Oświecenie, Ignacy Krasicki, Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki

Oświecenie

Geneza epoki Jest to epoka ukształtowana przez Anglię i Francję, gdzie trwa w II połowie XVIII wieku do początków wieku XIX. Nazwę czasom nadali ludzie wówczas żyjący. Byli w pełni świadomi etapu historycznego, na którym znalazła się cywilizacja Europy. Owa świadomość wynikała z wagi, jaką przywiązywano do wartości intelektualnych człowieka, do jego myśli i postępu w dziedzinie rozwoju nauki tak przecież zaniedbywanej w epoce poprzedniej. Ludzie oświecenia sami siebie nazywali oświeconymi, a okres, w którym żyli: wiekiem rozumu. Są to czasy Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789), krytyki ustroju feudalnego, istniejącego porządku i niesprawiedliwości społecznej. Wszystko co stare, barokowe, musi ulec zmianie, bo jest przestarzałe. Oświecenie to epoka postępu walczącego z zacofaniem intelektualnym, naiwnością i głupotą ludzką, a także religią jako czynnikiem hamującym rozwój.

Polskie oświecenie W Polsce oświecenie przypada na lata panowania ostatniego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego: 1764-1795 i trwa do 1822 roku. Znana jest również inna chronologia epoki, która wyróżnia trzy etapy rozwoju oświecenia: wczesną od lat czterdziestych po rok 1764, dojrzałą 1764-95 oraz schyłkową 1795-1822. W 1740 roku powstało Collegium Nobilium, uczelnia dla młodzieży szlacheckiej w Krakowie. Rok później Stanisław Konarski wydał dzieło “O poprawie wad wymowy”, pierwszy podręcznik do gramatyki języka polskiego. W 1743 roku Stanisław Leszczyński opublikował dzieło reformatorskie “Głos wolny wolność ubezpieczający”, cztery lata później powstała pierwsza publiczna biblioteka w Europie braci Załuskich w Warszawie, której zbiory po 1795 roku przewieziono do Petersburga (po I wojnie światowej odzyskano, a podczas II wojny światowej prawie w całości spalono).

Collegium Nobilium Stanisław August Poniatowski

Biblioteka Braci Załuskich

Filozofia Krytycyzm to idea towarzysząca pojawieniu się najważniejszych prądów umysłowych epoki. Polegał on na dokładnej analizie i odrzucaniu tradycji życia politycznego i społecznego, dotyczyło to również nauki, kościoła i życia religijnego ludzi. Jednym słowem krytyce został poddany cały dotychczasowy system wartości, a zaowocowało to pojawieniem się racjonalizmu, którego twórcą był Kartezjusz (filozof francuski), autor maksymy tych czasów: “Myślę, więc jestem” – hasło oświecenia.

Filozofia Empiryzm To kolejny kierunek epoki. Jego twórcą był F. Bacon (filozof angielski). Odrzucał on z pola zainteresowań człowieka wszystko to, czego nie da się zbadać doświadczalnie i udowodnić; prościej: prawdziwe jest tylko to, co można uzasadnić przy pomocy naukowego doświadczenia. Podobnie jak w przypadku racjonalizmu: reszta jest nieistotna lub jest fałszem, który należałoby wyplenić z umysłów ludzkich Temu celowi może służyć literatura, która powinna pełnić funkcję utylitarną, to znaczy użyteczną społecznie. To zadanie miała spełniać francuska “Encyklopedia”, pierwsza w Europie i na świecie, której autorami były największe umysły epoki, między innymi Diderot, d’Alambert, Voltaire, Rousseau, Montesquieu. Prace nad tym epokowym dziełem trwały dwadzieścia lat.

Filozofia Racjonalizm Był głównym nurtem ideowym oświecenia. Polegał na odrzucaniu w procesie dochodzenia prawdy wszystkiego, czego nie da się wyjaśnić rozumem (z łac. ratio- rozum), to znaczy: tylko to jest prawdziwe, co możemy racjonalnie uzasadnić za pomocą nauki i rozumu. Racjonaliści przeciwstawili się dogmatom kościelnym i fanatyzmowi religijnemu. Od nich wywodzą się światopoglądy zwane deizmem i ateizmem. Pierwszy zakłada, iż Bóg jest stwórcą świata, lecz nie wpływa na losy ludzkie. Drugi, ateizm odrzuca istnienie Boga w ogóle.

ENCYKLOPEDIA FRANCUSKA

Literatura polska W literaturze polskiej widoczne są trzy kierunki literackie oświecenia: Pierwszy z nich to klasycyzm, który rozumiany był w kategoriach użytecznej społecznie roli całego piśmiennictwa, a zatem literatura powinna spełniać funkcję nauczyciela, winna być dydaktyczna i moralizatorska. W oświeceniu klasycyzm pojmowany jest podobnie jak w renesansie, a rolą literatury ma być “oświecanie” narodu. Drugi kierunek literacki oświecenia to sentymentalizm, który nawiązywał do tradycji folkloru, ukazywał człowieka z jego wewnętrznymi przeżyciami, na nich skupiał swoją uwagę pomijając kwestie racjonalizmu. Literatura sentymentalna odbiegała od haseł i tendencji oświeceniowych, podkreślała sferę duchowych wartości życia człowieka, mówiła o przyjaźni i miłości, o zagubieniu ludzkim w świecie obłudy i zakłamania. Rokoko jako trzeci kierunek literatury oświeceniowej był kontynuacją stylu barokowego i zyskał sobie miano późnego baroku. Najlepiej odzwierciedlił się w architekturze.

Ignacy Krasicki

Ignacy Krasicki Ignacy Krasicki ur. 3 lutego 1735 w Dubiecku, zm. 14 marca 1801 w Berlinie Jeden z głównych przedstawicieli polskiego oświecenia. Nazywany „księciem poetów polskich”. Jako biskup warmiński z rozmachem urządzał swoje rezydencje w Lidzbarku Warmińskim i Smolajnach. Z racji pełnionej funkcji zasiadał w Senacie Rzeczypospolitej. W 1781 r. wydał nakładem drukarni Michała Grölla w Warszawie dwutomowy Zbiór potrzebniejszych wiadomości, drugą po Nowych Atenach polską encyklopedię powszechną. Jest również autorem dzieła uznawanego za pierwszą polską powieść Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Tworzył głównie bajki, satyry i poematy heroikomiczne.

Kraj działania : Rzeczpospolita Obojga Narodów Data i miejsce urodzenia 3 lutego 1735, Dubiecko Data i miejsce śmierci 14 marca 1801Berlin arcybiskup gnieźnieński Okres sprawowania 1795–1801 biskup warmiński 1767–1795 Wyznanie - katolickie Kościół - rzymskokatolicki Prezbiterat 2 lutego 1759 Sakra biskupia 25 grudnia 1767

Twórczość Był wybitnym reprezentantem polskiego oświecenia. Zadebiutował strofą – Hymn do miłości Ojczyzny. Miał wówczas ok. 40 lat. Książę Biskup Warmiński (X.B.W.) nadawał doskonały kształt wszystkim gatunkom europejskiego klasycyzmu. Otwierał także drogę gatunkom nowym. Wśród nich wyróżnia się pierwsza polska powieść nowożytna Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki. Jest ona syntezą wszystkich odmian powieści oświeceniowych – a więc satyryczno-obyczajowej, przygodowej i robinsonady połączonej z utopią i powieścią dydaktyczną. Bohater powieści Mikołaj Doświadczyński to przeciętny polski szlachcic, który w toku wielorakich przeżyć w Warszawie, Paryżu, na wyspie Nipu, konstruuje swą osobowość i racjonalizuje swe doświadczenia. W rezultacie wypracuje dojrzałą mądrość, stanie się dobrym człowiekiem, przykładnym obywatelem.

Twórczość Najtrwalszym pomnikiem literackim oświecenia są Bajki. Osadzone w europejskiej tradycji gatunku są niedoścignione w swym artystycznym pięknie. Aktualną obserwację nad światem i naturą człowieka zawarł poeta także w Satyrach. Klasyk poezji zintelektualizowanej był artystą słowa wydobywającym poetyckość z obszarów najrzadziej poszukiwanych Uprawiał nie tylko literaturę piękną. Pisał prace z zakresu homiletyki, teologii, heraldyki. Ogłosił dwutomową encyklopedię, pisał Listy o ogrodach, artykuły do „Monitora” i własnej gazety „Co Tydzień”. Podejmował prace przekładowe z Plutarcha, tłumaczył Pieśni Osjana, fragmenty Boskiej Komedii Dantego, utwory Anakreonta, Boileau, Hezjoda, Teokryta; napisał rozprawkę O tłumaczeniu ksiąg.

Popularność Król wyraził swoje uznanie dla Krasickiego, wręczając mu najwyższe odznaczenia – Order Orła Białego, św. Stanisława i w 1780 r. medal honorowy z dewizą Dignum laude virum Musa vetat mori („[Bo] Muza nie da umrzeć mężom godnym chwały”), zaczerpniętą z poety rzymskiego Horacego.

Mikołaja Doświadczyńskiego Przypadki

Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Powieść Ignacego Krasickiego, datowana przez autora na 26 lutego 1775, opublikowana 15 marca 1776 w wydawnictwie Michała Grölla. Utwór uznawany jest za pierwszą polską powieść.

Forma utworu Powieść pisana jest w formie relacji pamiętnikarskiej głównego bohatera, mającej nadać utworowi cechy autentyzmu. W tym samym celu utwór miał początkowo zawierać informację, że jego tekst został jedynie odnaleziony przez Krasickiego w apteczce w domu Pani Podczaszyny, jednak informacja ta nie została ostatecznie zawarta w drukowanej wersji powieści. Nadaniu autentyczności służą również włączone w tekst inne formy gatunkowe, takie jak: list, przemówienie, inwentarz przedmiotów, znajdujących się na statku itp. Przedmowa utworu stanowi parodię charakterystycznego dla ówczesnych czasów zwyczaju poprzedzania tekstów literackich wstępami, w których autorzy przypochlebiają się czytelnikowi i usprawiedliwiają niedostatki utworu.

Forma utworu Powieść składa się z trzech części (kompozycja trójkowa jest charakterystyczna również dla późniejszych powieści Krasickiego), z których każda stanowi odrębny typ powieściowy: Księga pierwsza – opisuje dzieciństwo i edukację tytułowego bohatera, ma formę powiastki filozoficznej oraz powieści satyryczno-obyczajowej, z elementami robinsonady. Księga druga – opowiada o reedukacji bohatera na wyspie Nipu. Ma formę utopii. Księga trzecia – konfrontuje nowo nabytą wiedzę bohatera z realiami cywilizacji. Wykorzystuje konwencję powiastki filozoficznej oraz powieści obyczajowej i przygodowej.

Fabuła utworu Księga I Tytułowy bohater wychowuje się w tradycyjnej polskiej rodzinie szlacheckiej. Jego edukacja domowa opiera się głównie na historiach o czarach i duchach. Trafia następnie do szkoły publicznej, prawdopodobnie jezuickiej, która także nie wyróżnia się poziomem. Po śmierci ojca szesnastoletni Mikołaj wraca do domu, gdzie jego edukacji dopełnić ma francuski guwerner, pan Damon, niewykształcony awanturnik, podający się za markiza. Uczy on bohatera głównie języka francuskiego, a także zachęca go do lektury barokowych romansów: Artamène ou le grand Cyrus oraz Clélie Madeleine de Scudéry i Historia Hipolita Madame d'Aulnoy. Lektura ta sprawia, że Mikołaj zakochuje się w wychowanicy swojej matki, Juliannie, noszącej to samo imię, co bohaterka powieści o Hipolicie. Matka bohatera, odkrywając tę miłość, wysyła dziewczynę do klasztoru. Mikołaj natomiast, dla dopełnienia edukacji, wyjeżdża do Warszawy z guwernerem. Tam bohater zajmuje się głównie hulankami i hazardem. Zaciągnięte przy tej okazji długi musi spłacać matka Mikołaja. Po jej śmierci bohater marzy o wyjeździe za granicę. Aby zdobyć na to fundusze zastawia trzy swoje wioski oraz klejnoty. Udaje się do Paryża, gdzie hulaszcze życie wpędza go w długi. Uciekając przed dłużnikami Mikołaj udaje się do Amsterdamu, a stamtąd planuje wypłynąć do Batawii, jednak jego statek rozbija się, Mikołaj trafia na nieznaną sobie wyspę o dziwnej nazwie - Nipu.

Fabuła utworu Księga II Mikołaj poznaje społeczeństwo Nipuanów, pod opieką lokalnego mędrca Xaoo i zapoznaje się z jej ustrojem i zwyczajami, co doprowadza do całkowitej reedukacji bohatera i zmiany jego poglądów.

Fabuła utworu Księga III Stęskniony za krajem Doświadczyński postanawia wrócić do cywilizacji. Trafia na hiszpański statek, którego kapitan więzi go i w końcu sprzedaje jako niewolnika do kopalni srebra w Boliwii. Tam spotyka Indianina, który przekonuje go, że Nipuanie są prawdopodobnie jego przodkami, którzy uciekli przed kolonizacją. Poznaje również kwakra Gwilhelma, który umożliwia mu powrót do Europy. Kapitanem wiozącego Mikołaja statku jest margrabia de Vennes, z którym bohater prowadzi liczne rozmowy o możliwości zastosowania nauk nipuańskich w ramach cywilizacji europejskiej. Mikołaj trafia do Kadyksu, gdzie próbuje zachowywać się zgodnie z naukami wyniesionymi z utopijnej wyspy Zostaje przez to schwytany przez Inkwizycję i osadzony w zakładzie psychiatrycznym. Wydostaje go stamtąd margrabia de Vennes. Mikołaj wraca do Polski, gdzie rozpoczyna cnotliwy żywot oświeconego szlachcica, dobrego dla swoich poddanych. Próbuje podjąć również działalność polityczną, ale przekonuje się, że sejm jest tak dotknięty korupcją, że nie da się tego zmienić. Po latach spotyka również dawną ukochaną, Juliannę, która zostaje jego żoną.