Poradnik logopedyczny Opracowała: Sylwia Jaworska

Kilka słów o rozwoju mowy skierowanych do rodziców   Mowa odgrywa ważną rolę w kontaktach międzyludzkich. Dziecko poznaje i przyswaja podstawowe wartości poprzez obserwację, naśladownictwo, kształcenie oraz uwarunkowania społeczne. Prawidłowe kształtowanie się mowy i jej rozwój jest podstawą do kształtowania się i rozwoju osobowości dziecka. Dzięki rozumieniu mowy i umiejętności mówienia dziecko może zaspokoić swoje potrzeby psychiczne i fizyczne oraz wyrazić swoje uczucia i spostrzeżenia. Mowa dziecka kształtuje się w ciągu kilku lat. Leon Kaczmarek wyodrębnia kilka okresów mowy u prawidłowo rozwijającego się dziecka:

Okres melodii (0 – 1 r.ż.) – dziecko reaguje krzykiem na przykre dla niego wrażenia (ból, głód, zimno). Po pewnym czasie komunikuje krzykiem swoje niezadowolenie. Około 2. – 3. miesiąca życia dziecko wytwarza specyficzne dźwięki, najczęściej tylnojęzykowe i gardłowe. Etap ten nazwany jest przez Kaczmarka głużeniem lub gruchaniem. Około 5. – 6. miesiąca głużenie przekształca się w gaworzenie. Charakterystyczne dla tego okresu jest powtarzanie dźwięków wydawanych przez siebie i przypadkowo usłyszanych, przez co dziecko ćwiczy narządy mowne i słuch. Okres melodii kończy się pełną gotowością do naśladowania mowy dorosłych. Okres wyrazu (1.– 2. r.ż.) – okres wyrazu przypada na drugi rok życia. Dziecko zaczyna wymawiać najpierw wyrazy, potem proste, krótkie zdania. Pod koniec 2. r.ż. dziecko potrafi porozumiewać się z dorosłymi i rówieśnikami, mimo niewielkiego zasobu słów.

Okres zdania (2. – 3. r.ż.) - w tym czasie wyłaniają się poszczególne kategorie gramatyczne, wzbogaca się słownik czynny i bierny – obserwuje się znaczny przyrost ilościowy słów od ok. 300. w 2. r.ż. do około 1000. w wieku 3. lat. Wypowiedź staje się bardziej zrozumiała, zbliża się do wzorca fonetycznego poszczególnych wyrazów. W 2. r.ż. dziecko powinno wypowiadać poprawnie proste zdanie. W 3. r.ż. zdania dzieci stają się dłuższe, złożone z 2. – 5. wyrazów. W wypowiedziach nadal utrzymują się agramatyzmy, choć następuje bujny rozwój form fleksyjnych.

Okres swoistej mowy dziecięcej (3. – 7. r. ż Okres swoistej mowy dziecięcej (3. – 7. r.ż.) – w dalszym ciągu wzbogacany jest zasób słownictwa, umiejętność budowania zdań złożonych, następuje dalszy rozwój artykulacji. Mowa dzieci 4. letnich różni się pod względem dźwiękowym. Występuje jeszcze seplenienie fizjologiczne (zamienianie głosek sz, ż, cz, dż na s, z, c, dz lub ś, ź, ć, dź). Dzieci coraz więcej rozumieją, odpowiadają na pytania i coraz więcej ich zadają, wykonują polecenia. Ich wypowiedzi wybiegają poza aktualnie przeżywaną sytuację, potrafią mówić o przeszłości i przyszłości. W wypowiedziach pojawia się jeszcze wiele form agramatycznych, lecz równocześnie występuje zaciekawienie poprawnością językową.

Mowa dziecka 5. letniego jest w zasadzie zrozumiała Mowa dziecka 5. letniego jest w zasadzie zrozumiała. Zaczynają się ustalać głoski sz, ż, cz, dż. Dzieci potrafią powtórzyć je poprawnie, choć jeszcze mogą być wymawiane w mowie potocznej jak s, z, c, dz. Powinna pojawić się głoska r. Potrafią wyjaśnić znaczenie słów, opisywać cechy przedmiotów i możliwości ich wykorzystania. Stopniowo zanikają nieprawidłowości gramatyczne. Dziecko dokonuje autokorekty i chętnie poprawia wypowiedzi innych. Dziecko 6. letnie powinno mieć już opanowaną mowę, chociaż proces rozwoju języka trwa nadal. Wypowiedzi dzieci wzbogacają się wraz ze zdobywaniem doświadczenia i rozszerzaniem swojej wiedzy o nowe zjawiska otaczającej nas rzeczywistości.

Wskazówki logopedy dotyczące okresu rozwoju mowy dziecka Bardzo ważne jest, aby w tym okresie otaczać dziecko mową- kąpiel słowna. Należy mówić do niego, opowiadać o wszystkim co dzieje się wokół. Warto jest używać zabawek stymulujących mowę oraz zabawek dźwiękowych. Smoczka i butelki ze smoczkiem należy używać tylko do okresu wyrżnięcia się pierwszych zębów, gdyż dalsze stosowanie tych przedmiotów może doprowadzić do nieprawidłowości w obrębie aparatu artykulacyjnego np., wady zgryzu, nieprawidłowy tor oddechowy.

Nie należy przedłużać czasu podawania dziecku pokarmu w postaci „papek”. Może to doprowadzić do nie przekształcenia się połykania niemowlęcego w połykanie dojrzałe, a w przyszłości do wad wymowy z powodu braku pionizacji języka. Nie powinno się ograniczać wypowiedzi dziecka. Choć nieraz zadawane przez dziecko pytania zaczynają być męczące trzeba odpowiadać na nie. Bardzo ważna jest stymulacja i ciekawość świata. Nie wolno wywoływać głosek przed czasem ich naturalnego pojawienia się według rozwoju mowy, np. głoska r może nie pojawić się do 5, a nawet 6 roku życia. Dziecko karmione łyżeczką powinno pokarm ściągać z niej samo. Nie wlewamy dziecku pokarmu do buzi i nie przepełniamy buzi pokarmem, gdyż ma to ujemny wpływ na żucie i połykanie.

Ćwiczenia oddechowe Ćwiczenia oddechowe mają na celu: wyrobienie oddechu przeponowego lub pełnego, wydłużenie fazy wydechowej, równoważenie siły wydechu, umiejętność synchronizowania pauz oddechowych z treścią wypowiedzi, pogłębienie oddechu, rozruszanie przepony.  Ćwiczenia oddechowe powinny być prowadzone w przewietrzonym pomieszczeniu, w okresie kiedy dziecko jest zdrowe ( brak kataru i chorób gardła). Noworodek ćwiczy oddech podczas: snu – miarowy wdech i wydech,płaczu- przedłużona faza wydechowa  

Zestaw ćwiczeń: 1) ćwiczenia wdechu i wydechu przeponą w pozycji stojącej i siedzącej, 2) ćwiczenia wdechu i wydechu przeponą z równoczesnym podnoszeniem i opuszczaniem rąk, 3) ćwiczenia przepony – naśladowanie śmiechu różnych ludzi; - kobiety ha-ha-ha - mężczyzny ho-ho-ho - chłopca ha-ha-ha (hałaśliwie) - dziewczynki hi-hi-hi (piskliwie) 4) ćwiczenia wdechu i wydechu – przy wdechu głowa uniesiona, przy wydechu głowę opuszczamy,

5) ćwiczenia poprawnego oddechu z zastosowaniem form zabawowych:  - dmuchanie na paski bibuły - dmuchanie na kulki z waty - dmuchanie na skrawki papieru - zdmuchiwanie papierków z gładkiej lub chropowatej powierzchni - dmuchanie na zawieszone na nitce krążki lub kulki waty - wydmuchiwanie kółek na lustrze - dmuchanie w trąbkę, baloniki, gwiazdki, itp. - puszczanie baniek mydlanych - chłodzenie gorącej zupy na talerzu – dmuchanie ciągłym strumieniem

- odtajanie zamarzniętej szyby – długie chuchanie - wypuszczanie pary przez lokomotywę: puff - wypuszczanie powietrza z piłki lub dętki – długie sss -mecz piłek pingpongowych na stoliku lub na podłodze (według wcześniej ustalonych reguł)

Bardziej urozmaicone zabawy: 1. Wyścig łódek Do dwóch misek napełnionych wodą wkładamy łódki wykonane z papieru. Dziecko dmucha na łódki. 2. Wesoły wiatraczek Dziecko dmucha na wiatraczek. 3. Wąchanie kwiatów Dziecko stoi lub siedzi z kwiatkiem w ręku. Powoli wciąga powietrze nosem i równie powoli, aby zapamiętać ich zapach robi wydech ustami. 4. Długie głoski Wdech i wydech należy usprawniać także w czasie artykulacji. W zabawie „Długie głoski” posługujemy się głoskami, których artykulację można swobodnie przedłużyć, np. i, y,e, a, o, u,

5. Mecz ping- pongowy Zadanie polega na wdmuchnięciu piłeczki do bramki przeciwnika. 6. Samoloty Dmuchanie na samoloty zrobione z papieru i zawieszone na sznurkach różnej długości. Aby utrudnić zadanie, można prosić dziecko o zmianę siły lub tempa dmuchania ( strumień przerywany, ciągły, dmuchamy lekko lub mocno).

Ćwiczenia słuchowe: Słuch fizyczny jest to wrażliwość na fale dźwiękowe, które powstają w wyniku drgań źródła dźwięku w środowisku o pewnym zagęszczeniu. Ćwiczenia słuchowe- służą usprawnianiu zdolności precyzyjnego słyszenia i różnicowania dźwięków w wypowiedziach własnych i otoczeniu. Zakres proponowanych ćwiczeń słuchowych należy poszerzać w miarę poszerzania słownika biernego i czynnego. Słuch fonematyczny- Umiejętność różnicowania fonemów (dźwięków mowy ludzkiej), występujących w danym języku. Nie jest to zdolność wrodzona, lecz wykształca się w dzieciństwie pod wpływem bodźców słuchowych. Jest to złożony proces analizy i syntezy dźwięków mowy.

Zaburzenia słuchu fonemowego utrudniają rozumienie mowy i są przyczyna wadliwej realizacji fonemów, powodują również trudności w czytaniu i pisaniu (dysleksja, dysgrafia, dysortografia). W okresie noworodkowym ważna jest stymulacja głużenia, poprzez powtarzanie wypowiedzianych przez dziecko dźwięków oraz puszczanie dziecku muzyki np. Mozart . Niemowlę reaguje na melodię, akcent i rytm mowy otoczenia i samo tę melodię naśladuje.  

Zestaw ćwiczeń: - rozpoznawanie odgłosów naturalnych z otoczenia, np. z ulicy - rozpoznawanie wytwarzanych dźwięków za pomocą słuchu, np. uderzenie łyżeczką o szklankę - rozpoznawanie wytwarzanych dźwięków tylko słuchowo (polecamy dziecku zamknąć oczy lub odwrócić się) - rozpoznawanie różnych przedmiotów w zamkniętym pudełku przez potrząsaniem pudełkiem, np. kamyki, gwoździe, groch - rozpoznawanie źródła dźwięku, odszukiwanie go, np. budzika, radia, dzwoniącego telefonu - nadawanie, odtwarzanie i różnicowanie głosów zwierząt

- różnicowanie i odtwarzanie odgłosów otoczenia, np - różnicowanie i odtwarzanie odgłosów otoczenia, np. stukot pociągu, świst czajnika - rozpoznawanie osób po głosie, tzn. poszczególnych dzieci w klasie lub głosu dziecka, które naśladuje głosy zwierząt - rozróżnianie i naśladowanie dźwięków wydawanych przez instrumenty muzyczne.

Ćwiczenia słuchowe związane z materiałem językowym - wyróżnianie wyrazów w zdaniu (ile wyrazów, tyle klocków ustawiają dzieci, tyle razy klaszczą). - wydzielanie sylab w wyrazach. Dzieci wyklaskują i wystukują sylaby w wyrazach. Do prowadzenia ćwiczenia wykorzystać można zestaw obrazków - wyodrębnianie samogłoski w nagłosie wyrazu, np. E-la, O-la, u-le. Wymawiając wyrazy należy przedłużać trwanie samogłoski . - wyodrębnianie spółgłoski nagłosowej poprzez przedłużanie jej trwania, np. ssssanki, szszszafa, itp.

- wyszukiwanie przedmiotów (zestawy obrazków lub zabawek) rozpoczynających się daną spółgłoską -marsz w rytm piosenki i klaskanie do rytmu, zachęcanie dziecka do naśladowania dźwięków samochodu, koni w trakcie zabawy tymi przedmiotami np.. Konik pije chlip chlip, samochód jedzie trrrr, tutu

-wyróżnianie głosek w wyrazach- najpierw na początku wyrazu, potem na końcu i w środku. Można użyć do tego obrazków, spośród, których dziecko wyszuka obrazki zaczynające się lub kończące na daną głoskę. -wymyślanie rymujących się wyrazów (czytanie, pisanie, szukanie obrazków itd.). -układanie kilku wyrazów w kolejności od najkrótszego do najdłuższego (a, po, las, okno, lalka) -rysowanie przedmiotów zaczynających się (kończących, lub mających w środku) na daną głoskę.

Ćwiczenia kształtujące słuch fonematyczny  - różnicowanie wyrazów, które różnią się tylko jedną głoską na podstawie obrazków, np.: domek – Tomek góra – kura biurko – piórko bije – pije kasa – kasza buty – budy. Dziecko wskazuje nazwany przez nas obrazek. Polecenie: „ Pokaż gdzie....?”  

Gaszenie pożaru Bawimy się z dzieckiem w strażaków: gasimy wodę- dziecko artykułuje ssssss, płomienie syczą- dziecko artykułuje sz sz sz.   Na niebie na ziemi Samolot leci – dziecko artykułuje ffffffffff, samochód jedzie- dziecko artykułuje wwwwww. Szukamy słów, w których jest na początku dana głoska. Wiele ciekawych zabaw słuchowych można przeprowadzić podczas spaceru, można najpierw różnicować różne dźwięki spotykane np. w parku (szelest suchych liści, wiejący wiatr, a zimą skrzypiący śnieg itd.), a potem je naśladować.

Do ćwiczeń rozwijających słuch fonematyczny należą również ćwiczenia rytmizujące polegają one na odtwarzaniu usłyszanego rytmu. Można go wyklaskać, wytupać, ale można również odtworzyć za pomocą rysowania znaków graficznych. Można do tego wykorzystać klocki, foremki, zabawki, guziki itp.   Ze starszymi dziećmi można przeprowadzać już ćwiczenia, które przygotują je do nauki czytania i pisania. Będą to już ćwiczenia polegające na analizie i syntezie wyrazów.

słuchanie (starsze dzieci mogą same przeczytać) wierszy, w których występuje jak najwięcej dźwięków do naśladowania. Można wykorzystać następujące utwory: Lokomotywa, Ptasie radio, Kotek. dobieranie w pary wyrazów, które różnią się tylko jedną głoską (koza- kosa, mama- dama, tata- data, pije- bije, Ala- Ola). podkreślanie czerwoną kredką wyrazów, które "syczą", a niebieską, tych, które "szumią" (sok, puszka, szachy, postój, proszek, ser).

Ćwiczenia fonacyjne:   Fonacja- oznacza zdolność wydawania głosu, do posługiwania się głosem. Celem tych ćwiczeń jest wykształcenie odpowiedniej wysokości i umiejętności właściwego stosowania natężenie głosu w czasie mówienia, ustawienie prawidłowej emisji głosu.  Niemowlę uczy się posługiwania głosem podczas krzyku, głużenia i gaworzenia- bawiąc się wydawaniem głosu.

Zestawy ćwiczeń: Usypiając lalki w ich łóżeczkach lub w wózkach na dworze, dziecko powtarza rytmicznie dźwięk ,a-a-a, a-a. Lalka nie może usnąć i cichutko płacze — dziecko wymawia cicho, ale bardzo wyraźnie: u-u-u... u-u-u.... , kołysanie lali- eeee.  Zabawa w echo Powtarzanie poszczególnych samogłosek lub sylab, a nawet całych wyrazów.  Mruczenie kotka Dziecko mruczy jak kotek: mmmmm.  

Cicho –głośno Wymawianie zdań , wierszyków- głośno lub cicho  Naśladowanie Dziecko naśladuje dźwięki wydawane przez pszczołę żż..., zz...   Dziecko naśladuje syreny, różnych pojazdów: straż pożarna – eo, eo, eo, policja- uuu, karetka – ia, ia, ia.

Ćwiczenia artykulacyjne: Sprawność aparatu artykulacyjnego jest bardzo ważna dla wyrazistości naszych wypowiedzi. Wymawianiu poszczególnych dźwięków mowy towarzyszy poruszanie się warg, języka, podniebienia miękkiego i żuchwy. Ruchy te muszą być bardzo dokładne, tzn. powinny być wykonane w ściśle określony sposób. Tak więc dla poprawnego artykułowania dźwięków mowy konieczna jest zarówno sprawność, jak i prawidłowa budowa aparatu artykulacyjnego. Ćwiczenia aparatu artykulacyjnego mają na celu: - usprawnianie języka, warg, podniebienia miękkiego i żuchwy (dolnej ruchomej szczęki), - opanowanie umiejętności świadomego kierowania ruchami narządów artykulacyjnych, - wyrobienie wrażliwości miejsc i ruchów w jamie ustnej, istotnych dla prawidłowego wymawiania dźwięków, - usprawnienie koordynacji ruchowej w zakresie aparatu artyk.

Zestawy ćwiczeń:   Ćwiczenia języka Ćwiczenia pionizacji języka, czyli unoszenia języka do wałka dziąsłowego (okolice za górnymi siekaczami, miejsce, w którym wymawiamy głoskę „l”) Zestaw 1 -   „góra – dół” – dziecko otwiera usta, podnosi język do wałka dziąsłowego, a następnie opuszcza za dolne zęby; ćwiczenie wielokrotnie powtarzamy; -  wymawianie słów zawierających głoskę l np. Lola lula lalę; - „gumowy język” – dziecko dotyka czubkiem języka wałka dziąsłowego, w tym samym czasie porusza żuchwą (dolną szczęką) - w dół i w górę, rozciąga język;  

-„malowanie podniebienia” – dziecku przesuwa język po podniebieniu; -zlizywanie czubkiem języka z wałka dziąsłowego kawałka rozmiękczonej czekolady, miodu lub dżemu; - „zaczarowany język” – przytrzymywanie przez kilka sekund czubka języka na podniebieniu przy szeroko otwartych ustach.  -wysuwanie warg do przodu, a następnie naprzemienne ich otwieranie i zamykanie – naśladowanie pyszczka rybki, -   udawanie picia przez słomkę soku. -  rozciąganie warg do uśmiechu - wymawianie i naprzemienny uśmiech z pokazywaniem zębów, a następnie zasłanianiem ich wargami,  

Zestaw 2: 1. huśtawka przy otwartej buzi podnosić i opuszczać czubek języka. Nie może on wysuwać się przed zęby  2. świnka mlaskać  3. konik stuka kopytkami kląskać  4. glonojad przyssać czubek języka do podniebienia tuż za zębami – przy otwartej buzi  5. wiewiórka maluje sufit oblizywać podniebienie czubkiem języka ( pędzlem ) przy otwartej buzi  

6. biedronka lub muchomor „ malować” czubkiem języka kropki na podniebieniu – przy otwartej buzi   7. dzięcioł „ stukać” czubkiem języka w podniebienie tuż za zębami – przy otwartej buzi 8. zlizywać z wałka dziąsłowego ( górka za górnymi zębami ) nutellę, miód, dżem lub serek ( czubkiem języka przy otwartej buzi )

9. trzymać między wałkiem dziąsłowym a czubkiem języka drażetkę, rodzynkę, kawałek chleba, wafelka, ciastka lub parowki przy otwartej buzi. Kto dłużej utrzyma?   10. przykleić do wałka dziąsłowego kawałeczek opłatka lub chrupka. Odklejać czubkiem języka przy otwartej buzi 11. trzymając czubek języka „ przyklejony” do podniebienia tuż za zębami otwierać i zamykać buzię

Ćwiczenia mięśnia okrężnego ust Ćwiczenia warg są niezbędne w terapii wymowy wielu głosek. Przyglądając się uważnie wymowie głosek szumiących (sz, ż, cz, dż) oraz ciszących (ś, ź, ć, dź) można zauważyć, że wargi układają się w tzw. „ryjek” – są kwadratowe. Natomiast przy wymowie głosek syczących (s, z, c, dz) wargi są spłaszczone, tzw. „uśmiech”. -    - Balonik - nadymanie policzków, usta ściągnięte (dla urozmaicenia bawimy się w baloniki, które "pękajš" przekłute palcami ). - Całuski - usta układamy w "ciup" i cmokamy posyłając do siebie buziaki. - Niejadek - usta wciągamy w głąb jamy ustnej. - Zmęczony konik - parskanie wargami.

-Podwieczorek pieska - chwytanie ustami drobnych cukierków, chrupek, kawałków skórki chleba, itp. - Kto silniejszy? - napinanie warg w pozycji rozciągniętej. Dwie osoby siedzące naprzeciw siebie trzymają ustami kartkę papieru i każdy ciągnie w swoją stronę. Uwaga - dajmy dziecku szansę wygrania zawodów. - Rybka - powolne otwieranie i zamykanie warg tworzących kształt koła, zęby "zamknięte" - Świnka - wysuwanie obu warg do przodu, udając ryjek świnki. - Wąsy - wysuwanie warg jak przy wymawianiu u, położenie na górnej wardze słomki lub ołówka i próby jak najdłuższego utrzymania. - Drzwi do domu - buzia to domek krasnoludka, a wargi to drzwi do domku. Pokaż jak wargi ściągnięte do przodu, otwierają się i zamykają. - Straż pożarna - wyraźne wymawianie samogłosek w parach: e o, i u, a u

- Suszarka - utrzymywanie przy pomocy warg słomki, wciąganie powietrza nosem, wydychanie przez słomkę na dłoń (odczuwanie ciepłego powietrza). - Pojazdy - naśladowanie poprzez wibrację warg warkotu motoru, helikoptera.itp. Zabawa „Zjadacz makaronu”, ma na celu poprawienie muskulatury warg. Polega ona na stopniowym wciąganiu do ust nitki makaronu (stopniowo coraz dłuższej).

Ćwiczenia żuchwy - Zamykanie i otwieranie domku - szerokie otwieranie ust, jak przy wymawianiu głoski a, zęby są widoczne dzięki rozchylonym wargom. - Grzebień - wysuwnie żuchwy, zakładanie i poruszanie dolnymi zębami po górnej wardze. Cofanie żuchwy, zakładanie i poruszanie górnymi zębami po dolnej wardze i brodzie. - Krowa - naśladowanie przeżuwania. - Guma do żucia - żucie gumy lub naśladowanie.

Ćwiczenia podniebienia miękkiego - Zmęczony piesek - język wysunięty z szeroko otwartych ust, wdychanie i wydychanie powietrza ustami. - Chory krasnoludek - kaszlenie z językiem wysuniętym z ust. - Balonik - nabieranie powietrza ustami, zatrzymanie w policzkach, następnie wypuszczanie nosem. - Biedronka, parasol, sukienka itp. - przysysanie kolorowych kółeczek poprzez wciąganie powietrza przez rurkę i przenoszenie na obrazek biedronki... - Śpioch - chrapanie na wdechu i wydechu. - Kukułka i kurka - wymawianie sylab: ku - ko, ku -ko, uku - oko, uku - oko, kuku - koko, kuku - koko.

- Chory krasnoludek Krasnalek był chory i leżał w łóżeczku i przyszedł pan doktor - Jak się masz krasnalku? Krasnalek kaprysi, ziewa, nie chce jeść, nie chce pić. Chyba się przeziębił: - Ziewa szeroko z opuszczoną nisko dolną szczęką: aaaaaaaaaa - Nie chce jeść i bardzo chudnie: wciąganie policzków - Kaszle: z wysuniętym na zewnątrz językiem - Chętnie ssie smoczek: naśladowanie odruchu ssania - Bardzo marudzi: mmmm (murmurando) Wzywamy pogotowie, pogotowie jedzie: eo, eo, au, au, ay, ay, iu, iu,yu, yu Pan doktor zaleca: - Płukanie gardełka (gulgotanie) - Połykanie pastylek (naśladowanie połykania) - Oglądanie gardła w lusterku (podczas wymawiania samogłosek) Krasnalek zmęczony zabiegami ziewa (szeroko), ziewa i usypia: - Chrapie (na wdechu) - Chrapie (na wydechu) Budzi się . Będzie brał inhalacje: - Zaciska na przemian dziurki nosa (w tym czasie oddycha wolną dziurką) - Wdycha powietrze nosem - wydycha ustami. Krasnalek czuje się już lepiej- sprawdza czy gardło go jeszcze boli Trzyma ręką gardło i wymawia sylaby (przy szeroko otwartych ustach): ga go ge gu gy ka ko ke ku ky oko eke uku aku ago ego ugu ogo ga go ge gu gy Zdrowy krasnoludek ma apetyt, zamyka usta i żuje coś smacznego (naśladowanie żucia).Po posiłku krasnal dostał czkawki: Ap-ap, op-op, up-up, ep-ep, yp-yp, ip-ip. Kiedy czkawka minęła postanowił pobawić się kolorowymi skrawkami papieru, które zdmuchiwał z blatu stołu. Papierki frunęły daleko, bo krasnal dmuchając na nie mówił: pa, po, pe, pi, pu, py (moment zwarcia przy p przedłużyć). Kiedy buzia mu się zmęczyła postanowił dmuchać na papierki przez nos.  

Magiczny kapelusz Ćwiczenia artykulacyjne:dziecko losuje z kapelusza różne przedmioty :  plastikowa cyfra- „liczenie zębów” – dotykanie czubkiem języka kolejno górnych zębów po stronie wewnętrznej, plastikowy młotek- wbijanie gwoździ- dotykanie czubkiem języka do podniebienia , obrazek świnki- naprzemienne wysuwanie zaokrąglonych ust do przodu w kształcie ryjka świnki, a następnie rozciąganie ich do uśmiechu. figurka kotka- pijemy mleko jak kotek, wysuwamy język na brodę podnosimy go naprzemiennie w górę i w dół, piórko- dmuchamy na piórko ciągłym strumieniem powietrza  

Ćwiczenia logorytmiczne: Logorytmika- dziedzina wiedzy stosująca elementy gimnastyczne Ćwiczenia logorytmiczne wykorzystują elementy gimnastyczne oraz muzyczne. Mają na celu kształcenie i sprawne wykonywanie ruchu, a co za tym idzie, wyrabiają szybką orientację w czasie i przestrzeni, umiejętność koncentracji uwagi, zmuszają do sprawniejszego myślenia. Kształtując ruchy całego ciała, wpływamy pośrednio na usprawnianie narządów mownych.

Zestaw ćwiczeń: Koń w cyrku- dziecko kroczy unosząc wysoko kolana. Najpierw idziemy powoli nastepnie coraz szybciej. Żołnierski marsz- dziecko maszeruje do rytmu i klaszcze lub macha rękoma  zabawa: „Na łące”- dziecko na umówiony sygnał naśladuje odpowiedniego owada, np.: na klaśnięcie – świerszcz biega i wydaje odgłos: „cyk, cyk, cyk...”, na uderzenie w bębenek – żaba skaczei woła: „kum, kum, rech, rech...”, na dźwięk trąbki – pszczoła lata i bzyczy: „bzz, bzz, bzz...”; zabawa: „Siała baba mak” – ćwiczenia z wykorzystaniem tekstu i ruchu: Siała baba mak, nie wiedziała jak. A dziad wiedział, nie powiedział, a to było tak.

Ćwiczenia na słownik czynny i bierny: Słownictwo dzieci zależne jest od wielu czynników: sprawności umysłowej, różnic indywidualnych między dziećmi, środowiska wychowawczego, inteligencji, motywacji. Dzieci przyswajają sobie część słów, które rozumieją i używają w swoich wypowiedziach. Jest to tzw. słownik czynny. O wiele bogatszy od słownika czynnego jest słownik bierny, który jest zasobem słownictwa, które dziecko rozumie ale go nie używa. Rozwój tych słowników następuje wraz z wiekiem.

Onomatopeje-> zabawa zwierzątkami i naśladowanie odgłosów które wydają, pytanie : jak robi kotek?; Rysujemy dziecku na kartkach lub tablicy obrazki i opowiadamy co rysujemy. Mogą to być nawet podstawowe kształty,możemy również wymyślić historie na temat obrazka. Opowiadanie i czytanie bajek,opowiadanie obrazków sytuacyjnych Rozróżnianie duży- mały: mogą to być buty, pudełka, klocki, lalki; pokazujemy dziecko przedmioty i nazywamy: duży - mały, następnie prosimy dziecko o szeregowanie (jeśli to konieczne oczywiście pomagamy dziecku). Nauka kolorów: dobieranie kolorowych ubrań, wyciętych z kolorowego papieru, do namalowanych postaci (chłopca i dziewczynki)-> nazywanie ubrań i kolorów

Nauka przyimków: postaw misia na stole, połóż misia do szafy, posadź misia pod krzesłem; pokazywanie obrazków z kotkiem i szafą- pytamy dziecko: „gdzie jest kot?”lub „pokaż obrazek na którym kot jest w szafie?” („Od obrazka do słowa”) Koło fortuny: dziecko kręci kołem na którym znajdują się wymienne papierowe nakładki, na koło z sylabami. Powtarza sylabę , która wypadła (mogą być na zab. głoskę). Dziecko rzuca kostką z sylabami i łączy daną sylabę (która wypadła) z sylabą znajdującą się na kartoniku np.ku(sylaba na kartoniku) na kostce znajdują się sylaby la, na, ra, lig, zyn, rek Łączenie w pary jednakowych sylab, a następnie głośne odczytywanie.

Gra memo-> nauka zawodów, na desygnatach znajdują się osoby wykonujące różne zawody. Można tę grę wykorzystać do terapii danej głoski. Gra planszowa z desygnatami. Gdy dziecko stanie na danym polu nazywa przedmiot na obrazku i układa zdanie z tym wyrazem. Praca z ilustracją, z książką – to następna sytuacja prowokująca dziecko do pytania o nieznane i niezrozumiane wyrazy. Sposób zadawania pytań obliguje dziecko do formułowania zdań, do wypowiedzi wielozdaniowych lub odpowiedzi krótkich. Nauka wierszy, opowiadanie obrazka sytuacyjnego” Od obrazka do słowa”-> zastanawianie się co się później wydarzy z bohaterami obrazka, Zagadki->„Zagadki smoka Obiboka”. Zagadki na nieprawidłowo artykułowaną głoskę .

Opisywanie historyjek obrazkowych, to specyficzna forma rozwijająca język dziecka. Odpowiednio ukierunkowany obserwator widzi zależności przyczynowo-skutkowe i przekazuje swoje sądy w formie zdań stopniowo coraz lepiej rozwiniętych i rozbudowanych tj. złożonych. Grupowanie Dziecko ma przed sobą różne obrazki i przedmioty; jego zadaniem jest dopasować je do siebie nazywając obrazki np.; buda- pies, spodnie- buty, kartka- kredka, itp.. Uzupełnianie dłuższego tekstu wyrazami z ramki( wyrazy zawierające daną głoskę). Dziecko czyta tekst głośno i uzupełnia wyrazami Układanie zdań z rozsypanki wyrazowej

Uzupełnianie zdania wyrazem lub obrazkiem Uzupełnianie zdania wyrazem lub obrazkiem. Kończenie zdania poprzez dobranie odpowiedniego obrazka. Wpisywanie podanych wyrazów do tabelki z dwoma kolumnami: rzeczowniki, czasowniki lub rzeczowniki i przymiotniki Wykreślanka- odszukiwanie i wykreślanie wyrazów z daną głoską. Dla ułatwienia wyrazy do wykreślenia mogą być nazwą desygnatów zamieszczonych na kartonikach. Trzeba w sposób przemyślany i planowy i organizować dziecku jago warsztat poznawczy, aktywizować je, rozszerzać horyzonty.