Rodzaje i gatunki literackie oprac. Iwona Możejko

Wyznaczniki literatury UPORZĄDKOWANIE NADDANE FIKCJA LITERACKA Świat przedstawiony w dziele literackim jest tworem wykreowanym przez autora, mającym własną logikę i uporządkowanie. Może, ale nie musi, być zbudowany wg zasad prawdopodobieństwa, odnosić się do rzeczywistości. OBRAZOWOŚĆ Za pomocą słowa autor buduje określony obraz świata (obraz poetycki): - o. bezpośrednia – próba oddania za pomocą słowa wyobrażeń zmysłowych - o. pośrednie – wieloznaczność tekstu uzyskiwana przez metaforę UPORZĄDKOWANIE NADDANE Uporządkowanie tekstu na poziomie znaku językowego, np. uporządkowanie wyrazów, rytm, rymy, układ graficzny tekstu.

Genologia Genologia – dział poetyki zajmujący się rodzajami i gatunkami literackimi.

WYZNACZNIKI RODZAJOWE Liryka WYZNACZNIKI RODZAJOWE LIRYKA Kim jest osoba mówiąca w utworze (nadrzędna wobec innych)? podmiot liryczny Jak zbudowany jest świat przedstawiony? brak fabuły Jaki rodzaj wypowiedzi dominuje? monolog liryczny W jaki sposób opisywany jest świat? świat jako wyraz uczuć, przeżyć i refleksji podmiotu lirycznego Przykłady gatunków epigramat, fraszka, pieśń, hymn, sonet, oda, elegia, tren, sielanka

podmiot liryczny = autor Liryka Osoba mówiąca w utworze – podmiot liryczny. fikcyjna osoba wypowiadająca swe przeżycia, doznania, refleksje, poglądy monolog podmiotu lirycznego jest subiektywny stanowi ośrodek świata przedstawionego podmiot liryczny = autor Podmiot autorski – utożsamiony z autorem, lecz to również osoba fikcyjna, wykreowana.

Liryka RODZAJE PODMIOTU LIRYCZNEGO podmiot indywidualny wyraża świat uczuć, doznań jednostki podmiot zbiorowy przekazuje doświadczenia ogólne, dotyczące np. całego pokolenia LIRYKA OSOBISTA LIRYKA PODMIOTU ZBIOROWEGO (NIEOSOBISTA)

Liryka Liryka bezpośrednia – podmiot liryczny przedstawia swoje doznania w formie bezpośredniego monologu, mającego charakter wyznania. Charakterystyczne formy gramatyczne: zaimki rzeczowne: „ja”, „mój” czasowniki w pierwszej osobie, np. „mówię”, „piszę”

RODZAJE LIRYKI BEZPOŚREDNIEJ Liryka RODZAJE LIRYKI BEZPOŚREDNIEJ liryka osobista podmiot liryczny jest utożsamiany z autorem liryka maski podmiot przyjmuje postać osoby, rzeczy, zwierzęcia, rośliny, a wyrażone w wierszu treści można przypisać autorowi liryka roli podmiotu lirycznego nie można identyfikować z autorem; przyjmuje on rolę np. postaci historycznej, mitologicznej

Liryka osobista (Cyprian Kamil Norwid) Moja piosnka Do kraju tego, gdzie kruszynę chleba Podnoszą z ziemi przez uszanowanie Dla darów Nieba…. Tęskno mi, Panie… (Cyprian Kamil Norwid)

Liryka maski Tarcza Prócz mnie – nie będziesz miał oblubienicy, Prócz mnie – nie ujmiesz innego zwierciadła, byś w nim się własnej odeśnił źrenicy, Do mosiężnego podobień widziadła. […] Rycerzu! Wiernym pozostań swej tarczy! Ja ci przechowam, odbite w mym łonie, Doliny, góry, jeziora, niebiosy […] (Bolesław Leśmian)

Liryka roli Monolog dla Kasandry To ja. Kasandra. A to jest moje miasto pod popiołem. A to jest moja laska i wstążki prorockie. A to jest moja głowa pełna wątpliwości. (Wisława Szymborska)

Liryka Liryka pośrednia – podmiot liryczny prowadzi bezosobową refleksję, jest ukryty za elementami świata przedstawionego. Charakterystyczne formy gramatyczne – zaimki i czasowniki w trzeciej osobie.

RODZAJE LIRYKI POŚREDNIEJ Liryka RODZAJE LIRYKI POŚREDNIEJ liryka opisowa subiektywna perspektywa „ja” ukryta jest w opisie jakichś przedmiotów rzeczywistości zewnętrznej, szczególnie pejzażu liryka sytuacyjna za pomocą środków narracyjno-dramatycznych powołuje do istnienia sceny lub fabuły, w których podmiot liryczny bezpośrednio nie uczestniczy; obok „ja” lirycznego pojawia się bohater liryczny

Liryka opisowa Zły pejzaż Brązowe świeżą orką pole Równo i płasko jak po stole Ucieka w przestrzeń nieruchomo. Ponad nim martwo się rozpina Powietrzna pustka szarosina, Którą z rozmachem przekreśla poziomo Kilka ciemniejszych, grubych smug. (Leopold Staff)

Liryka sytuacyjna Dusiołek Szedł po świecie Bajdała, Co go wiosna zagrzała – Oprócz siebie – wiódł szkapę, oprócz szkapy – wołu, Tyleż tędy, co wszędy, szedł z nimi pospołu. (Bolesław Leśmian)

Liryka Liryka inwokacyjna (apelu) – monolog liryczny konstruowany jest jako zwrot do odbiorcy (adresata). Adresatem wiersza może być osoba, zbiorowość lub pojęcie abstrakcyjne.

Liryka inwokacyjna Elegia o… (chłopcu polskim) Oddzielili cię, syneczku, od snów, co jak motyl drżą, haftowali ci, syneczku, smutne oczy rudą krwią, malowali krajobrazy w żółte ściegi pożóg, Wyszywali wisielcami drzew płynące morze. (Krzysztof Kamil Baczyński)

WYZNACZNIKI RODZAJOWE Epika WYZNACZNIKI RODZAJOWE EPIKA Kim jest osoba mówiąca w utworze (nadrzędna wobec innych)? narrator Jak zbudowany jest świat przedstawiony? fabuła Jaki rodzaj wypowiedzi dominuje? narracja W jaki sposób opisywany jest świat? świat pokazywany dwupłaszczyznowo; poprzez narratora i fabułę Przykłady gatunków nowela, opowiadanie, powieść, epopeja, satyra, bajka, baśń, legenda

Epika Osoba mówiąca w utworze – narrator. podmiot opowiadający dzieje określonych bohaterów pierwszoosobowy – należy do świata przedstawionego trzecioosobowy – znajduje się poza światem przedstawionym

Epika Uproszczona typologia narratora: narrator wszechwiedzący – znajduje się na zewnątrz świata przedstawionego, ale wie o tym świecie wszystko, zna jego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość, stosunki między bohaterami, przeżycia wewnętrzne bohaterów narrator należący do świata przedstawionego – opowiada o historii, w której uczestniczył, jego wiedza jest ograniczona narrator łączący te dwie funkcje – należy do świata przedstawionego, ale jest wszechwiedzący

Narrator wszechwiedzący Lalka W sercu gotowała mu się głucha wściekłość. Czuł, że jego ręce stają się jak żelazne sztaby, a ciało nabiera tak dziwnej tęgości, że chyba nie ma kuli, która by uderzywszy go nie odskoczyła. Przemknął mu przez głowę wyraz: śmierć, i na chwilę uśmiechnął się. Wiedział, że śmierć nie rzuca się na odważnych […] (Bolesław Prus)

Narrator należący do świata przedstawionego Widnokrąg Matka szła na przedzie, za nią ojciec, a na końcu ja. A choć najwięcej z nas trojga niosła, bo dwie ubite walizki, z trudem dotrzymywaliśmy jej kroku. Niby szliśmy w niewielkiej od nie odległości, lecz nie wiadomo kiedy o ten krok, dwa, trzy, dziesięć pozostawiała nas za sobą, a nieraz całkiem się od nas odrywała, że musiał ojciec wołać, żeby zwolniła, bo gdzie tak pędzi? (Wiesław Myśliwski)

Epika Fabuła – układ zdarzeń w świecie przedstawionym. Rodzaje fabuły: epizodyczna jednowątkowa wielowątkowa

Epika Narracja – wypowiedź monologowa prezentująca ciąg zdarzeń. Przyjmuje 2 formy: opowiadania o zdarzeniach (charakteryzuje się dynamicznością) opisu bohaterów, przestrzeni, sytuacji (charakteryzuje się statycznością)

WYZNACZNIKI RODZAJOWE Dramat WYZNACZNIKI RODZAJOWE DRAMAT Kim jest osoba mówiąca w utworze (nadrzędna wobec innych)? brak nadrzędnego podmiotu Jak zbudowany jest świat przedstawiony? akcja Jaki rodzaj wypowiedzi dominuje? dialog W jaki sposób opisywany jest świat? świat ukazywany poprzez działania i zachowania bohaterów Przykłady gatunków komedia, tragedia, tragikomedia

Dramat Akcja – działania bohaterów. Główne fazy akcji: zawiązanie akcji rozwinięcie punkt kulminacyjny perypetia – pojawienie się w przebiegu akcji takich zdarzeń, które zdają się odmieniać przesądzone losy bohaterów rozwiązanie

Dramat Dialog – rozmowa co najmniej dwóch osób; wypowiedzenie kwestii bohaterów jest równoznaczne z jego czynem. Funkcje dialogu: informacyjna – wypowiedzi postaci powiadamiają o okolicznościach nie ukazanych na scenie fabularna – posuwanie wypadków do przodu charakteryzacyjna – pośrednie charakteryzowanie bohaterów