Projekt nr PO KL /09 pt.„Dostosowanie modelu kształcenia studentów filologii polskiej do wyzwań współczesnego rynku pracy (ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju kompetencji informatycznych oraz informacyjno medialnych)”. Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej UAM w Poznaniu Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Krytyka przekładu Prezentacja III – Modele krytyki przekładu dr Ewa Rajewska Zakład Literatury XX w., Teorii Literatury i Sztuki Przekładu Instytut Filologii Polskiej UAM w Poznaniu tel

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU Modele przekładu wg C AROL M AIER, R EVIEWING AND CRITICISM In: Routledge Encyclopedia of Translation Studies, ed. Mona Baker, Gabriela Saldanha, 2nd ed., Routledge 2009 ● comparative models (Newmark, Hatim & Mason) ● models focused on the translated text and the target culture (Lefevere, Toury) ● post-structural approaches (Spivak)

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM In: A Textbook on Translation, 1988 “Translation criticism is an essential link between translation theory and practice; it is also an enjoyable and instructive exercise, particularly if you are criticising someone else’s translation or, even better, two or more translations of the same text.” ► the large ‘taste area’ ► different translators prefer different methods

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. Various aspects of translation criticism: “[…] you can assess the translation by its standard of referential and pragmatic accuracy, but if this is inappropriate and rather futile, because there is so much to ‘correct’, you can consider why the translator has apparently transposed or changed the mood so drastically.” ► “How far is a translator entitled to get away from the words, to devote himself to the message, the sense, the spirit?”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. “I think there are absolute values of accuracy and economy as well as relative values but these absolute values (like translation) must be continually reconsidered and rediscussed in various cultural contexts; they cannot be taken for granted. (This resembles the argument for God.)” Newmark: two translation methods: → ‘semantic’ → ‘communicative’. “I tend to think of the first as absolute, the second as relative.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. “The challenge in translation criticism is to state your principles categorically, but at the same time to elucidate the translator’s principles, and even the principles he is reacting against (or following)”. “Translation criticism is an essential component in a translation course: firstly, because it painlessly improves your competence as a translator; secondly, because it expands your knowledge and understanding of your own and the foreign language, as well as perhaps of the topic; thirdly, because, in presenting you with options, it will help you to sort out your ideas about translation. As an academic discipline, translation criticism ought to be the keysome of any course in comparative literature, or literature in translation, and a component of any professional translation course with the appropriate text-types (e.g., legal, engineering etc.) as an exercise for criticism and discussion.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. A translation may be evaluated by various authorities: (a) the reviser employed by the firm or the translation company; (b) the head of section or of the company; (c) the client; (d) the professional critic of a translation or the teacher marking one; (f) the readership of the published work. “Ironically, as Nabokov pointed out, many reviewers of translated books neither know the original work nor the foreign language, and judge a translation on its smoothness, naturalness, easy flow, readability and absence of interference, which are often false standards.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. PLAN OF CRITICISM according to PN: “I think any comprehensive criticism of translation has to cover five topics: (1) a brief analysis of the SL text stressing its intention and its functional aspects; (2) the translator’s interpretation of the SL text’s purpose, his translation method and the translation’s likely readership; (3) a selective but representative detailed comparison of the translation with the original; (4) an evaluation of the translation: (a) in the translator’s terms, (b) in the critic’s terms; (5) where appropriate, an assessment of the likely place of the translation in the target language culture or discipline.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. 1. ELEMENTS OF TEXT ANALYSIS ● a statement of the author’s purpose (i.e. the attitude he takes towards the topic) ● characterization of the readership ● an indication of text’s category and type ● assessment of the quality of the language (to determine the translator’s degree of licence) ● brief statement of the topic or themes (do not painfully retell the plot!)

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. 2. TRANSLATOR’S PURPOSE (= an attempt to see the text from the point of view of its translator) “The translator may have decided to deliberately antiquate the narrative and/or the dialogue of his version, […] to moderate the figurative language of the original or to «liven up» simple sentences with colloquial and idiomatic phrases.” “Normally all translations are under-translations, less particularized than the original, notably in its descriptive passages […] rather than its dramatic, and in its mental rather than its physical passages; you have to establish whether the translator has attempted to counteract by over-translating, resulting usually in a text somewhat longer than the original.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. 2. TRANSLATOR’S PURPOSE c.d. “In interpreting the translator’s intention and procedures, you are here not criticising them but attempting to understand why he has used these procedures. It is all too easy for a reviewer to pounce on a translation’s howlers, listing them one after another, triumphantly discovering faux amis, wayward and stretched synonyms, stiff and old- fashioned structures, which, in some situations, may be perfectly natural, […] anachronistic colloquialisms, literal translations of stock metaphors, and to ignore the fact that translators are vulnerable, that good translations can and do tolerate a number of errors […]. In any event, here you emphatise with the translator, and you distinguish between incompetence (inadequate knowledge of SL and/or topic) and a translation method which may be too idiomatic or too academic for your own tastes but which appears consistent.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. 3. COMPARING THE TRANSLATION WITH THE ORIGINAL (= “the heart of the critique”) How the translator has solved the particular problems of the SL texts? The title, the structure, including the paragraphing and sentence connectives; shifts; metaphors; cultural words; translationese; proper names; neologisms, ‘untranslatable’ words; ambiguity; level of language; meta-language; puns; sound-effects.

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. 4. EVALUATION OF THE TRANSLATION “You have to avoid criticising the translator for ignoring translation principles that were not established nor even imagines when he was translating. The main question here is the quality and extent of the semantic deficit in the translation, and whether it is inevitable or due to the translator’s deficiencies. Further, you assess the translation also as a piece of writing, independently of its original: if this is an ‘anonymous’ non- individual text, informative or persuasive, you expect it to be written in a natural manner – neat, elegant and agreeable. If the text is personal and authoritative, you have to assess how well the translator has captured the idiolect of the original, no matter whether it is clichéd, natural or innovative.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. 5. TRANSLATION’S FUTURE “[…] In the case of a serious text, say a novel, a poem, or an important book, you assess the work’s potential importance within the target language culture. Was it in fact worth translating? What kind of influence will it have on the language, the literature, the ideas in its new milieu?”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. → translationese = an effect of “carelessness coupled with mesmerisation with SL words at the textual level” “The idea that translators, particularly of non-literary texts (informative texts), have to write well is far from generally accepted – many believe that, where facts are concerned, style takes second place. But the truth is, it is the style that ensure that the facts are effectively presented […]”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. → translation as an art (“contextual recreation”) “Creative translation usually has the following features: (a) a ‘surface’ translation is not possible; (b) there are a variety of solutions, and ten good translators will produce this variety; (c) the translation is what the writer meant rather than what he wrote. The solution closest to the original is the best pragmatically, has to be weighed against referential accuracy, and there is no clearly superior version.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU P ETER N EWMARK, T RANSLATION C RITICISM, c.d. “A sensitive evaluation of a translation is cautious and undogmatic – usually!” “The question remains: What is a good translation? What fails? […] What is a distinguished translation? […] Ultimately standards are relative, however much one tries to base them on criteria rather than norms. A good translation fulfils its intention.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU A NDRÉ L EFEVERE, B EYOND THE P ROCESS L ITERARY T RANSLATION IN L ITERATURE AND L ITERARY T HEORY In: Translation Spectrum, ed. Marylin Gaddis Rose, 1981 → Translations of literature do not lend themselves easily to model constructing “It would therefore seem more profitable if we approached the specific nature of literary translations (or translated literature) on the level of the product, and not on that of the process, where its specificity is not all that apparent. We should, in other words, concern ourselves with the various ways in which translated literature functions in the wider context of the target literature.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU A NDRÉ L EFEVERE, B EYOND THE P ROCESS, c.d. → Translations as alternatives to the present canon in the literary polysystem “Translations of literary works are often used as weapons in the struggle between the canonized and noncanonized tendencies within the polysystem, a struggle which is often a matter of prestige. By the very fact of its canonization, the reigning trend in the polysystem possesses great prestige at a given time great enough, it would seem, to overshadow most, if not all challengers. The latter's problem is to produce literary works that are equally prestigious in support of the alternative poetics they propose. Almost by definition, these works will not be found inside the reigning literature. They will therefore have to be imported from outside the polysystem. This strategy not only confers prestige, but also relative immunity: the foreign work, having been produced outside the native polysystem, cannot really be judged by native standards, precisely because it presents an alternative to them.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU A NDRÉ L EFEVERE, B EYOND THE P ROCESS, c.d. “the literary theorist who is interested in the contribution which the study of translated literature is able to make to the study of literature in general” ║ “self-proclaimed arbiters, […] who selfrighteously proceed to damn whatever does not agree with their poetic concept” “[…] the literary theorist who is interested in the contribution which the study of translated literature is able to make to the study of literature in general […] attempts to describe the way in which texts calling themselves translations function in the target literature.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU A NDRÉ L EFEVERE, B EYOND THE P ROCESS, c.d. “In trying to do so, he or she is faced with a number of problems which, in turn, open up virtually virgin fields of research. What foreign works are translated «into» a literature at what time, in the service of what poetics? […] What is the pressure (if any) of the ideological milieu on the translator? In other words, what "mistranslations" is he or she forced to make? In what way does a translation attempt to influence the ideological milieu of the target culture, and what does this mean in terms of the translation strategies used […]? What repercussions do translated works from other sectors (political, religious, economic) of the ideological milieu have on the literary polysystem? In other words, what does Sir Richard Burton, for example, want to achieve when he says in the introduction to his Catullus translation that he has tried to bring out the pederastic elements in the original? How do individuals, as individuals or as representatives of groups, concretize or "receive" certain literary works of art? Translation seems, in this respect, to be an almost foolproof basis for the study of reception aesthetics.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU G AYATRI C HAKRAVORTY S PIVAK, P OLITICS OF T RANSLATION (1993) P OLITYKA PRZEKŁADU Przeł. Dorota Kołodziejczyk W: Współczesne teorie przekładu. Antologia, red. Magda Heydel, Piotr Bukowski, 2009 [ Zgodnie z zapowiedzią autorki, że „Choć cały czas daję przykłady kobiet, argumentacja odnosi się do wszystkich ludzi”, w miejsce oryginalnej RAT, „reader-as- translator”, dookreślanej przez zaimki żeńskie („[…] RAT feels she has been written into the text”), w tekście pojawia się konsekwentnie CJT, „czytelniczka-jako- tłumaczka”, a nie znaczeniowo „pojemniejszy”, tj. zgodnie z zasadą gatunkowości rzeczowników męskoosobowych uwzględniający także kobiety, „czytelnik-jako- tłumacz”.]

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU G AYATRI C HAKRAVORTY S PIVAK, P OLITICS OF T RANSLATION, c.d. „Przekład jest najintymniejszym aktem czytania. Ulegam tekstowi, gdy tłumaczę. […] Tłumaczka uzyskuje pozwolenie na dokonanie transgresji od śladu innego […] do najbliższych miejsc ja.” „Zadaniem tłumaczki jest wspomóc miłość między oryginałem a jego cieniem, miłość, która pozwala na strzępienie [tkaniny języka], utrzymując na odległość czynną podmiotowość tłumaczki i oczekiwania jej wyobrażonego lub rzeczywistego czytelnika. Polityka przekładu tekstu autorstwa nie-Europejki zbyt często tłumi tę możliwość, ponieważ tłumaczka nie jest w stanie wgłębić się w retorykę oryginału lub też niewystarczająco się nią przejmuje.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU G AYATRI C HAKRAVORTY S PIVAK, P OLITICS OF T RANSLATION, c.d. „Tłumaczka musi […] przede wszystkim ulec tekstowi [„językowej retoryczności oryginału”]. Musi dołożyć starań, aby tekst ukazał granice swojego języka, ponieważ ów retoryczny aspekt wiąże ciszę absolutnego wystrzępienia języka, którą tekst w specyficzny sposób stara się odeprzeć. […] Nawet najbardziej rzeczowa krytyka przekładu nie może pominąć faktu, że tłumaczenie jest najintymniejszym aktem czytania. Jeśli tłumaczka nie dostąpiła przywileju stania się intymną czytelniczką, jeśli nie podda się tekstowi, to nie będzie w stanie odpowiedzieć na wezwanie tekstu.” „[…] Drobną, choć niebłahą konsekwencją zignorowania tego zadania jest utrata literackości, tekstualności i zmysłowości pisania.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU G AYATRI C HAKRAVORTY S PIVAK, P OLITICS OF T RANSLATION, c.d. „Uleganie w przekładzie ma w sobie więcej z erotyki niż etyki. W takiej sytuacji pełne dobrej woli nastawienie typu «ona jest taka sama jak ja» nie będzie pomocne. Właśnie pod warunkiem, że Michèle Barrett nie jest taka ja Gayatri Spivak, ich przyjaźń staje się silniejsza jako przekład. Aby zasłużyć na prawo do przyjaźni, czyli poddania własnej tożsamości, do uznania, że retoryka tekstu ukazuje granice języka, dopóki idzie się za tekstem, trzeba wejść w inną relację z językiem, i to nie tylko na potrzeby określonego tekstu.” „Dowodem odpowiedniego przygotowania do tłumaczenia jest umiejętność mówienia – czy to z wyboru, czy też z upodobania – o sprawach intymnych w języku oryginału.”

III MODELE KRYTYKI PRZEKŁADU G AYATRI C HAKRAVORTY S PIVAK, P OLITICS OF T RANSLATION, c.d. „Rozumienie zadania tłumaczki i wykonywanie tego rzemiosła w praktyce są wzajemnie powiązane, choć jednak różne. Pokrótce opiszę swój sposób pracy. Z początku tłumaczę szybko. Jeśli zatrzymam się, aby pomyśleć, co dzieje się w angielskim, jeśli wyobrażę sobie jakiegoś odbiorcę, nie będę mogła wejść w tekst ani mu ulec. Moja relacja z [Mahaswetą] Devi jest dość swobodna. Mogę jej powiedzieć: ulegam twojemu pisaniu, nie tobie jako podmiotowi intencyjnemu. W przyjaźni istnieje inny rodzaj uległości. Uleganie tekstowi w tym kontekście oznacza przeważnie dosłowność w przekładzie. Gdy wstępna wersja jest już gotowa, dokonuję korekty. Poprawiam nie tylko z uwzględnieniem potencjalnego czytelnika, lecz również zgodnie z zapisem tego, co mam przed sobą, z pewnego rodzaju angielszczyzną. I mam tylko nadzieję, że studenci nie pomyślą, że mają do czynienia z próbką realizmu społecznego, koro przekład został zrobiony z uwzględnieniem dynamicznej inscenizacji języka, skorygowanej zgodnie z zasadami dyskursu pośredniczącego, wytworzonego w procesie poddania się dosłowności”.

Projekt nr PO KL /09 pt.„Dostosowanie modelu kształcenia studentów filologii polskiej do wyzwań współczesnego rynku pracy (ze szczególnym uwzględnieniem rozwoju kompetencji informatycznych oraz informacyjno medialnych)”. Wydział Filologii Polskiej i Klasycznej UAM w Poznaniu Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Krytyka przekładu Prezentacja III – Modele krytyki przekładu dr Ewa Rajewska Zakład Literatury XX w., Teorii Literatury i Sztuki Przekładu Instytut Filologii Polskiej UAM w Poznaniu tel