Ewa Komorowska O wymianie towarowej, pieniądzu czy różnych sposobach rachowania i mierzenia dawnych Słowian słów kilka

Cel i metoda badawcza Cel – przedstawienie wybranych zagadnień z zakresu wymiany towarami, rachowania i mierzenia dawnych Słowian Metoda: etnolingwistyczna

Etnolingwistyka Etnolingwistyka Etnolingwistyka (lingwistyka antropologiczna) jest dziedziną badań lingwistycznych, której przedmiotem są wzajemne związki między językiem, myśleniem, zachowaniem się człowieka i rzeczywistością, tzn. między formalna strukturą języka a resztą kultury społeczności, która tym językiem mówi.

Kilka słów o etymologii wybranych leksemów Leksem: pieniądz - pochodzenie od łac. pennus ‘nazwa małej wartości monety’ lub pondus ‘waga’ starozachniem. panning , stąd słowiańskie penędzь; Leksem: деньги - pochodzenie z jęz. tureckiego od słowa tenge ‘nazwa małej srebrnej monety o różnej wartości, mniej więcej 6 denarów).

Kilka słów o etymologii wybranych leksemów Leksem: złoty - wynik substantywizacji przymiotnika złoty ‘rzecz wykonana ze złota’. Por. srebrniki. Leksem: grosz ‘mała moneta’ poch. z języka czeskiego. Leksem: рубль od czasownika рубить (nacinanie bryłek złota) Leksem: копейка od копьё ‘kopia’. Leksem: płacić, ros. платить od platiti.

Wymiana towarami u dawnych Słowian Pierwszą formą pieniądza na Słowiańszczyźnie była wymiana towarowa towary konsumpcyjne. Powstawały pytania: - jak wymierzyć wartość wymienianych towarów? - jak przeliczać wkład włożonej pracy?

Wymiana towarami Oferującemu określony towar, np. barana, nie było łatwo znaleźć chętnego do nabycia barana w zamian za potrzebny sprzedającemu miód. Istniały bowiem różnice w wartości wkładu pracy zawartego w każdym towarze. A zatem, strony uzgadniały, że np. baran wart jest 20 kg. miodu itp.

Płótno jako środek płatniczy Płótno jako środek płatniczy, często w formie pozbawionych wartości użytkowej chusteczek lnianych. Wymienialność chusteczek lnianych była następująca: 1 chusteczka stanowiła ekwiwalent 1 kury lub jęczmienia dla konia na cztery dni.

Skórki jako środek płatniczy Skórki wiewiórcze, bobrowe, z kuny itd. Wszelkie opłaty kunne, kunnica od właśnie tych skórek nazywano. Stąd współcześnie kuny – nazwa pieniędzy w Chorwacji. Ziemia Dwińska: skórki zwane белки, były to futerka szarych wiewiórek. Występowały one jeszcze długo jako jednostka płatnicza po pojawieniu się rosyjskiego rubla.

Skórki jako środek płatniczy Okolice Kijowa: гривна драниць, tzn. rzeczy zdartych, obdartych. Wymianie podlegało 18 celowo pozbawionych sierści skórek wiewiórczych, związanych nicią i opatrzonych ołowianą pieczęcią władcy. Futerka z soboli (XII-wieczne zapiski z Soboru Św. Zofii w Kijowie).

Skórki jako środek płatniczy Tereny zachodniosłowiańskie (skórki bobrowe lub wiewiórcze) . Wymiana towarów na skórki zaświadczona jest jeszcze w Polsce w XIII wieku, kiedy już używano formy pieniądza bitego – denara.

Inne środki płatnicze Kruszce soli i bursztyny; Metale szlachetne i nieszlachetne oraz wyroby z nich; Sztabki i bryłki ze złota i srebra oraz wyroby bywały wykonywane wedle określonego standardu wagowego, obowiązującego dla środków pieniężnych. Niektóre sztabki były już w czasie produkcji mierzone i przygotowywane do późniejszego podziału, uzyskując głębokie karby mające ułatwić ich przełamywanie.

Bursztyny Zabytki takie występują na całej prawie Słowiańszczyźnie zach. i wsch. Jako zjawisko masowe zanikają w II połowie XI wieku w związku z rozwojem mennictwa rodzimego w poszczególnych krajach słowiańskich i upowszechnieniem się jednostek monetarnych.

Pieniądz jako środek płatniczy Pierwsze pieniądze kruszcowe w formie monet napływają na tereny Słowiańszczyzny w IX/X wieku z krajów arabskich, a w X/XI z Europy zachodniej. Występują one przede wszystkim na Słowiańszczyźnie płd. - zach. oraz na Rusi, podczas gdy kraje południowo-słowiańskie pozostają niemal wyłącznie w zasięgu infiltracji pieniądza bizantyjskiego.

II. Rachowanie dawnych Słowian ciałem za pomocą palców u rąk i nóg, palców z kciukiem – „figa”, na stawach u palców”; za pomocą warzyw: fasoli, grochu, ogórków itd.; przedmiotów na pary, dwójki, trójki, piątki itd.

Rachowanie ciałem za pomocą palców u rąk i nóg Słowianie rachowali za pomocą ciała po palcach rąk i nóg, zrzucając często przy tym buty, jeśli rachmistrz nie był w danej chwili bosy (Nietrudno było liczącemu, nawykłemu do siedzenia w kucki, przejść od rąk do nóg)

System kwintalny, decymalny i wigezymalny Nie bez znaczenia był jednak sposób liczenia palcami, gdyż przyczynił się on do rozwinięcia 5 – systemu piątkowego (kwintalny), 10 – systemu dziesiętnego (decymalnego), a później dwudziestkowego (wigezymalnego 10 i 20 – liczby przestankowe

Rachowanie „na kołodoczkach”, czyli słowiańskie rachowanie na stawach u palców Ruś - ten sposób rachowania nazywano «na kołodoczkach». Kołodoczka znaczy kłódeczka; w tym wypadku zapewne staw (ściślej: część palca od stawu do stawu). Na jednej ręce 15 kołodoczek od dłoni; od drugiej zewnętrznej części tejże ręki – jeszcze i w sumie 30 kołodoczek; 2 ręce = 60; ręce i nogi = 120 itd. Zaciosywanie 1 (60) na kiju czy drzwiach i rachowanie dalej.

Różnice w rachowaniu Słowian Wschodnich i Zachodnich Dane źródłowe podają, iż Wschodni Słowianie (dorzecze Dniestru) liczyli na stawach przeważnie tylko od wewnętrznej strony dłoni, według załamań (po złomach), czy wgłębień (po zachłubynach) stawów. Na terenach Słowian Zachodnich rachowano najczęściej na zewnętrznej stronie palców. Różne przeliczanie do tej pory: składanie/rozkładanie dłoni

Słowiańskie rachowanie na stawach u palców – figa figa=25, a dwie = 50; po 3 stawy na palcach (3 x4 =12; 2x 12= 24 + kciuk), a kciuk między wskazującym i średnim jest 25 jednostką

Inne sposoby rachowania dawnych Słowian Rachowanie za pomocą ziaren grochu, fasoli, bobu itd. Rachowanie przedmiotów na dwójki (na pary), np. obuwie, woły, konie itp. Rachowanie przedmiotów na trójki, które praktykowało się u wszystkich Słowian przy obliczaniu nici. Taka potrójna nić zwana była na wschodnich kresach Polski i u Słowian Wschodnich – „czyslanką”, a u Serbochorwatów i Bułgarów – „czetnicą”.

Mendel, półkopa, kopa Przy liczeniu jajek czy ziemniaków odkładano je kupkami po trzy w każdej. Odliczoną ilość kupek: 5, 10 czy 20 nazywano mendlem, półkopą, kopą. Białoruś – sposób nie tylko do podliczania jaj, lecz i ogórków i kapusty.

„Kokoszki” i „kopy” Rachunek trójkami stosowany był też do snopów i np. w środkowej Polsce taka trójka snopów zwie się „kokoszka”. Oprócz liczenia parami i trójkami znają Słowianie rachubę piątkami. Toteż snopy podczas żniw w Małopolsce nazywano „kopami”.

Liczydła – Счёты Na niektórych obszarach Wielkorusi przejęto pochodzące ze wschodu liczydło (счёты)

III. Sposoby mierzenia dawnych Słowian Pomiary: powierzchni, odległości, czasu.

Miary dawnych Słowian Mierzenie za pomocą kciuka Kciuk = 4 cm Największa szerokość kciuka (przyciśniętego do twardego przedmiotu)=2,5 cm

Ogólnosłowiańska nazwa miary – piędź Mała-wskazująca (odległość między wierzchołkiem kciuka, a wierzchołkiem wskazującego palca) Duża - środkowa(odległość między wierzchołkiem kciuka, a wierzchołkiem średniego lub ostatniego palca)

Długość ręki jako miara u dawnych Słowian Mierzono od końca palca środkowego (pięści), do łokciowego stawu (Słowianie, Germanie, Ugrofińcy) Łokieć dwudłoniowy (pomiar po dwóch stronach) Łokieć całoręczny, czyli podwójny (mierzony od końców palców/pięści do ramienia) Siąg (od sięgania) rozpostartych rąk Łokieć stosowano do mierzenia materiałów

Stopy, krok i skok jako miara u dawnych Słowian Stopy należą do kroku (północ i południe Słowiańszczyzny). Użytek przy, np. sadzeniu ziemniaków (ziemniak od ziemniaka sadzi się na stopę daleko) Krok/chód lub skok: oddalenie, na jakie skoczyć może dorosły człowiek, oparty o kij, którego wysokość równa się przeciętnej wzrostu ludzkiego

Obwód głowy jako miara u dawnych Słowian Używany do mierzenia płótna w zachodniej i wschodniej Słowiańszczyźnie Obwód głowy normalnie zbudowanego człowieka prawie dokładnie równa się typowemu łokciowi całoręcznemu Specjalizacja miar (stopa – do powierzchni, obwód głowy – do płótna Inne miary: palec (długość i szerokość), dłoń, paznokieć czy włos

Pomiar przestrzeni u dawnych Słowian Rzuty, np. siekierą, strzałą puszczoną z silnego łuku, kijem z dłoni Nośność głosu człowieka lub zwierząt (ryk wołu) wiorsta (werszt) – ‘zasięg donośności głosu ludzkiego’ Siła wzroku, określana według oddalenia, do jakiego „dojrzeć może oko”

Mierniki czasu u dawnych Słowian Gwiezdne niebo jako zegar (Orion, Plejady, Wóz i Droga Mleczna – wyznaczniki pory rannego wstawania zimą) Pianie kogutów (kur) – „pierwsze kury”, „drugie kury”, „trzecie kury” – świtowe Periodyczność cyklu faz księżycowych

Miary pór roku Początek wiosny powracające jaskółki, środek –przylot kukułek, początek jesieni – początek odlotowego ptactwa

Mierniki czasu u dawnych Słowian Zmiany słonecznego oświetlenia własnej izby Obserwacja barwy płomienia ogniska: jeśli płomień jest czerwony – to jeszcze dzień; jeśli zaś bieleje – to znak zapadającego zmierzchu;

Mierniki czasu u dawnych Słowian Obserwowanie kształtu źrenic u zwierząt w dzień pochmurny: jeśli źrenica owiec i kóz jest okrągła – ma się ku zmierzchowi i pora wracać; jeśli podłużna – jest jeszcze czas. Por. źrenice kota czy psa w Zachodniej Słowiańszczyźnie

Dziękuję za uwagę