KATEDRA I ZAKŁAD MEDYCYNY SĄDOWEJ AKADEMII MEDYCZNEJ im KATEDRA I ZAKŁAD MEDYCYNY SĄDOWEJ AKADEMII MEDYCZNEJ im. PIASTÓW ŚLĄSKICH WE WROCŁAWIU Prof. dr hab. Barbara Świątek ZAKŁAD MEDYCYNY SĄDOWEJ JAKO „INSTYTUCJA NAUKOWA” POWOŁYWANA DO WYDAWANIA OPINII SĄDOWO-LEKARSKICH

Spełnianie czynności biegłego sądowego charakteryzuje się dwiema cechami: - praca biegłego podporządkowana jest celom zleceniodawcy ( policji, prokuraturze, sądom), - biegły nie podejmuje decyzji finalnej, lecz jedynie przedkłada propozycje oceny konkretnej sytuacji życiowej, stanowiącej przedmiot sprawy. Ostateczną decyzję, zgodną lub niezgodną z propozycją biegłego podejmuje zleceniodawca. Może on także, w celu upewnienia się co do prawdziwości zaproponowanej oceny zdarzeń, zasięgnąć opinii innego biegłego.

Art. 193 k.p.k. stanowi, że „Jeżeli stwierdzenie okoliczności mających znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy wymaga wiadomości specjalnych, zasięga się opinii biegłego lub biegłych. W celu wydania opinii można też zwrócić się do instytucji naukowej lub specjalistycznej”, i dalej w art.195 k.p.k. –„...do pełnienia czynności biegłego jest obowiązany nie tylko biegły sądowy lecz także każda inna osoba o której wiadomo, że ma odpowiednią wiedzą w danej dziedzinie”. .

W uzasadnieniu rządowym co do treści tych artykułów podano: „Unormowanie problematyki biegłych podkreśla, w przeciwieństwie do k.p.k. z 1969 r., indywidualny charakter tego źródła dowodowego i osobistą odpowiedzialność biegłego za wydaną opinię, niezależnie od tego, czy chodzi o opinię jednej, konkretnej osoby, kilku osób ...czy też o opinie instytucji naukowej lub specjalistycznej”.

Kodeks stworzył możliwość wyboru pomiędzy: -         biegłym sądowym, a zatem osobą wpisaną na listę biegłych sądu okręgowego, -         instytucją naukową lub specjalistyczną, -         inną osobą.

W k.p.k. obowiązującym do 1997 r instytucja naukowa – jako potencjalny biegły – wymieniona była na pierwszym miejscu. Zdaniem T. Widła (wyrażonym w 1992 r) „Zostało to odczytane jako zachęta do preferowania w wyborze właśnie instytucji. ... Trzeba przyznać, że istnieją argumenty przemawiające za preferencja tego źródła. Najważniejsze z nich to: -  dobrze wykształcona, a następnie dokształcana kadra, -  możliwość konsultacji koleżeńskiej... , - instytucja kontroli wewnętrznej, dość skutecznie zapobiegająca niesumienności, nonszalancji i popadaniu ekspertów w rutynę - specjalistyczna aparatura i dostęp do literatury przedmiotu – krajowej i zagranicznej, -  możliwość wdrażania nowych, doskonalszych metod własnych lub cudzych, sprawdzonych w podejmowanych przez siebie badaniach, -   możliwość przeprowadzania badań kompleksowych...”

W tym samym opracowaniu T. Widły przyjmuje także, że zapisy k. p. k W tym samym opracowaniu T. Widły przyjmuje także, że zapisy k.p.k.(z 1969 r) preferują powoływanie biegłego sądowego z listy i za tą „preferencją przemawiają istotne argumenty merytoryczne a w szczególności racje prakseologiczne”. Uważa bowiem za bardzo ważne deklarację takiej osoby o gotowości pełnienia czynności biegłego i łatwe nawiązywanie z nim kontaktu przez ograny procesowe. Przyjmuje także , że właśnie taki biegły „...potrafi rozumować językiem decydenta i komunikować się z nim w takim języku. Taki biegły potrafi przekładać problemy z języka prawniczego na język reprezentowanej dyscypliny i odwrotnie – wyniki swych badań i wyciągnięte z nich wnioski potrafi przełożyć z języka obserwacyjnego na język prawniczy”.

Umiejętność przetwarzania wiedzy medycznej na język prawniczy i stosowanie reguł (zasad) opiniodawczych zapewniają przede wszystkim specjaliści medycyny sądowej i w swej dziedzinie – doświadczeni psychiatrzy. Medycy sądowi nie są zazwyczaj biegłymi sądowymi „ z listy” lecz pełnią obowiązki biegłego przy powołaniu „instytucji naukowej” jaką jest Zakład Medycyny Sądowej Akademii Medycznej.

Najlepiej wymogi w stosunku do biegłego ujęła A Najlepiej wymogi w stosunku do biegłego ujęła A. Wolny uważając, że o jego kompetencji decydują następujące cechy: - zakres wiedzy, - doświadczenie życiowe, -umiejętność wyjaśniania okoliczności zgodnie z doświadczeniem życiowym , aktualną wiedzą i zasadami logiki, -umiejętność przedstawiania myśli w sposób pełny, zrozumiały, logiczny, bez wewnętrznych sprzeczności, -postawa etyczna, obiektywizm, bezstronność, niezależność, wykonywanie czynności z całą sumiennością i bezstronnością

Sytuacja biegłego, pracownika instytucji naukowej, powołanej w charakterze biegłego. Biegły z listy dobrowolnie zobowiązuje się do działalności opiniodawczej, a zatem ofiarowuje swój czas zleceniodawcom. Może jednakże dojść do innej sytuacji – konkretna osoba ma wiedzę i umiejętność opiniowania sądowo-lekarskiego, jednakże nie ma chęci zajmowania się opiniodawstwem. Zgodnie z konstytucyjnym prawem do samostanowienia (art. 41) powinna mieć prawo do odmowy parania się dodatkową pracą. Np. medyk sądowy jako nauczyciel akademicki pragnie poświęcić się wyłącznie pracy dydaktyczno- naukowej. Niestety konstytucja dopuszcza możliwość ograniczenia wolności człowieka o ile inne ustawy tak stanowią. Jeżeli zatem , zgodnie z kpk. o konkretnej osobie wiadomo, „ że ma odpowiednią wiedzę w danej dziedzinie „ może ona , niezależnie od woli, być powołana do czynności biegłego Uzasadnieniem odmowy wydania opinii nie może być zatem dla medyka sądowego brak czasu, zajęcia dydaktyczne, konieczność pracy naukowej, nie mówiąc już o zwykłym braku chęci dodatkowej pracy. Dotyczy to zwłaszcza medyków sądowych zatrudnionych w AM. Instytucja naukowa powołana w charakterze biegłego nie ma prawa odmowy.

Sytuacja biegłego, pracownika instytucji naukowej, powołanej w charakterze biegłego. Oto reakcje zleceniodawców na próby odmowy wydania opinii z podaniem prawdziwego uzasadnienia tj. braku czasu : - „...Instytut naukowy nie może odmówić wydania opinii z przyczyn innych aniżeli określone w art. 280 kpc, zleca się zatem jej wydanie pod rygorem nałożenia grzywny...”, -„...nie można z góry założyć oświadczenia, że odmawia się sporządzenia opinii. Art. 287 kpc przewiduje sankcję m.in. za nieuzasadnioną odmowę złożenia opinii. Liczę na dalszą współpracę.”

Sytuacja biegłego, pracownika instytucji naukowej, powołanej w charakterze biegłego. Czy z powyższego wynika, że w Polsce istnieje swoisty przymus pracy? Na takie pytanie Sąd, w związku z odmową wykonania opinii pisze – „Opiniodawstwo nie jest – jak to Pani nazywa - przymusową pracą, lecz obowiązkiem.” Pełnienie funkcji biegłego w naszej sytuacji (tj. medyków sądowych – nauczycieli akademickich), to zatem szczególne zajęcie – jest obowiązkowe, należy je wypełniać w określonym czasie i zakresie, nie wolno poza tym uzgadniać warunków finansowych tej usługi ( wynagrodzenie zgodnie z kpk i orzecznictwem SN zleceniodawca przyznaje po zapoznaniu się z opinią i oceną „prawidłowości jej wydania”).

Personalizacja biegłych jako instytucji naukowej. W art. 194 kpk. podano: O dopuszczeniu dowodu z opinii biegłego wydaje się postanowienie, w którym należy wskazać : - imię , nazwisko i specjalność biegłego oraz biegłych, a w wypadku opinii instytucji , w razie potrzeby, specjalność i kwalifikacje osób, które powinny wziąć udział w przeprowadzaniu ekspertyzy. Z treści powyższego zapisu należy wnioskować, że to zleceniodawca określa jakie osoby , ze względu na kompetencje winne brać udział w opracowywaniu opinii. Praktyka jest bardzo różna.

Personalizacja biegłych jako instytucji naukowej. W postanowieniu powoływany jest Zakład Medycyny Sądowej, a z zakresu pytań wynika, że w opracowywaniu opinii muszą brać udział specjaliści z różnych dziedzin ( ma to miejsce w tzw. sprawach lekarskich) o czym zleceniodawca, formułując zakres opinii musiał wiedzieć. Jeszcze do niedawna utrwalana przez wiele lat praktyka zezwalała kierownikowi Zakładu na dobór zespołu opiniującego i było to akceptowane przez zleceniodawcę, bo przecież kierownik zakładu w sytuacji powołania kierowanej przez niego instytucji , musi mieć jakieś prawo decydowania o autorach opinii.

Personalizacja biegłych jako instytucji naukowej. Inni zleceniodawcy dziwią się ustalaniu zespołu opiniującego, gdyż: - uważają, że takie prawo ma kierownik Zakładu „ gdy wyraźny zakres zlecenia ...wymaga podjęcia szerokich badań specjalistycznych”, - wyrażają też opinie : „po zleceniu wydania opinii Instytutowi, jego kierownik wyznacza osoby, które wydadzą opinię” -„przybranie do osób przeprowadzających badania specjalisty spoza ZMS nie wymaga zmiany postanowienia dowodowego, albowiem Sąd w postanowieniu dowodowym nie określił zespołu opiniującego. Opinia instytutu jest opinią osób, która przeprowadziły badania i wydały opinię, choć należy je wskazać w opinii”

Personalizacja biegłych jako instytucji naukowej. Sprawę „specjalistów „ rozwiązuje zapis art. 205 i 206 kpk i należy się zastanowić, czy zapisy te można odnieść również do np. konsultacyjnych badań lekarskich. Jest to ważne, zwłaszcza przy interpretacji tych artykułów , prezentowanej przez A. Czapigo: „...analiza treści art. 206 par.1. kpk. skłania do supozycji, że podmiotem uprawnionym do wzywania specjalisty jest nie tylko decydent procesowy, ale również i biegły”.

Zakres zlecanych opinii . Najczęstszą przyczyną zlecania opinii Zakładowi Medycyny Sądowej jest jej skomplikowany względnie wielospecjalistyczny charakter. Stąd też: - zlecanie wykonania badań przez wielu specjalistów -zlecanie wysokospecjalistycznych badań dodatkowych np. TK, MR, EMG a nawet obserwacji szpitalnej. Wówczas biegły zamienia się w organizatora trudno osiągalnych a często nie uzasadnionych wskazaniami medyczno-sądowymi badań -problemem mogą być także tzw. opinie uzupełniające, traktowane przez zleceniodawców jako kontynuacje zasadniczej opinii

WZYWANIE BIEGŁYCH NA ROZPRAWY SĄDOWE Kodeksy stanowią, że przesłuchania biegłych należy dokonać „w razie potrzeby” oraz „jeżeli opinia jest niepełna lub niejasna”, to w praktyce bardzo często, tylko ze względu na żądania stron, sąd wzywa biegłych Istnieją prawne możliwości, by sąd , zamiast wzywać biegłego na rozprawę, zlecił wydanie na piśmie opinii uzupełniającej, bądź skorzystał z możliwości przesłuchania biegłego w miejscu jego zamieszkania w ramach pomocy prawnej.

WZYWANIE BIEGŁYCH NA ROZPRAWY SĄDOWE Inne problemy z tej dziedziny: - biegły a świadek: w praktyce zdarzają się próby uczynienia, wbrew jednoznacznym przepisom, z biegłego świadka. Spotykane są nawet określenia biegły – świadek. Nie wypada, by biegły zwracał uwagę sędziemu bądź prokuratorowi, że przesłuchanie go w charakterze świadka niweczy wartość dowodową jego opinii. - przesłuchanie przed sądem w charakterze świadka na okoliczność wydanej dla innego zleceniodawcy opinii - zlecania biegłym uzgodnienia opinii - oddzielnie przesłuchiwanie biegłych, wydających opinię zespołowo - zachowanie się uczestników rozprawy sądowej

POZYCJA BIEGŁEGO W SPOŁECZEŃSTWIE Media nie przedstawiają, niestety, biegłych w dobrym świetle. Biegły staje się także obiektem różnego rodzaju agresji osób niezadowolonych z treści opinii Problemem stały się pozwy przeciwko biegłym o zadośćuczynienie. Podstawą pozwów jest ochrona dóbr osobistych. Osoby niezadowolone z treści opinii zawiadamiają także prokuratury o popełnieniu przez biegłego przestępstwa , najczęściej wydania fałszywej opinii czy domniemanej korupcji. Kierują też skargi do sądu lekarskiego