PATOFIZJOLOGIA I LECZENIE BÓLU NOWOTWOROWEGO Dr n. med. Maciej Hilgier Kierownik Oddziału Badania Bólu i Terapii Paliatywnej Zakład Anestezjologii Centrum Onkologii-Instytut im. M. Skłodowskiej-Curie, Warszawa Prezes Polskiego Towarzystwa Badania Bólu

DLACZEGO CHOROBIE NOWOTWOROWEJ TOWARZYSZY BÓL ?

Patogeneza bólów nowotworowych 1. Rozrost nowotworu w narządach posiadających torebkę Naciekanie przez nowotwór tkanek miękkich Przerzuty nowotworu do kośćca Naciekanie przez nowotwór błon surowiczych (opłucnej, otrzewnej) Wywołana przez rozrost nowotworu martwica narządów litych (trzustka) Wywołane przez rozrost nowotworu zamknięcie naczyń Naciekanie przez nowotwór nerwów obwodowych

“BÓL NOWOTWOROWY” to nie jest rozpoznanie

Ból nowotworowy Bóle spowodowane nowotworem Bóle powstałe w wyniku leczenia przeciwnowotworowego Bóle koincydalne, które występują u chorych na nowotwory złośliwe, ale nie związane bezpośrednio z chorobą Bóle związane z wyniszczeniem nowotworowym

BÓLE SPOWODOWANE LECZENIEM PRZECIWNOWOTWOROWYM CYTOSTATYKI Półpasiec CHIRURGIA RADIOTERAPIA

Przyczyny bólu nowotworowego

Ostry ból w chorobie nowotworowej towarzyszący procedurom terapeutycznym Chemioterapia Zapalenie śluzówek Myalgia Arthralgia Dysfunkcja przewodu pokarmowego Procedury diagnostyczne Pobieranie krwi Punkcja lędzwiowa Angiografia Biopsja Endoskopia Radioterapia Oparzenia skóry Pharyngitis Esophagitis Proctitis Świąd skóry Procedury chirurgiczne Ból pooperacyjny Niedrożność porażenna Retencja moczu

Ból somatyczny Wrażliwy na proste analgetyki i opioidy Łatwy do opisania Zlokalizowany stały lub narastający nasilający się przy zmianie pozycji Rozlany trzewny Wrażliwy na proste analgetyki i opioidy

BÓL TRZEWNY Niewielka ilość neuronów dośrodkowych (ok. 10% wszystkich neuronów dośrodkowych) Ból rzutowany (konwergencja) Powiązany z autonomicznym układem nerwowym (zwoje szyjne i piersiowe, splot i nerwy trzewne, zwoje lędźwiowe, podbrzuszny górny i nieparzysty)

Ból neuropatyczny w chorobie nowotworowej Ból wywołany przez rozrost nowotwóru w strukturach nn. Czaszkowych (V, VII, IX) Pleksopatia splotów szyjnych Pleksopatia splotu ramiennego Pleksopatia splotów w odcinku krzyżowo- lędźwiowym Naciekanie przez nowotwór struktur w przestrzeni podpajęczynówkowej Radikulopatie 7. Mononeuropatie (n. miedzyżebrowego)

C Efapsy Ból neuropatyczny B A alodynia, Ektopowe rozruszniki Ból samoistny C A B neuron AUN DRG Efapsy alodynia, ból zależny od ukł. współczulnego

Ból neuropatyczny Trudny do opisania Pierwotnie zlokalizowany (jeden lub kilka dermatomów, nerw, splot) Występuje nagle (piekący, parzący, strzelający) Objawy współistniejące hyperstezje, mrowienia, drętwienia, alodynia, zaburzenia czucia powierzchownego Oporny (?) na działanie prostych anlgetyków i opioidów

European Journal of Pain 2001 Pacjentka z guzem Pancoasta leczona przez lekarza GP w Belgii. Na przedniej i tylnej części ciała Nalepiono 34 plastry Durogesicu po 100 mcg. Po przyjęciu do szpitala leczona skutecznie wlewem z.o. (l.z.m. + opioid) European Journal of Pain 2001

Bóle przebijające w chorobie nowotworowej Bóle incydentalne Bóle „end of dose failure” 3. Bóle samoistne napadowy charakter szybki czas narastania (kilka minut) krótki czas trwania (ok. 30 min) znaczne nasilenie

Ból totalny, wszechogarniający Czynniki somatyczne: nowotwór patologia nowotworowa objawy wyniszczenia uboczne skutki leczenia Depresja: utrata pozycji społecznej utrata pozycji zawodowej utrata roli w rodzinie stałe zmęczenie i senność poczucie bezradności kalectwo Gniew: przeszkody biurokratyczne przyjaciele, którzy się odsunęli opóźnienia w diagnozie niekomunikatywni lekarze podenerwowanie niepowodzenia w leczeniu Ból totalny, wszechogarniający Lęk: przed bólem przed szpitalem i sposobem opieki domowej o losy rodziny przed śmiercią utratą godności osobistej utratą kontroli nad własnym ciałem

W Polsce z powodu nowotworu cierpi ponad 1% populacji BÓL NOWOTWOROWY W Polsce z powodu nowotworu cierpi ponad 1% populacji 400 tysięcy ludzi Badania w USA i Europie wykazały, że leczenia przeciwbólowego wymaga 51% chorych we wszystkich fazach nowotworu 82% chorych w terminalnej fazie nowotworu W Polsce leczenia przeciwbólowego wymaga prawdopodobnie minimum 200 tysięcy chorych

Strategia leczenia: Niezwykle trudno jest uświadomić lekarzom, że zalecenie leku przeciwbólowego “w razie bólu” choremu, który stale odczuwa ból jest nonsensem, który nie może być zrozumiany inaczej niż przyjmowanie leku tylko wtedy, kiedy ból staje się nie do wytrzymania. Strategia leczenia:

Strategia leczenia: leki należy podawać w stałych odstępach czasu wybór leku jest determinowany jego skutecznością dawka wstępna i następne ustalane indywidualnie preferowaną drogą podawania jest droga doustna należy zwalczać towarzyszącą bezsenność przeciwdziałanie objawom niepożądanym Strategia leczenia:

Zasady leczenia Leczenie bólu nowotworowego - odpowiedni lek - odpowiednia dawka - odpowienie odstępy między dawkami - odpowiedni czas leczenia

ko-anlgetyki (LPD, przeciwdrgawkowe, G-C-S) Silne leki opioidowe +/- 3-stopniowa drabina analgetyczna WHO: NLPZ, paracetamol +/- ko-anlgetyki (LPD, przeciwdrgawkowe, G-C-S) I stopień Silne leki opioidowe +/- NLPZ, leki adjuwantowe Jeśli ból nie ustąpi, lub nasili się III stopień Słabe leki opioidowe +/- NLPZ, leki adjuwantowe Jeśli ból nie ustąpi, lub nasili się II stopień

NLPZ - dawki: Kwas acetylosalicylowy (Aspiryna) 500 – 600 mg co 4 godziny Metamizol (Pyralgin) 500 – 1000 mg co 4 godziny Diclofenac (Majamil, Voltaren, Olfen) 100 mg co 12 godzin Ketoprofen (Ketonal, Profenid) 200 mg co 24 godziny

Paracetamol (Acenol, Panadol, Dafalgan) Mechanizm działania: nie w pełni wyjaśniony, działanie ośrodkowe Drogi podania: doustna, doodbytnicza, domięśniowa, dożylna (Pro-Efferalgan) Dawki: 500 – 600 mg co 4 godziny, wykazuje efekt pułapowy Objawy niepożądane: hepatotoksyczny w dawkach powyżej 4g/24 godz. Paracetamol (Acenol, Panadol, Dafalgan)

NLPZ Paracetamol (redukcja zapotrzebowania na opioidy do 60 %) Wheatley, 1998 Paracetamol (redukcja zapotrzebowania na opioidy do 50 %) Peduto, 1998

ko-anlgetyki (LPD, przeciwdrgawkowe, G-C-S) Silne leki opioidowe +/- 3-stopniowa drabina analgetyczna WHO: NLPZ, paracetamol +/- ko-anlgetyki (LPD, przeciwdrgawkowe, G-C-S) I stopień Słabe leki opioidowe +/- NLPZ, leki adjuwantowe Jeśli ból nie ustąpi, lub nasili się II stopień Silne leki opioidowe +/- III stopień

Możliwości modyfikowania nocycepcji TRANSDUKCJA MODULACJA PERCEPCJA WZGÓZE DRG kora mózgowa wzgórze dożylnie doustnie doodbytniczo w nebulizacji w jontoforezie z.o. p.p. OPIOIDY „obwodowo”

Leczenie bólów nowotworowych: Morfina Buprenorfina Fentanyl Tramadol Kodeina Paracetamol Kwas acetylosalicylowy Diklofenak Ketoprofen Metamizol Ocena bólu Strategia leczenia Zapewnienie ciągłości leczenia

Analgezja „stare” opioidy Tramadol Senność Nudności Wymioty Zaparcia Euforia D.O.O. Sedacja Senność Nudności Wymioty Zaparcia Euforia D.O.O. Sedacja synergizm opioid mono- aminy opioid „stare” opioidy Tramadol

Tramadol Antagonista receptorów opioidowych; działa również na zstępujące drogi bólu poprzez zahamowanie zwrotnego wychwytywania NA i 5HT. Okres półtrwania wynosi 5 godzin, maksymalny efekt działania 60 – 90 min. Stosować co 4 g. Maksymalna dawka dobowa 600 mg (6 x 100 mg) Objawy niepożądane: wzmożone pocenie, nudności, wymioty, splątanie psychiczne

Preparaty morfiny: Roztwór Rp. Morphini hydrochlorici 500 mg Aquae destillatae 500 ml mf. solutio ds. co 4 godz. 10 ml ( po ustaleniu dawki wstępnej) Tabletki o przedłużonym kontrolowanym uwalnianiu: Podaje się co 12 godzin, w dawce wynikającej z podzielenia na dwa zapotrzebowania dobowego. MST Continus, M-Eslon, Skenan, Doltard Vendal

Fentanyl podawany przezskórnie - 25, 50, 75, 100 μg/godz co 3 doby Opioidy

Strong

Inne opioidy: Buprenorfina (Bunondol) - częściowy agonista receptorów mu. Dostępna w postaci tabletek podjęzykowych 0,2 i 0,4 mg. Wykazuje efekt pułapowy. Działa długo, lecz jeżeli jest nieskuteczna to przejście na morfinę wymaga pewnego czasu, ponieważ receptory opioidowe są zablokowane przez buprenorfinę. PETYDYNA i PENTAZOCYNA NIE POWINNY BYĆ STOSOWANE W LECZENIU BÓLU NOWOTWOROWEGO

nudności wymioty skurcz zwieraczy Wielokierunkowe działania opioidów, głównie niepożądane nudności nadmierna sedacja zaparcia depresja oddechowa wymioty skurcz zwieraczy

Silny opioid Słaby opioid Prosty analgetyk

Za to, że nie stosowałeś prawidłowo drabiny WHO

Leki wspomagające (adjuwanty): Leki przeciwdepresyjne (amitryptylina, imipramina, doksepina) Leki przeciwdrgawkowe (karbamazepina, fenytoina, clonazepam) Środki znieczulenia miejscowego i ich pochodne (meksyletyna) Kortykosteroidy (dexametazon) Leki rozluźniające (tetrazepam) Leki wspomagające (adjuwanty): Leki przeciwlękowe i nasenne (diazepam, alprazolam, hydroksyzyna) Leki przeciwwymiotne (metoklopramid, chloropromazyna, haloperidol, Torecan, ondansetron) Przeczyszczające, rozkurczowe w zależności od wskazań

L.P.D. S.I.A tramadol Zstępujące mechanizmy kontroli bólu Jądro szwu wielkiego- 5-HT, Jądra pokrywy - neurony NA S.I.A L.P.D. tramadol

Antynocyceptywne działanie leków przeciwdepresyjnych S.I.A Antynocyceptywne działanie leków przeciwdepresyjnych Aktywacja zstępującego układu antynocyceptywnego poprzez: hamowanie zwrotnego wychwytu NA i/lub 5-HT w strukturach tego układu. Potencjalizacja analgezji opioidowej Antagonistyczne działanie na NMDA

Amitryptylina, Imipramina, Doxepina Leki przeciwdrgawkowe Dawka wstępna = 10 mg, dawka maksymalnie użyteczna 75 mg/24 godz. Leki przeciwdrgawkowe Stosowane w leczeniu bólów neuropatycznych. Hamują samoistne pobudzenia we włóknach nerwowych Karbamazepina (Amizepin, Tegretol), Dawka wstępna = 100 mg, dawka maksymalna = 1800 mg

blokery kompleksu NMDA 20-40 mg p.o. 4-6 x /dobę blokery kompleksu NMDA Ketamina Dekstrometorfan 45 mg x 3 p.o. DRG A d C SP EAA NMDA Mg++ mGluR AMPA NK Ketamina dekstrometorfan MgSO4

Leczenie bólu nowotworowego Kortykosteroidy Wskazania: Ból neuropatyczny, Wzmożone ciśnienie śródczaszkowe, Rozsiany ból kostny Działanie: Przeciwzapalne Przeciwobrzękowe Przeciwwymiotne Poprawiają apetyt Poprawiają nastrój Najczęściej stosowany dexametazon Dawki 2 – 24mg/24 godz.

Leczenie bólu nowotworowego Bisfosfoniany i Kalcytonina Ból kostny (przerzuty do kości) – czynniki chemiczne i mechaniczne Resorpcja osteoklastyczna Þ osteoporoza Þ złamania patologiczne Bisfosfoniany i kalcytonina łączą elementy leczenia przyczynowego i objawowego; zmniejszają resorpcje kości Bisfosfonian – klodronian (Bonefos) dawki 2 x 800 mg doustnie Pamidronian (Aredia) dożylnie Kalcytonina (Miacalcic) 100 j domięśniowo lub donosowo 1 x /24 godz.

Zastosowanie schematu WHO jest skuteczne W przypadkach, w których postępowanie wg schematu jest nieskuteczne należy skierować chorego do poradni leczenia bólu, gdzie jest możliwość zastosowania technik inwazyjnych: blokad, neuroliz, innych procedur specjalistycznych. Zastosowanie schematu WHO jest skuteczne u 80-85% chorych.

Blokada splotu trzewnego