Zmagania polskich filozofów z teorią ewolucji w I poł. XX wieku Wykład monograficzny sem. II, r.a. 2010/2011

Plan wykładu 1. Stan badań ewolucyjnych na przełomie XIX i XX wieku 2. Odrodzenie scholastyki na ziemiach polskich (pocz. XX w.) 3. Wokół rocznicy darwinowskiej w 1909 r. 1. popularyzacja poglądów E. Haeckla 2. sprawa o. E. Wasmanna SJ 4. Zmagania z darwinizmem i neodarwinizmem: reakcje przyrodników i filozofów (do 1914) 5. Darwinizm w opałach 6. Stanowiska kompromisowe 7. Owoce Teheranu i Jałty: narzucenie nauki sowieckiej oraz zmagania z "nauką" Miczurina i Łysenki 8. Wokół kolejnej rocznicy darwinowskiej (1959)

Przypomnienie Stan badań ewolucyjnych na przełomie XIX i XX wieku

Filozoficzny kontekst powstawania teorii ewolucji żywiołowy mechanicyzm (tło poglądów w II poł. XX w.) pozytywizm minimalizm filozoficzny jako odpowiedź na spektakularny sukces nauki empiryzm sensualizm materializm psychologizm w filozofii

Filozoficzny kontekst powstawania teorii ewolucji burzliwy rozwój fizyki i niedorozwój biologii w poł. XIX w. brak wielkiej teorii unifikującej wiedzę spoiwo teoretyczne biologii swoista synteza odziedziczonych poglądów przyrodniczych, filozoficznych, a nawet religijnych podobieństwo do sytuacji Galileusza (walka z filozoficzno-kosmologiczną syntezą)

Starożytność wobec myśli ewolucyjnej spór o sposób wyjaśniania przyrody wyjaśnienie genetyczne rzeczy istniejące obecnie powstawały w wyniku stopniowego procesu przemian wyjaśnienie eternalistyczne wykluczenie przemian, stałe natury trzecia droga proces stworzenia (analogia pracy rzemieślnika)

Platon i Arystoteles Platon: teoria idei ugruntowanie esencjalizmu (the great antihero of evolutionism, E. Mayr). Arystoteles przeciwstawił się możliwości przypadkowej genezy regularności. Badania biologiczne Arystotelesa cel: ujawnienie związków między organizmami jako wyrazu scala naturae (Historia animalium).

św. Augustyn metafizyka stworzenia (powołanie rzeczy do istnienia i zachowywanie ich w istnieniu) św. Augustyn wizja rozwijającej się rzeczywistości, przyczyny zalążkowe (rationes seminales),

Źródło: Główne koncepcje ewolucyjne

Początki anatomii porównawczej Andreas Vesalius, Wesaliusz, własc. Andreas van Wesle ( ) flamandzki uczony, twórca nowożytnej anatomii walka z galenizmem (wniosek: Galen nie robił obserwacji na ciele ludzkim) De humani corporis fabrica (1542) badania porównawcze: ciało ludzkie nie jest tak wyjątkowe jak sądzono

Mechanicyzm w biologii Kartezjusz ojcem mechanicyzmu Wiliam Harvey ( ) pierwszy poważny sukces mechnicyzmu: wyjaśnienie działania krwioobiegu organizm jako mechanizm

Klasyfikacja organizmów Początki: ok. 330 r.p.n.e. Arystoteles i Teofrast Renesans: jak odnaleźć ślady boskiego, racjonalnego planu w przyrodzie? Carolus Linnaeus, Carl von Linné ( ) przyrodnik szwedzki; prof. uniw. w Uppsali; twórca systemu klasyfikacji; porzucenie koncepcji łańcucha bytów na rzecz hierarchicznej struktury; klasyfikacja w górę (przydzielanie gatunków do grup) zamiast klasyfikacji z góry w dół (klucze do oznaczania roślin, wybór cech obraczony arbitralnością) (wg E. Mayra); Systema naurae (1735) Homo sapiens jako przedstawiciel naczelnych. Szympanse i orangutany zaliczone do gatunku homo.

Narodziny geologii bł. Niels Stensen (Nicolaus Steno) ( ) pierwsze badania porównawcze próby wyjaśnienia obecności skamieniałych szczątków wysoko w górach ojciec geologii i paleontologii N. Steno, Elementorum myologiæ specimen (1667)

W opozycji do materializmu i ateizmu William Paley ( ) – autorytet K. Darwina teologia naturalna Natural Theology (1802) świat jako precyzyjny, funkcjonalny i celowy system dowód na istnienie konstruktora metafora zegarka

Źródło: Główne koncepcje ewolucyjne XIX w.

Teoria Lamarcka Jean-Baptiste-Pierre-Antoine de Monet Chevalier de Lamarck (1744–1829) Philosophie zoologique (1809) dwa nurty rozwoju: dążność naturalna (prawidłowa) odchylenia adaptacyjne koncepcja potrzeb (besoins)

Teoria Lamarcka Prawa Lamarcka: 1) Ustawiczne używanie narzadu w nowym kierunku rozwija go i powiększa; długotrwałe nieużywanie powoduje stopniowy zanik. 2) Nabyte zmiany (cechy funkcjonalne) dziedziczą się jeżeli u obojga rodziców zaszły te same zmiany

Koncepcje przemian gatunków (transformizm) J.B. Lamarck Étienne Geoffroy Saint-Hilaire ( ) rozszerzył i bronił teorii Lamarcka Robert Edmond Grant (1793–1874) szkocki anatom, zwolennik idei ewolucyjnych, wpłynął na Darwina Robert Chambers kontrowersyjna lecz poczytna książka: Vestiges of the Natural History of Creation (1844)

Wkład Darwina (1859) założenie, że jedynie przyczyny naturalne wystarczą do wytłumaczenia powstania różnorodności biologicznej znalezienie prostego, logicznego mechanizmu tłumaczącego przemiany gatunków (ale problematyczne mechanizmy specjacji) wprowadzenie pojęcia walki o byt opartego na badaniach Malthusa uściślenie pojęcia doboru naturalnego Pochodzenie Człowieka i jego historia ukaże się w nowym świetle (O pochodzeniu gatunków…)

Fakt 1 Potencjalnie wykładniczy wzrost liczebności populacji (Źródło: Paley, Malthus i in.) Fakt 2 Obserwowana stabilność liczebności populacji (Źródło: powszechne obs.) Fakt 3 Ograniczone zasoby (Źródło: obs. Malthusa) Wniosek 1 Walka o byt między osobnikami (Autor: Malthus) Fakt 4 Wyjątkowość osobników (Źródło: obs. hodowców zwierząt oraz taksnonomów) Fakt 5 Dziedziczność znacznej części zmienności osobniczej (Źródło: obs. hodowców zwierząt) Wniosek 3 Dobór poprzez wiele pokoleń da ewolucję gatunków (Autor: K. Darwin) Wniosek 2 Zróżnicowana przeżywalność, selekcja organizmów czyli dobór naturalny (Autor: K. Darwin) Darwinowski schemat wyjaśniania Źródło: E. Mayr, To jest biologia, s. 149 Fakt 6 Zmienność środowiska Fakt 7 Wzajemne oddziaływania organizmów ze śrdowiskiem

dyskusje teoretyczne w biologii w latach 80. XIX w. – neolamarckizm (K. von Naegeli, E. Cope, T. Eimer) – neodarwinizm (A. Weismann) – ujawnienie poważnych braków dotychczasowych teorii dziedziczenia nowa perspektywa: mutacjonizm H. de Vries'a: Die mutationstheorie ( ) – odmiana saltacjonizmu, konkurencja dla darwinizmu Teoria ewolucji pod koniec XIX w. Hugo de Vries ( )

Neodarwinizm A. Weismann (1884 r) – chromosomowa teoria dziedziczności (dedukcyjna): podstawowe tezy: 1) cechy są warunkowane przez geny znajdujące się w chromosomach; 2) germoplazma (materiał genetyczny) przechodzi podział redukcyjny (odkrycie mejozy); 3) w procesie dziedziczenia ważną rolę spełnia zapłodnienie i mieszanie się materiału dziedzicznego ojca i matki pierwsza próba syntezy ewolucyjnej – dobór naturalny jest głównym czynnikiem ewolucji (zmiany zachodzące w materiale dziedzicznym); – dziedziczone są cechy zawarte w germoplazmie komórek rozrodczych; – cechy nabyte nie dziedziczą się A. Weismann Carl Claus (Wiedeń) Tadeusz Garbowski (Kraków) August Weismann ( )

Źródło: Główne koncepcje ewolucyjne

Przypadkowe mutacje i zmiany ewolucyjne kontrowersje wokół doboru naturalnego: czynniki aktywne ewolucji (problem nowości) celowość (kierunkowość) zmian problemy z teoriami dziedziczenia (2. prawo Lamarcka, pangeneza Darwina)

Niespieszne narodziny genetyki Gregor Mendel OSA ( ) 1865 – wyniki badań nad mieszańcami grochu zwyczajnego (Pisum sativum) ogłoszone w tow. nauk. w Brnie 1866 – publikacja Versuche über Pflanzen-Hybriden 1900 – idee nabierają rozgłosu po niezależnym potwierdzeniu (Hugo de Vries, Carl Correns i Erich Tschermak) Znaczenie prac Mendla: odkrycie matematycznych zależności w dziedziczeniu jednostki dziedziczenia w różnych formach (dziś allele)

Ujarzmienie genetyki (genetyka populacyjna) Problem: jak pogodzić małe zmiany ewolucyjne z dużymi zmianami wywoływanymi jednostkami dziedziczenia Lata 20. XX w. prace Ronalda Fishera, Johna B.S. Haldane'a i Sewalla Wrighta – uzasadnienie na bazie modeli probabilistycznych, że ewolucja może działać (ewolucja rozważana nie w pojedynczym osobniku ale w populacji) Porzucenie Lamarckowskich sił kierujących ewolucją adaptive landscape R.A. FisherJ.B.S. Haldane dryf genetyczny S. Wright

Ku syntezie ewolucyjnej Udało się wyjaśnić jak działa dobór naturalny na bazie genetyki. Pozostały jednak trzy główne trudności: zrozumienie języka genów czym jest gatunek (!) jak powstają nowe gatunki Genetyka Morganowska pozostawała bez wspólnego języka z darwinizmem (L. Kuźnicki)

Synteza ewolucyjna Theodosius Dobzhansky (Феодосий Григорьевич Добржанский) ( ) Genetics and the Origin of Species (1937) Nic w biologii nie ma sensu jeśli jest rozpatrywane w oderwaniu od ewolucji.

Synteza ewolucyjna (2) Założenie ówczesnej biologii: wszystkie osobniki danego gatunku mają praktycznie identyczne geny Dobzhansky badał różne populacje Drosophila pseudoobscura. Wynik: każda populacja nosiła charakterystyczne znaczniki na chromosomach, które wyróżniały je od innych populacji. Pomysł określenia gatunku na bazie zdolności krzyżowania E. Mayr (1942) biologiczna koncepcja gatunku (BSC = Biological Species Concept) Ernst Mayr ( )

Synteza ewolucyjna (3) Powstawanie nowego gatunku (Dobzhansky): mutacje izolacja E. Mayr, Systematics and the Origin of Species (1942): specjacja powodowana izolacją geograficzną

Synteza ewolucyjna dziś (Solmon- Berg-Martin) Synteza ewolucyjna jako wielka teoria biologii. Spaja nast. dziedziny: genetyka systematyka paleontologia biologia rozwoju etologia ekologia Wyjaśnia zaobserwowaną przez Darwina zmienność w kategoriach mutacji. Zmienność genetyczna jest polem działania selekcji naturalnej.

Ewolucjonizm na ziemiach polskich Wprowadzenie do recepcji teorii ewolucji na początku XX wieku

Próba periodyzacji recepcji ewolucjonizmu na ziemiach polskich Leszek Kuźnicki (Historia nauki polskiej, t. IV) okres recepcji teorii (Królestwo Polskie) wzrost zainteresowania w II poł. lat 60. i na początku lat 70. XIX w okres upowszechniania ewolucjonizmu, badania ewolucyjne, – polemiki światopoglądowe we Lwowie (1883-ok. 1900) – od pocz. XX w. wygaszenie polemik światopoglądowych, biologowie koncentrują się na badaniach specjalistycznych okres zmagania się z kryzysem zagadnień ewolucyjnych (PP) okres zmagania się z ideologizacją (od wkroczenia Sowietów do Polski) i zmagania z nauką sowiecką (Miczurin, Łysenko)

Benedykt Dybowski ( ) studia z medycyny i nauk przyr. w Dorpacie i Wrocławiu oraz z paleontologii w Berlinie 1860 r. doktorat z medycyny i chirurgii (rozprawa o dzieworództwie owadów) z teorią Darwina zapoznał się w Berlinie 1862 r. adiunkt w Szkole Głównej pierwszy (wraz z E. Haecklem) wykładowca ewolucjonizmu z katedry uniwersyteckiej

Polemiki wokół teorii ewolucji Lwowska polemika wokół darwinizmu w latach

Działalność Dybowskiego i rozwój polemiki we Lwowie B. Dybowski piastuje Katedrę Zoologii Uniw. Lwowskiego emerytowany, kontynuuje prace badawcze dwa oblicza Dybowskiego: obiektywny uczony i zagorzały polemista (s )

Zajścia wokół Dybowskiego 1885 prośba rektora Rittera o wykład inauguracyjny r.a. 1885/86 1 października 1885 r. wykład Rzut oka na historyczny rozwój zoologii krytyka stałości gatunków i afirmacja teorii Darwina). Praca wydana w Kosmosie. Afirmacja prawa biogenetycznego Haeckla powoduje skandal (precz z teleologią). Prawda entuzjazm dla darwinowskiej bomby Dybowskiego polaryzacja stanowisk wśród profesorów 1885 prasa warszawska broni Dybowskiego przed klerykałami

Zajścia wokół Dybowskiego 1885 Władysław M. Kozłowski broni Dybowskiego Darwin przed sądem trutniów, Prawda, r. 6 (1885), s Pod skrzydłami swobody, Prawda, r. 6 (1885), s ataki na Dybowskiego, np. Gazeta Narodowa brak taktu wobec arcybiskupów, zgorszenie (teoria rewolucyjna, antymoralna i antyreligijna) 1886 Przegląd Katolicki [Dybowski] jest znakomitym zoologiem, zaprzeczyć nie myślimy, ale że przy tem jest bardzo słabym myślicielem i co gorsza nieprzygotowanym do rozpraw filozoficznych CK Ministerstwo Wyznań i Oświaty (min. Gautsch) obarczenie odpowiedzialnością rektora i nakaz zmuszenia Dybowskiego do zaprzestania szerzenia darwinizmu kategoryczna odpowiedź Dybowskiego zagroził powrotem na Kamczatkę wobec możliwości skandalu międzynarodowego ministerstwo wycofuje się z nacisków

Dybowski a Haeckel uznanie Dybowskiego dla Haeckla (s. 237) panteizm Dybowskiego zjednywał wolnomyślicieli, stawiał w opozycji większości Ernst Haeckel ( )

Drugi okres napaści na Dybowskiego ( ) 1899 rozpoczyna się nagonka na Dybowskiego Antoni Jaworowski – profesor gimnazjalny Bronisław Błocki ( ) – profesor-adiunkt botaniki Wyższej Szkoły Lasowej w Dublanach reakcja Mariana Łomnickiego (Jeszcze jedno słowo w kwestii darwinizmu w lwowskiej wszechnicy, Słowo Polskie nr 27 z dn ) znany lwowski przyrodnik, zoolog, geolog a równocześnie gorliwy katolik reakcja filozofa Władysława Kozłowskiego: Gaszone światło, Tydzień, r. 7 (1899), s (s )

Drugi okres napaści na Dybowskiego ( ) 1901 – dr Mieczysław Grochowski tłumaczy z inicjatywy Dybowskiego rozprawę Haeckla O pochodzeniu człowieka. Dybowski pisze Wstęp w którym składa wyznanie wiary. walkę przejmuje docent, a później następca Dybowskiego Józef Nusbaum (s )

Wystąpienia studentów i ich kontekst Młodzież akademicka wyraża pogardę tym, którzy naukę chcą otoczyć jakąkolwiek cenzurą (Skałkowski, prezes Czytelni Akademickiej). W ostatnim stuleciu, dzięki genialnym ludziom, nauka i postęp stały się dla nas dewizą. Młodzież akademicka czuje w sobie odwagę do bronienia ideałów, głoszonych przez wielkich mężów a prowadzących do poznania światła oraz prawdy i protestuje przeciwko hasłom, narzucanym jej przez niepowołane do tego żywioły i wkładane w usta profesorów, których oni nigdy nie wypowiadali (Prymak, Akad. Hromada). [...] oświadczam, że znakomici kierownicy nasi, korzystając z przywileju uniwersyteckiej wolności nauczania, zaznajamiają nas z wynikami najnowszych badań w dziedzinie biologji, bez względu na granice, jakie stawiają poznaniu prawdy wrogowie prawdziwej oświaty (Kielanowski, delegat studentów medycyny)

Polemika w Towarzystwie Przyrodników im. Kopernika ks. prof. Józef Bilczewski (św.) Marian Raciborski botanik, studia w UJ ( z przerwami), potem za granicą i tam uzyskał doktorat (Monachium, 1894) badania flory na Jawie. Katedra botaniki w Akademii Rolniczej w Dublanach ( ) oraz został profesor w Uniwersytecie Lwowskim (od 1903 profesor tytularny, od 1906 wykłady z botaniki). W 1912 został profesorem w UJ oraz dyrektorem Instytutu Botanicznego i Ogrodu Botanicznego w Krakowie. Członek Polskiego Towarzystwa Filozoficznego we Lwowie od chwili jego powstania (12 II 1904)

Józef Nusbaum-Hilarowicz ( ) i uczniowie Laboratorium prof. Nasbauma - Lwów Od prawej: Iwanicki, Weigl, prof. Nusbaum, Czarski, Łuszewski (?), Hirschler, Bojarski.

Józef Nusbaum-Hilarowicz ( ) Wizyta w pracowni zoologii prof. dr Józefa Nusbaum-Hilarowicza. Od lewej: prof. Nusbaum-Hilarowicz, Rudolf Weigl, nn, nn, Zofia Kulikowska, nn.