątkowych

II. Kontrakty służące korzystaniu z cudzego kapitału lub cudzych dóbr 1) nexum 2) mutuum - pożyczkobiorca otrzymywał określoną ilość rzeczy z obowiązkiem zwrotu takiej samej ilości rzeczy tego samego rodzaju: zużywalne, realny, jednostronny, nieodpłatny, stricti iuris: condictio triticaria, condictio certae rei, condictio certae creditae pecuniae II. Kontrakty służące korzystaniu z cudzego kapitału lub cudzych dóbr

3) commodatum - biorący w użyczenie obowiązany do zwrotu otrzymanych rzeczy w stanie niepogorszonym: niezużywalne, realny, dwustronny nierównoczesny, nieodpłatny bonae fidei: actio commodati directa oraz contraria 4) locatio conductio rei - odpłatne korzystanie z cudzej rzeczy: konsensualny, dwustronny równoczesny, bonae fidei: actio locati, actio conducti

tzw. contractus mohatrae odpłatność pożyczki: Zawierano też umowy pożyczki w ten sposób, że przekazywano rzecz oznaczoną indywidualnie z upoważnieniem do jej sprzedania i zatrzymania uzyskanej ceny jako przedmiotu pożyczki tzw. contractus mohatrae odpłatność pożyczki: stypulacje odsetkowe Justynian maksymalną stawkę dopuszczalnych odsetek (usurae) ustalono na 6% rocznie zakaz poboru odsetek przekraczających kwotę należności głównej (supra duplum) zakaz naliczania odsetek od odsetek (tzw. anatocyzm) zabronił także kapitalizacji odsetek i doliczania ich do należności głównej

III. Kontrakty służące korzystaniu z cudzych usług mandatum konsensulany, dwustronny nierównoczesny, nieodpłatny, bonae fidei: actio mandati directa i contraria depositum realny, dwustronny nierównoczesny, nieodpłatny bonae fidei: actio depositi directa i contraria locatio conductio operis oraz locatio conductio operarum konsensulany, dwustronny równoczesny, odpłatny bonae fidei: actio locati i actio conducti III. Kontrakty służące korzystaniu z cudzych usług

nieodpłatność mandatu officium et amicitia, ale i zapłata ex gratia proces kognicyjny – można domagać się ustalonego w umowie zlecenia honorarium: lekarze, adwokaci, nauczyciele, geodeci, ale nie filozofowie , profesorowie prawa (professores iuris civilis) i rzemieślnicy (artifices,opifices) - art. 1986 CC - nieodpłatne, o ile nie umówiono się inaczej - § 662 BGB - nieodpłatne - art. 735 § 1 KC - zleceniobiorcy należy się wynagrodzenie, jeśli z umowy lub okoliczności nie wynika nic innego nieodpłatność mandatu

nieodpłatność depozytu art. 1917 CC – nieodpłatność § 689 BGB – przechowanie jest odpłatne, jeśli nic innego nie wynika z okoliczności zawarcia kontraktu podobnie do BGB w art. 836 KC nieodpłatność depozytu

szczególne postaci przechowania depozyt konieczny depozyt sekwestrowy depozyt nieprawidłowy szczególne postaci przechowania