dr inż. Paweł Zawadzki, dr inż. Tomasz Kałuża Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Wydział Melioracji i Inżynierii Środowiska KATEDRA BUDOWNICTWA WODNEGO dr inż. Paweł Zawadzki, dr inż. Tomasz Kałuża Kajakiem na Stary Rynek w Poznaniu? Czy Chwaliszewo będzie znowu wyspą? czyli Możliwości odtworzenia zakola Chwaliszewskiego na Warcie w Poznaniu XII Poznańskiego Festiwalu Nauki i Sztuki Poznań, 29 maja 2009 r.

B y ł o …

Lokalizacja grodu poznańskiego na terasie zalewowej Warty (ostrów Tumski) - rysunek wykonany w 1964 r. przez pracownika ODGW – p. M.Mileckiego Lokalizacja grodu poznańskiego na terasie zalewowej Warty (Ostrów Tumski) - rysunek wykonany w1964 r. przez pracownika ODGW – p. M.Mileckiego

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Warta koryto główne zostało przesunięte w 1832 roku na odcinku przy wzgórzu winiarskim o kilkadziesiąt metrów na zachód. Nowe koryto przegrodzono Wielką Śluzą - obronnym jazem z mostem a po starym korycie pozostał fragment w postaci zatoki przed czołem Fortu Roon - później część zachodniego Kanału Odpływowego I Przekonanie o wysokiej skuteczności przeszkód wodnych towarzyszyło konstruktorom fortyfikacji od czasów najdawniejszych i było aktualne również w nowoczesnej fortyfikacji rozproszonej XX wieku. Na całym świecie naturalnie występujące wody były wykorzystywane w założeniach obronnych jako przeszkoda taktyczna (duża rzeka lub teren zalewowy) oraz do obrony bliskiej (wodna fosa). Poznań nie był nigdy "miastem na wodzie", a mała obfitość wód i brak prawdziwej przeszkody wodnej (Warta nie jest przecież wielką rzeką) były nawet podstawą krytyki idei fortyfikowania miasta. Twierdza Poznań nie należała jednak do fortec "suchych", gdyż istniejące cieki wodne wykorzystano - trzeba przyznać - dość efektywnie, tworząc system spiętrzający umożliwiający zalanie sporych obszarów, a dopływy Warty - naprawdę małe rzeczki (Cybina, Wierzbak, Bogdanka, Wilda i inne pomniejsze) - zostały wykorzystane do zalania kilku kilometrów wodnych fos. http://www.mars.slupsk.pl/fort/tp_woda.htm

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY kanały ulgowe (odpływowe) - ok. 1872 roku uruchomiono system przeciwpowodziowych kanałów odpływowych: kanał zachodni (Kanał Odpływowy I) przebiegał po zachodniej stronie Ostrowa Tumskiego między nim a Chwaliszewem; kanał wschodni opływający od wschodu Ostrów Tumski, czyli Kanał Odpływowy II; dawne koryto zachodnie (Zgniła Warta). http://www.mars.slupsk.pl/fort/tp_rw00.htm kanały ulgowe (odpływowe) - ok. 1872 roku uruchomiono system przeciwpowodziowych kanałów odpływowych po wschodniej stronie koryta głównego: kanał zachodni (Kanał Odpływowy I) przebiegał po zachodniej stronie Ostrowa Tumskiego między nim a Chwaliszewem, przecinał linię kolejową, dalej biegł po wschodniej stronie Fortu Roon i łączył się z Wartą. Chwaliszewo z Tumem łączył Most Tumski nad Starą Rzeką już w średniowieczu. W XIX wieku przy normalnym stanie wód wypełniona była tylko północna cześć kanału, na północ od linii kolejowej, czyli stare koryto Warty pozostałe jako ślad przesunięcia Warty przez Prusaków w latach 30-tych XIX wieku. opływający od wschodu Ostrów Tumski Kanał wschodni, czyli Kanał Odpływowy II, który powstał w wyniku poszerzenia starorzecza Warty, w części północnej łączył z korytem Cybiny (patrz niżej), część południowa była przy normalnym stanie wód sucha. Od południa również przegrodzony był tamą - wschodnią częścią Grobli Berdychowskiej; http://www.mars.slupsk.pl/fort/tp_rw00.htm

Układ wód zmieniał się bardzo często. POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Poznań w XIX wieku należał do miast regularnie nękanych przez powodzie. Układ wód zmieniał się bardzo często. Liczne obszary dolin bywały zalewane niemal każdego roku i trudno jest w wielu wypadkach mówić o jakimś stabilnym na dłuższą metę układzie zbiorników wodnych. Budowa fortyfikacji pogorszyła tylko tę sytuację. Należy podkreślić, iż Poznań w XIX wieku należał do miast regularnie nękanych przez powodzie, a układ wód zmieniał się bardzo często. Liczne obszary dolin bywały zalewane niemal każdego roku i trudno jest w wielu wypadkach mówic o jakimś stabilnym na dłuższą metę układzie zbiorników wodnych. Budowa fortyfikacji pogorszyła tylko tę sytuację. Na większości planów z lat 80-tych i 90-tych XIX wieku wodne odcinki fos pierścienia lewobrzeżnego są już suche i posiadają rowy odwadniające (podobnie jak sąsiadujące z nimi ogromne stawy nad Wartą). Należy przypuszczać, że władze wojskowe wobec zmniejszenia wartości obronnej twierdzy poligonalnej zrezygnowały po prostu z kłopotliwego utrzymywania wodnych fos tam gdzie było to możliwe. Można przyjąć, że fosy te, podobnie jak południowe odcinki kanałów ulgi, były zalewane tylko w okresach podwyższonego poziomu wód. http://www.mars.slupsk.pl/fort/tp_rw00.htm

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Rekonstrukcja zalewu - Twierdza Poznań http://www.mars.slupsk.pl/fort/tp_rw00.htm

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Śluza Katedralna

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Wielka Śluza

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY W roku 1822 rozpoczęto regularne codzienne notowania poziomu wody w Warcie przy wodowskazie przy Moście Chwaliszewskim. W latach 1822-1951 średnia wielka woda wynosiła 543 cm. Przyjęto, że poziom wyższy o 100 cm oznacza już "wybitne wezbranie", czyli do czasu uregulowania rzeki po prostu mniejszą lub większą powódź. 1888 r. – 866 cm; 1889 r. – 856 cm; 1909 r. – 734 cm; 1917 r. – 734 cm; 1924 r. – 838 cm; 1940 r. – 715 cm Zbigniew Pasławski: "Wybitne wezbrania Warty pod Poznaniem i prawdopodobieństwo występowania najwyższych rocznych stanów wody". Przegląd Geofizyczny 1956, z.1, strony 5-15. Tabela poniższa przedstawia roczne najwyższe stany Warty według wskazań wodowskazu chwaliszewskiego (50,966m n.p.m).

Ulice Garbary i Piaskowa; powódź w 1888 r. – 866 cm POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Karolczak W. Ulice Garbary i Piaskowa; powódź w 1888 r. – 866 cm 11

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Seria tragicznych powodzi pod koniec lat osiemdziesiątych (szczególnie 1888 i 1889) zbiegła się w czasie z pierwszymi głosami na temat likwidacji lewobrzeżnego pierścienia. Magistrackie projekty rozbiórkowe zawierały elementy regulacji koryta Warty oraz wzmocnienia wałami jej doliny. Wprowadzenie ich w życie na początku XX wieku zaowocowało powstaniem całkowicie nowego miasta, w niczym nie przypominającego starej twierdzy http://www.mars.slupsk.pl/fort/tp_rw00.htm plan regulacji z 1889 http://www.mars.slupsk.pl/fort/tp_rw00.htm

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Plan Poznania z 1910 r. http://www.walkowiak.pl/poznan/ Plan Poznania z 1910 r. http://www.walkowiak.pl/poznan/

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Zakole Chwaliszewskie (ok. 1899 r.); Karolczak W. (2002) Zakole Chwaliszewskie (ok. 1899 r.); widoczne fortyfikacje – Fort Radziwiłła – spalony w 1945 r. i kaponiera rozebrana w 1902 r.

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Zakole Chwaliszewskie (Stare koryto) http://www.mars.slupsk.pl/fort/tp_fotki.htm Zakole Chwaliszewskie (Stare koryto)

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Zakole Chwaliszewskie

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Zakole Chwaliszewskie – rok 1913

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Zakole Chwaliszewskie – rok 1913

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Zakole Chwaliszewskie – rok 1915

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Chwaliszewo - powódź w roku 1924 r.

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Powódź w roku 1924 r.

Stary Most Chrobrego – powódź w roku 1924 – 838 cm POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY http://festung.posen.prv.pl/ Stary Most Chrobrego – powódź w roku 1924 – 838 cm

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Most Chrobrego – rok 1925 http://festung.posen.prv.pl/ Most Chrobrego – rok 1925

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Poznań – 1929 r. http://www.walkowiak.pl/poznan/

Chwaliszewo – Tama Berdychowska POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Karolczak W. (2002) Chwaliszewo – Tama Berdychowska

Widok z mostu kolejowego; budowa nowego koryta POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY http://www.mars.slupsk.pl/fort/tp_fotki.htm Widok z mostu kolejowego; budowa nowego koryta http://www.mars.slupsk.pl/fort/tp_fotki.htm

Jest…

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Z NOWYM KORYTEM ŻEGLUGOWYM I KANAŁAMI ULGI: 28

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Fragment z zakopanym zakolem Chwaliszewskim

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Fragment z zakopanym zakolem Chwaliszewskim

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY http://www.walkowiak.pl/poznan/

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY

Będzie?

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Konkurs na twórcze prace projektowe: Studium programowo-przestrzenne rejonu Chwaliszewa w Poznaniu (2005 r.) I Nagroda . zespół w składzie: arch. Eryk Sieiński, arch. Stefan Wojciechowski 36

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Konkurs na twórcze prace projektowe: Studium programowo-przestrzenne rejonu Chwaliszewa w Poznaniu (2005 r.) http://www.sarp.org.pl/pliki/kom_12-05.pdf II Nagroda . zespół w składzie: arch. Witold Oleszak, arch. Paweł Hałaburdzin 37

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Konkurs na twórcze prace projektowe: Studium programowo-przestrzenne rejonu Chwaliszewa w Poznaniu (2005 r.) http://www.sarp.org.pl/pliki/kom_12-05.pdf III Nagroda . zespó w sk³adzie: arch. Andrzej Kurzawski, arch. Wojciech Kolesiñski, arch. Mariusz Grafowski, arch. Maciej Wercv 38

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Konkurs na twórcze prace projektowe: Studium programowo-przestrzenne rejonu Chwaliszewa w Poznaniu (2005 r.) http://www.sarp.org.pl/pliki/kom_12-05.pdf Wyróżnienie Honorowe. zespół w składzie: arch. Jerzy Gurawski, arch. Urszula Kijek, arch. Paweł Piechnik, arch. Mikołaj Wower

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Konkurs: Studium funkcjonalno-przestrzenne rzeki Warty wraz z Ostrowem Tumskim i Śródką (2006 r.) http://dom.gazeta.pl/nieruchomosci/1,73497,3754639.html http://floos.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=68&Itemid=122 http://www.poznan.pl/mim/public/bm/documents.html?parent=6158&instance=1064&lang=pl Pierwszą nagrodę otrzymał zespół, któremu przewodniczył prof. Dimitrij Mladenowicz ( zespół: prof. arch. Dimitrije Mladenowicz, dr hab. inż. arch. prof. nadzw. Rober Ast, dr inż. arch. Borys Siewczyński, mgr inż. arch. Anna Rybarczyk, mgr inż. arch. Jagoda Banasiak, Urszula Błochowiak stud. V roku architektury)

POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY Konkurs: Studium funkcjonalno-przestrzenne rzeki Warty wraz z Ostrowem Tumskim i Śródką (2006 r.) http://floos.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=69&Itemid=119

Kontrowersyjny plan „Na cyplu” (2008 r.) POZNAŃSKI WĘZEŁ WODNY http://floos.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=69&Itemid=119 Kontrowersyjny plan „Na cyplu” (2008 r.)

Zakole Chwaliszewskie Problemy odkopania zakola (Starego Koryta): przy bardzo małych przepływach za mało wody do napełnienia wszystkich koryt przy przepływach wielkich konieczność ochrony przeciwpowodziowej Starego Miasta i Chwaliszewa czym zasypano koryto

Zakole Chwaliszewskie Zestawienie przepływów wykorzystanych do obliczeń układu zwierciadła wody Oznaczenie przepływu Opis Natężenie przepływu, m3/s SNQ Średni Niski Przepływ 39,6 SQ Przepływ Średni 102,0 SWQ Średni Wielki Przepływ 305,0 Q1% „Woda stuletnia” 835,0 Q0,1% „Woda tysiącletnia” 1120,0

Zakole Chwaliszewskie - koryto szer. 36 m

Zakole Chwaliszewskie - koryto szer. 70 m

Zakole Chwaliszewskie – Wariant I

Zakole Chwaliszewskie – Wariant II

Zakole Chwaliszewskie – Wariant III

Zakole Chwaliszewskie – Wariant IV

Zakole Chwaliszewskie – Wariant Max OŚ KORYTA

Zakole Chwaliszewskie - Podsumowanie i wnioski

Zakole Chwaliszewskie Zakole Chwaliszewskie - Podsumowanie i wnioski Przepływ obliczniowy Zakole Chwaliszewskie Przepływ   Pole przekroju Prędkość m3/s % m2 m/s 39,6 9,95 25,13 44,02 0,23 102 25,99 25,48 65,95 0,39 305 60,59 19,87 125,75 0,48 835 125,64 15,05 204,51 0,61 1120 164,25 14,67 231,20 0,71 Parametry hydrauliczne – Wariant I

Zakole Chwaliszewskie - Podsumowanie i wnioski Rozdział przepływu SQ = 102 m3/s między koryta PWW: 1- Zakole Chwaliszewskie, 2 - Warta, koryto główne, 3 - kanał Cybiny, 4 - kanał ulgi

Zakole Chwaliszewskie - Podsumowanie i wnioski Rozdział przepływu Q0,1% = 1120 m3/s między koryta PWW: 1- Zakole Chwaliszewskie, 2 - Warta, koryto główne, 3 - kanał Cybiny, 4 - kanał ulgi

Zakole Chwaliszewskie - Podsumowanie i wnioski

XII Poznańskiego Festiwalu Nauki i Sztuki DZIĘKUJMY ZA UWAGĘ  ? XII Poznańskiego Festiwalu Nauki i Sztuki Poznań, 29 maja 2009 r. 57

STRONY INTERNETOWE Festung Posen i nie tytlko ... czyli stary Poznań na fotografii. http://festung.posen.prv.pl/ Konkurs na twórcze prace projektowe: .Studium programowo-przestrzenne rejonu Chwaliszewa w Poznaniu. Miesięcznik Stowarzyszenia Architektów Polskich Komunikat, grudzień 2005 r. http://www.sarp.org.pl/pliki/kom_12-05.pdf Poznań – moje miasto. http://www.walkowiak.pl/poznan/ Poznań – miasto na pięciu wyspach. FLOOS.PL Portal Żeglugi Śródlądowej http://floos.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=68&Itemid=122 „Warta Poznania warta” czyli dalej o projekcie zagospodarowania przestrzennego brzegów Warty. FLOOS.PL Portal Żeglugi Śródlądowej http://floos.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=69&Itemid=119 Wojciechowski M., Biesiadka J.: System wodny twierdzy Poznań. Portal: FORTYFIKACJE POLIGONALNE XIX WIEKU TWIERDZE PRUSKIE I NIEMIECKIE http://www.mars.slupsk.pl/fort/tp_woda.htm http://www.mars.slupsk.pl/fort/ LITERATURA IMGW (2007): Operat hydrologiczny wykonany na zlecenie Urzędu Miasta Poznania. Karolczak W. (2002): Warta w Poznaniu. Od X wieku do współczesności. Muzeum Narodowe w Poznaniu Przedwojski B., Kałuż T., Zawadzki P. (2007): Analiza układu zwierciadła wody rzeki Warty na odcinku Poznańskiego Węzła Wodnego. Maszynopis 22/2007/U, Katedra Budownictwa Wodnego, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu. Zawadzki P., Kałuża T. Laks I. (2008): Hydrauliczne uwarunkowania odtworzenia zakola Chwaliszewskiego w obrębie Poznańskiego Węzła Wodnego. Konferencja naukowa: Bliskie naturze projektowanie dolin rzecznych, Poznań – Będlewo. Praca w druku. 58