Staropolskie prawo małżeńskie osobowe © Anna Karabowicz

Prawo małżeńskie osobowe małżeńskie prawo osobowe a majątkowe normowało zawarcie małżeństwa, jego ustanie, stosunki osobowe między małżonkami, właściwość sądów w osobowych sprawach małżeńskich charakter prawa osobowego małżeńskiego: do koń. XII w. – charakter świecki od pocz. XIII w. – charakter wyznaniowy © Anna Karabowicz

Zawarcie małżeństwa – świecka forma najdawniejsze formy zawarcia małżeństwa: faktyczne pożycie – wspólne zamieszkanie, oświadczenie woli, powszechne wśród ludzi ubogich porwanie kobiety (raptus puellae) – bardzo powszechne, do poł. XIII w. kupno żony – przekształcone ze zwyczaju porywania; najbardziej powszechne; umowa między ojcem kobiety a narzeczonym, z początku realna, z czasem kupno władzy (mundium), opieki nad kobietą od ojca, cena przekształciła się w formę „podarku oswadziebnego”, symboliczną, potem w wiano od XIII w. 2 etapy formalnej umowy małżeńskiej: zmówiny – umowa przedślubna między rodzinami narzeczonych (z czasem z udziałem pośrednika = dziewosłęba, innych świadków) – zobowiązanie do zawarcia małżeństwa w przyszłości (termin ślubu, materialne warunki małżeństwa), narzeczony wręczał ojcu narzeczonej jako zadatek drobną sumę pieniężną, przedmiot, np. obrączkę, który traktowano jako zakład (vadium) gwarantujące wykonania zobowiązania; ojciec kobiety także dawał podobny zakład (różdżka, laska) zdawiny (ślub) – realizacja zmówin, uroczysta czynność prawna oddania oblubienicy panu młodemu (zdjęcie wianka, wiązanie rąk); towarzyszyły mu: przenosiny (przeprowadzka do domu męża), pokładziny (copula carnalis) © Anna Karabowicz

Zawarcie małżeństwa - kościelna forma (do 1563 r.) Kościół Katolicki a małżeństwo: małżeństwo jako sakrament, którego udzielają sobie sami nowożeńcy, a nie ksiądz, który był jedynie świadkiem małżeństwo powstaje na skutek zgodnego oświadczenia woli mężczyzny i kobiety (consensus facit nuptias) walka Kościoła z poligamią, zawieraniem małżeństwa przez porwanie, kupno, ograniczanie swobody zawarcia małżeństwa poprzez wymóg zgody rodziców © Anna Karabowicz

Zawarcie małżeństwa - kościelna forma (do 1563 r.) początkowo Kościół nie określał szczegółowo formy zawarcia małżeństwa – tylko oświadczenie woli stron, ksiądz błogosławił świecko zawarte małżeństwo zwykle następnego dnia stopniowo ingerował w sprawy małżeńskie – monopol Kościoła w/s małżeńskich osobowych: ustawodawstwo + jurysdykcja 1197 r. – legat papieski Piotr z Kapui nakazał stosowanie w Polsce kościelnej formy zawarcia małżeństwa – nieprzestrzegany szczególnie na wsi © Anna Karabowicz

Zawarcie małżeństwa - kościelna forma (do 1563 r.) Kościelna forma zawarcia małżeństwa: od 1215 r. nakaz zapowiedzi – w 3 kolejne niedziele/święta przed zawarciem małżeństwa w kościołach parafialnych narzeczonych w celu ujawnienia przeszkód małżeńskich; szlachta osiadła od I poł. XV w. została zwolniona od zapowiedzi ślub zawarty w obliczu Kościoła (in facie Ecclesiae) – oświadczenie woli w obliczu kapłana i w obecności świadków; śluby szlachty osiadłej zawierano w domu jednego z nowożeńców (zazwyczaj panny młodej) uboga ludność nadal stosowała zwyczajową formę zawarcia małżeństwa – do poł. XVI w. Kościół je tolerował i uważał związek za ważny, ale traktował tę formę jako tajemną wobec siebie i nakazywał uzupełnić kościelną formą XIII w.: zmówiny przekształciły się w zaręczyny (sponsalia de futuro) = oświadczenie zawarcia małżeństwa w przyszłości, zdawiny w umowę ślubu (sponsalia de praesenti) © Anna Karabowicz

Zawarcie małżeństwa - kościelna forma (po 1563 r.) dekret Tametsi (1563 r.) uchwalony przez Sobór Trydencki z l. 1545-1563 – reforma kanonicznego osobowego prawa małżeńskiego (obowiązywał do 1917 r., zasady takie same do dziś) – przyjęcie w Polsce na mocy uchwał synodu piotrkowskiego 19.05.1577 r. nowożeńcy mają zdolność zawarcia małżeństwa przed właściwym plebanem (zazwyczaj panny młodej) zgoda nowożeńców tworzy małżeństwo ksiądz jedynie świadkiem zawarcia małżeństwa, które błogosławił obowiązkowa obecność 2 świadków obowiązywały zapowiedzi egzamin przedślubny ze znajomości katechizmu nieważność umowy ślubnej = brak powstania sakramentu; powody: brak zgody (wady oświadczenia woli: brak świadomości, błąd, podstęp, groźba, pozór) brak właściwej formy zaistnienie przeszkód zrywających © Anna Karabowicz

Przeszkody małżeńskie definicja – czynniki przeszkadzające zawarciu małżeństwa; podział na: przeszkody zrywające – powodowały nieważność małżeństwa przeszkody wzbraniające – nie dopuszczały do zawarcia małżeństwa, ale zawarte z ich pogwałceniem było ważne katalog przeszkód sformułował Kościół już w średniowieczu niektóre przeszkody regulowało prawo świeckie – np. w prawie staropolskim: wymóg zgody rodziców/opiekunów (brak powodował utratę przez kobietę prawa do posagu); od 1511 r. „małżeństwa córek rolniczych są wolne”, ale w praktyce wymagano zgody właściciela wsi na małżeństwo z obcym poddanym; prawo litewskie: przeszkoda różnicy pochodzenia; 1616 r. kara śmierci dla obu stron za małżeństwo chrześcijanki z Tatarem © Anna Karabowicz

Przeszkody małżeńskie Przeszkody zrywające pokrewieństwo – w linii prostej zakaz bezwzględny; w linii bocznej ograniczony do pewnego stopnie pokrewieństwa (od X w. do VII stopnia komputacji kanonicznej; od soboru laterańskiego IV w 1215 r. do IV stopnia) powinowactwo pokrewieństwo sztuczne, prawne (adopcja) pokrewieństwo duchowe wyższe święcenia duchowne, śluby zakonne istniejące małżeństwo jednej ze stron brak chrztu jednej ze stron nieświadoma nierówność stanowa cudzołóstwo impotencja porwanie kobiety Przeszkody wzbraniające różnorodność wyznania wśród chrześcijan niepełnoletność jednej ze stron © Anna Karabowicz

Kanoniczne prawo osobowe małżeńskie – XVI-XVIII w. krytyka i naruszenie monopolu Kościoła Katolickiego w zakresie ustawodawstwa i sądownictwa w/s osobowych małżeńskich gallikanizm we Francji – rozróżnienie umowy (regulowanej prawem świeckim) od sakramentu (regulowanego prawem kanonicznym) protestantyzm – zaprzeczenie sakramentalnego charakteru małżeństwa, instytucja całkowicie świecka podlegająca prawu świeckiemu © Anna Karabowicz

Rozwiązanie małżeństwa w prawie świeckim śmierć, ale ograniczenia w swobodzie ponownego zamążpójścia wdowy rozwód – za obopólną zgodą, jednostronnie – powody musiały być udowodnione proskrypcja w prawie kanonicznym śmierć wyjątkowo rozwiązanie małżeństwa zawartego, ale niedopełnionego (często pod warunkiem wstąpienia 1 strony do klasztoru) faktyczne rozdzielenie małżonków – separacja – za ich zgodą lub na mocy orzeczenia sądowego, stała lub czasowa w prawach innych wyznań kościoły protestanckie – rozwód z powodu cudzołóstwa kościół prawosławny – rozwód z powodu cudzołóstwa, zesłania na wieczną katorgę, zaginięcie bez wieści, nieuleczalnej choroby, niemocy płciowej, nastawanie na życie współmałżonka wyznanie mojżeszowe – instytucja listu rozwodowego unieważnienie małżeństwa w prawie Kościoła Katolickiego – stwierdzenie nieważności od początku umowy ślubnej, a tym samym brak powstania sakramentu © Anna Karabowicz

Jurysdykcja w sprawach osobowych małżeńskich małżeństwa kanoniczne – od XIII w. przejmowanie jurysdykcji w sprawach małżeńskich osobowych przez sądy kościelne małżeństwa prawosławnych – podlegały jurysdykcji Kościoła Prawosławnego, ale w ich stosunku sądy świeckie dłużej rywalizowały z kościelnymi – na ziemiach ruskich urzędnicy państwowi i dominialni w XV-XVII w. sami udzielali prawosławnym ślubów i rozwodów mimo protestów hierarchii prawosławnej małżeństwa protestantów – udzielane przez pastorów podlegały sądom tego wyznania, ale w coraz większym zakresie sądom państwowym małżeństwa żydowskie – podlegały sądom kahalnym © Anna Karabowicz