Materiały pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl Wszelkie treści i zasoby edukacyjne publikowane na łamach Portalu www.szkolnictwo.pl mogą być wykorzystywane przez jego Użytkowników wyłącznie w zakresie własnego użytku osobistego oraz do użytku w szkołach podczas zajęć dydaktycznych. Kopiowanie, wprowadzanie zmian, przesyłanie, publiczne odtwarzanie i wszelkie wykorzystywanie tych treści do celów komercyjnych jest niedozwolone. Plik można dowolnie modernizować na potrzeby własne oraz do wykorzystania w szkołach podczas zajęć dydaktycznych.

JĘZYK MAPY Justyna Drop

Metody prezentacji kartograficznej elementów środowiska geograficznego Każda mapa ma swój tajemniczy język. Każdy, kto chce poznać mapę oraz informacje w niej zawarte powinien się tego języka nauczyć. Do przedstawiania zjawisk, zdarzeń i obiektów w przestrzeni geograficznej stosuje się różne znaki graficzne i różne sposoby prezentacji. Spośród licznych metod graficznych omówimy kilka najczęściej stosowanych, a należą do nich: A) metody jakościowe: 1. Metoda sygnaturowa 2. Metoda zasięgów B) metody ilościowe 3. Metoda izoliniowa 4. Metoda kropkowa 5. Metoda kartogramu 6. Metoda kartodiagramu 7. Diagram 8. Wykres

1. Metoda sygnaturowa Polega na oznaczaniu na mapie rzeczywistości przyrodniczej za pomocą znaków punktowych i liniowych. 1. Sygnatury punktowe mogą mieć formę: a) obrazków nawiązujących do cech przedstawianych przedmiotów, np. ziemniak, czy palma kokosowa dla odpowiednich plantacji; szyb ropy naftowej elektrownie, zakłady przemysłowe, porty lotnicze, morskie i rzeczne, stacje benzynowe i kościoły; itp. b) figur geometrycznych, np. kwadratu, koła, wewnątrz których mogą być wrysowane inne znaki c) liter umieszczonych w obszarze występowania zjawiska, które są zwykle skrótami nazwy, np. PL-Polska, Cu – miedź 2. Sygnatury liniowe też mogą mieć postać graficzną i symboliczną. Cechami różnicującymi sygnatury liniowe są np. kolory ( niebieski dla rzek).

Przykład metody sygnaturowej chmiel tytoń winorośl len 250 km Burak cukrowy

2. Metoda zasięgów Polega na oznaczaniu na mapie obszarów występowania określonego zjawiska przez zakreślenie konturu odpowiadającego granicom tego obszaru. Jest to zatem metoda powierzchniowa. Oznaczenia tego można dokonać w różny sposób, np. poprzez: ograniczenie powierzchni tzw. liniami zasięgu (czyli najdalszymi granicami, do których dociera występowanie danego zjawiska), oznaczenie powierzchni barwą lub szrafem, umieszczenie na danym obszarze powtarzających się znaków lub napisu określającego zjawisko (często bez rysowania linii zasięgu) itp. Metoda te stosowana jest na mapach geologicznych, tektonicznych, geomorfologicznych, glebowych, zasięgu występowania roślin, zwierząt, ras, ludów, języków, religii, typów gospodarki rolnej, itp

Przykłady metody zasięgów często Zasięg występowania Bardzo często Nie występuje historyczny Małe zagęszczenie Średnie zagęszczenie Duże zagęszczenie Zasięg występowania dąbu szypułkowego w Polsce Zasięg występowania geparda

3. Metoda izolinii (izarytmiczna) Polega na zastosowaniu izolinii, czyli linii jednakowych wartości liczbowych wskazujących natężenie jakiegoś zjawiska. Izolinie powstają w wyniku interpolacji wartości pośrednich pomiędzy pomierzonymi punktami. Inerpolowane z góry przyjęte wartości połączone izoliniami oddają charakter zmienności zjawiska przyrodniczego, ale wiernie nie odzwierciedlają jego rzeczywistego stanu. Różnica wartości pomiędzy kolejnymi izoliniami powinna być stała. Przykłady izolinii: izohiety Linie łączące punkty o tej samej wartości opadów atmosferycznych izobary Linie łączące punkty o jednakowej wartości ciśnienia atmosferycznego izotermy linie łączące punkty o tej samej wartości liczbowej temperatury, izobaty Linie łączące punkty o tej samej wartości liczbowej głębokości

Przykłady metody izolinii 990 995 1000 1005 1010 1015 1025 hPa Izotermy stycznia w Ameryce Północnej Ciśnienie atmosferyczne w lipcu

4. Metoda kropkowa Polega na pokryciu mapy znakami punktowymi, z których każdy przedstawia określoną wartość liczbową, np. jeden znak – 100 000 mieszkańców. Mapy kropkowe często łączy się metodą zasięgów oraz kartogramami lub kartodiagramami. Ludność wiejska -metoda kropkowa, ludność miejska -metoda kartodiagramu

5. Metoda kartogramu Polega na przedstawieniu intensywności jakiegoś zjawiska na określonej powierzchni. Powierzchnie pokrywa się odpowiednio dobranym deseniem lub barwą. Przedstawiają wartości liczbowe dotyczące jednostek administracyjnych (np. państwa, czy województwa). Zjawiska społeczne czy gospodarcze odnoszące się do tych jednostek wyrażone są np. w procentach. Przykładem może być gęstość zaludnienia na jakimś obszarze czy mapa bilansu migracji ludności dla określanego przedziału czasu. Liczba mieszkańców na 1 km2 1 10 50 100 200 Rozmieszczenie ludności w Europie

6. Metoda kartodiagramu Kartodiagram jest mapą, na której dane liczbowe przedstawiono w postaci diagramów. Diagramy mogą być elementem mapy lub uzupełnieniem jej treści. Otrzymuje się wówczas formę pośrednią między mapą a wykresem. Takie mapy najczęściej przedstawiają dane dotyczące gospodarki, usług, handlu i ludności. Na kartograficznym podkładzie rozmieszcza się zlokalizowane szczegółowo wykresy przedstawiające wielkość ( czasami charakter) jakiegoś elementu rzeczywistości przyrodniczej na określonym obszarze. Mogą to być wykresy dotyczące np. zasobów kopalin, rocznego przebiegu temperatury, kierunków wiatrów, użytkowania gruntów. Kartodiagramy mogą mieć również charakter wykresów wstęgowych, ilustrujących np. wielkości przepływów wód w rzekach lub obroty handlu zagranicznego między krajami. Diagramy na mapie odnoszą się do konkretnego miejsca, na przykład państwa czy miasta. Zaletą kartodiagramu jest to że można łatwo porównywać te same zjawiska na różnych obszarach. Na mapach często łączy się metodę kartodiagramu z kartogramem. Dzięki temu można umieścić więcej informacji i zaobserwować różne prawidłowości lub zależności pomiędzy przedstawianymi zjawiskami. Ważne jest, by zawsze przy czytaniu prezentacji wartości liczbowych na mapie zapoznać się z informacjami zawartymi w legendzie mapy.

Przykład mapy wykonanej metodą kartodiagramu Europa Import mld $ 37,1 45,3 64,2 121,9 133,9 150,5 193 278,6 287,2 444,5 Eksport mld $ 520 260 52 Eksport ( mld $) Import i eksport w wybranych krajach Europy.

7. Diagram Diagramy przedstawiają wartości liczbowe za pomocą podziału lub rozmiaru figur geometrycznych ( np. koła, kwadratu). Diagram prosty wyraża wartość jednego zjawiska, np. wielkość wydobycia węgla kamiennego czy liczbę ludności w danym kraju. O wielkości prezentowanego zjawiska informuje nas rozmiar diagramu – należy go porównać ze skalą. Diagram, który przedstawia wartości wyrażone w procentach nazywamy diagramem strukturalnym Wówczas cała powierzchnia diagramu stanowi 100% a wydzielone części oznaczają odpowiednią wielkość procentową. Do tego typu przedstawień na ogół stosuje się diagramy kołowe, kwadratowe lub prostokątne. Gaz naturalny 1% Ropa naftowa 17% Nuklearna 1% Źródła energii RPA; diagram strukturalny Węglowa 71% Bio 9% Wodna 1%

8. Wykresy W geografii często trzeba pokazać jak dane liczbowe zmieniają się np. w określonym czasie. Do tego celu najlepiej użyć wykresu. W zależności do przedstawianych treści stosuje się: 1. Wykres słupkowy wykorzystuje się głównie do prezentacji zjawisk o charakterze nieciągłym 2. Wykres liniowy nadaje się przede wszystkim do prezentacji zjawisk zmieniających się w czasie - ciągłych 3. Wykres złożony stosuje się go wtedy, gdy trzeba przedstawić kilku danych liczbowych na jednym wykresie. 45 1988 2002 40 35 30 25 20 15 10 5 praca Niezarobkowe źródło utrzymania Na utrzymaniu

Rzeźba na mapach Rzeźbę terenu przedstawia się obecnie najczęściej za pomocą poziomic. Poziomice (izohipsy) są to linie na mapie łączące punkty o jednakowej wysokości. Mapa poziomicowa (hipsometryczna) to mapa, na której rzeźbę terenu przedstawiono za pomocą poziomic. Metoda poziomicowa została opracowana w Holandii w pierwszej połowie XVIII w. do przedstawienia głębokości na planach rzek. Obecnie mapy tego rodzaju stosuje się najczęściej do prezentacji wysokości. Główną zaletą metody poziomicowej jest możliwość odczytania wysokości bezwzględnych, oraz wysokości względnych. m n.p.m 2000 1500 1000 700 500 400 300 200 150 100

Wysokość względna i wysokość bezwzględna Wysokość mierzona względem jakiegoś punktu nie znajdującego się na poziomie morza. W urozmaiconym pod względem rzeźby terenie na pierwszy rzut oka zauważamy różnice wysokości między miejscami położonymi najniżej i najwyżej. Odległości między tymi liczbami można zmierzyć i wyrazić matematycznie za pomocą liczb. Otrzymamy właśnie wysokość względną, wyrażoną w metrach. Im większe są wysokości względne, tym bardziej jest urozmaicona rzeźba terenu. Tereny równe lub faliste maja niewielkie różnice wysokości, dlatego ich wysokości względne są małe. Jeżeli znamy tylko wysokości względne trudno nam będzie porównać rzeczywistą wysokość poszczególnych form terenu z powodu różnych punktów odniesienia. Do tego celu wyznaczono jeden wspólny poziom, do którego odnoszą się wszystkie pomiary wysokości. Jest nim poziom morza. Przyjęto, że znajduje się on na wysokości 0. 2. Wysokość bezwzględna Wysokość każdego punktu mierzona względem poziomu morza, wysokość nad poziomem morza. Wyraża się ja w metrach i dodaje formułę „ nad poziomem morza” , w skrócie n.p.m ( np. 1340 m. n.p.m.) Jeżeli teren leży niżej niż poziom morza, wtedy do liczby metrów dodaje się określenie „pod poziomem morza”, w skrócie p.p.m. Wartości wysokości bezwzględnej przedstawia się na mapach hipsometrycznych za pomocą umownej skali barw.

Rodzaje form rzeźby terenu na lądach Depresja Teren na lądzie , który nie wznosi się ponad poziom morza Oznaczony na mapie kolorem ciemnozielonym Najgłębsza depresja na Ziemi znajduje się w rejonie Morza Martwego i sięga 411 m p.p.m Niziny Tereny wzniesione ponad poziom morza, ale osiągające niewielkie wysokości bezwzględne – do 300 m n.p.m Zależnie od charakteryzujących je różnic wysokości mogą być: równinami, terenami falistymi lub pagórkowatymi. Na mapie oznaczone są różnymi odcieniami koloru jasnozielonego Wyżyny Tereny, których powierzchnia wznosi się ponad 300 m n.p.m i na których występują niewielkie różnice wysokości ( wysokość względna nie przekracza 300 m Podobnie jak niziny mają krajobraz równinny, falisty, pagórkowaty Na mapach oznaczone kolorami od żółtego, przez czerwień do brązu Góry Takie formy, których wysokości względne przekraczają 300 m i których stoki są znacznie nachylone. Na mapach oznaczone kolorami od ciemnych czerwonych i brązów do Najwyższą wysokość na Ziemi ma szczyt Mount Everest – 8848 m n.p.m

Przykłady zróżnicowania terenu Niziny małe różnice wysokości względnych Góry Duże różnice wysokości względnych Wyżyny mniejsze niż góry różnicami wysokości względnych Niektóre obszary wyżynne osiągają wyższe wysokości bezwzględne niż góry – o tym, że zaliczamy je do wyżyn decyduje charakter powierzchni (wartości wysokości względnych); przykładem może być Tybet, którego powierzchnia leży na wysokościach często przekraczających 5000 m n.p.m. (wyżej od Alp, będących najwyższymi górami Europy); jednak ze względu na mniejsze wysokości względne zaliczany jest do wyżyn.

Depresja a kryptodepresja Depresja – obszar lądu położony poniżej poziomu morza. Najgłębsza depresja na świecie to depresja Morza Martwego sięgająca do 418 m p.p..m w Izraelu i Jordanii Najgłębsza depresja w Polsce to obszar Żuław Wislanych położony do 1,8 m p.p.m. – Raczki Elbląskie. Kryptodepresja - zagłębienie terenu wypełnione przez wodę lub lód, przez co tworzy się jezioro lub lodowiec, którego dno jest poniżej średniego poziomu morza (p.p.m.), natomiast powierzchnia może znajdować się nad poziomem morza (n.p.m.). depresje zalane przez wody jeziora Najgłębsza kryptodepresja jest Bajkał 1164 m Największą kryptodepresję w Polsce (prawie 30 m) tworzy jezioro Miedwie. Morze Martwe Bajkał

Hipsometria kontynentów – wysokości w % ogólnej powierzchni Wysokość w m n.p.m Europa Azja Afryka Ameryka Płn. Ameryka Płd. Australia z Oceanią Antar-ktyda Lądy ogółem Powyżej 5000 - 2,8 0,5 1,1 0,1 1,0 3000 - 5000 4,0 0,2 3,9 2,5 2,1 1000 - 3000 5,0 23,7 21,7 26,6 9,6 3,1 85,6 25,3 300 - 1000 20,9 37,1 55,6 40,0 36,4 42,5 5,4 37,5 0 - 300 72,6 31,2 22,4 32,8 49,0 54,0 6,4 33,5 Poniżej 0 (depresja) 1,4 1,2 0,6 Średnia wysokość 292 987 657 781 655 330 2030 875

Krzywa hipsograficzna tyś. m n.p.m 9 8 7 6 5 4 3 2 1 -1 -2 -3 -4 -5 -6 -7 -8 -9 -10 -11 Mount Everest 8848 m n.p.m. góry, wyżyny, niziny, szelfy stoki kontynentalne baseny oceaniczne rowy oceaniczne grzbiety oceaniczne Średnia wysokość lądu 875 m n. p.m. Rów Mariański 11 022 m Średnia głębokość oceanu światowego 3794 m n.p.m tyś m p.p.m 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100%

Różnorodność dna oceanicznego Powierzchnia dna oceanicznego jest równie bogato urzeźbiona. Pod wodą znajdują się odpowiedniki wielkich form ukształtowania powierzchni występujących na lądach. Na dnie oceanu, zazwyczaj w jego centralnej części, występują różne zagłębienia i wyniosłości będące odpowiednikiem gór na lądzie. To podwodne grzbiety oceaniczne. W niektórych miejscach są tak wysokie, że ich szczyty wystają ponad powierzchnię wody, tworząc wyspy. Dno sąsiadujących z nimi rozległych basenów oceanicznych jest zazwyczaj równinne, faliste lub lekko pagórkowate. W pobliżu kontynentu dno dość szybko się wznosi stokiem kontynentalnym tworząc podwodną krawędź kontynentu. Płytkie fragmenty wód leżących między stokiem kontynentalnym a brzegiem kontynentu to morza szelfowe, inaczej szelfy. Na dnie oceanu występują też wąskie i głębokie obniżenia zwane rowami oceanicznymi. Najgłębszy z nich to Rów Mariański o głębokości 11 022 m p.p.m. Basen oceaniczny Rozległe obniżenie dna oceanicznego na dużej głębokości Szelf Najniższa część kontynentu, zalana płytkim morzem, ciągnąca się w głąb morza do głębokości ok. 200 m Stok kontynentalny Pochyła powierzchnia dna morskiego łącząca dno basenu oceanicznego z szelfem

Profil dna oceanicznego do 200 Szelf kontyntentalny Wyspa wulkaniczna Stok kontynentalny 2000-3000 m Grzbiet oceaniczny Równina abisalna Basen 4000-6000 m Rów oceaniczny 10 000 m Ważne: Szelf i stok kontynentalny, pomimo że znajdują się pod powierzchnią wszechoceanu, zaliczane są do obszarów lądowych i stanowią podstawę, czyli cokół kontynentu