WIEK XVII / TEORIE UMOWY SPOŁECZNEJ Zajęcia VI – dr I. Barwicka-Tylek WIEK XVII / TEORIE UMOWY SPOŁECZNEJ Główne założenia XVII-wiecznej teorii politycznej. Tomasz Hobbes (1588-1679) i absolutyzm. Początki liberalizmu: John Locke (1632-1704).

Nowe wektory myśli politycznej rola „rewolucji naukowej” – zeświecczenie teorii politycznej; mechanicyzm (zegarek) – państwo to suma elementów (by naukowo opisać jego właściwe funkcjonowanie wystarczy zidentyfikować składowe i odkryć zasady ich współdziałania: „prawa ruchu”); rozum i doświadczenie – narzędzia badania rzeczywistości politycznej; debata na temat „natury ludzkiej” – uniwersalizm vs. relatywizm; przewaga cech pozytywnych czy negatywnych; źródła moralne (boskie) czy przyrodnicze (biologiczne)?; „stan natury” i kontraktualizm jako wyjaśnienie genezy państwa.

Racjonalistyczna i świecka szkoła praw natury – Hugo Grocjusz (1583-1645) dzieła: O prawie wojny i pokoju (De iure belli et pacis); Wolność mórz (Mare liberum). ROZUM (nakaz: 2x2 zawsze = 4) WOLA (wybór) PRAWO NATURALNE – 4 obowiązki: - dotrzymywanie umów; - karalność przestępców; - wynagradzanie szkód; - nienaruszalność własności; ISTOTA człowieczeństwa; (instynkt społeczny, rozum) Bóg relacje interpersonalne relacje między państwami: ius gentium naturale dotyczące obywateli w państwie umowy międzypaństwowe: ius gentium positivum WOJNA SPRAWIEDLIWA = wojna w obronie praw natury - PAŃSTWO wynikiem umowy społ.; - w państwie ABSOLUTYZM. por. „spór” św. Tomasza z Marsyliuszem – Zajęcia IV PRAWO POZYTYWNE, służące interesom jednostek i społeczeństw - UTYLITARYZM EFEKT „WZMOCNIENIA” sankcje moralne + karne

REWOLUCJE ANGIELSKIE Anglia – umiarkowana monarchia (współdziałanie króla z parlamentem); 1534 r. – akt supremacji: Henryk VIII głową kościoła anglikańskiego; rządy Stuartów (1603-1649): tendencje absolutystyczne i wzniecenie konfliktów religijnych (obawa przed „spiskiem papistów”); powstanie w Szkocji – zwołanie parlamentu (1640); „krótki” i „długi” parlament (pierwszy sukces opozycji purytańskiej pod wodzą J. Pyma – król zrzeka się prawa rozwiązywania parlamentu); Militia Ordonance (1642) – siły zbrojne parlamentu; Olivier Cromwell i Armia Nowego Wzoru – „kadłubowy parlament”, stracenie Karola I (9 II 1649); Anglia republiką (przejściowa likwidacja Izby Lordów, tytuł lorda protektora dla Cromwella); ugrupowania skrajne: lewellerzy (J. Lilburne; pierwszy ruch demokratyczny – wolność polityczna, powszechne prawo wyborcze) i diggerzy (żądanie republiki i zniesienia prywatnej własności ziemi);

REWOLUCJE ANGIELSKIE – c.d. śmierć Cromwella (1658) i restauracja Stuartów (Karol II – 1660 r.): pełnia władzy wykonawczej w rękach króla; stanowiska publiczne tylko dla wyznawców Kościoła Anglii (Test Act – wykluczenie katolików z służby publicznej); Anglia bez armii stałej; wigowie („buntownicy” – lord Shaftesbury, Locke) i torysi („rozbójnicy” – sojusznicy monarchii); Habeas corpus act (1679 – gwarancje wolności osobistych); „chwalebna rewolucja” 1688 – obalenie Stuartów i oddanie tronu dynastii orańskiej (Wilhelm III); Anglia monarchią parlamentarną (dominacja wigów, popieranych przez nowe warstwy społeczne – dynamiczny rozwój gospodarczy, liberalizm).

TEORIA UMOWY SPOŁECZNEJ HOBBES (absolutyzm) contra LOCKE (liberalizm) CZŁOWIEK (uniwersalne cechy jego natury) Por. św. Tomasz ROZUM służebny – „myśli są jak wywiadowcy i szpiedzy” „MACHINA”, której celem jest: SAMOZACHOWANIE + ZADOWOLENIE NAMIĘTNOŚCI – rządzą zachowaniem 2 motywy działań jednostki APETYT/POŻĄDANIE (i NADZIEJA jego zaspokojenia) AWERSJA (i wzbudzany przez nią STRACH) subiektywne definicje dobra (niektórzy studenci lubią nawet HDPiP ) obawa przed gwałtowną śmiercią – jedyne uniwersalne zło Istota STWORZONA PRZEZ BOGA, której celem jest: SAMOZACHOWANIE + ZACHOWANIE GATUNKU TABULA RASA – „biała tabliczka” ROZUM kontroluje namiętności – wykorzystuje zgromadzone doświadczenie (wiedzę) potrzebuje innych ludzi (ich doświadczenia – zamiast sprawdzać sam, czy egzamin z HDPiP jest trudny, najpierw przegląda forum ) spontanicznie przestrzega racjonalnych = dobrych zasad postępowania – (prawo naturalne)

HOBBES contra LOCKE – c.d. STAN NATURY (efekt spontanicznych spotkań wielu „naturalnych” ludzi) WOJNA WSZYSTKICH ZE WSZYSTKIMI (Bellum omnium contra omnes) POKÓJ – wojna czymś wyjątkowym (obowiązuje PRAWO NATURALNE) RÓWNOŚĆ – każdy podlega prawu naturalnemu i jeśli jest racjonalny, to respektuje jego zasady (bo służą i jemu) Najogólniej: poszanowanie cudzej WŁASNOŚCI sensu largo, na którą składa się: życie i zdrowie WOLNOŚĆ – swoboda działania, (kończąca się tam, gdzie zaczyna się wolność drugiego człowieka) MAJĄTEK (własność w węższym rozumieniu) – jej źródłem głównie PRACA WOLNOŚĆ – uprawnienie (ius) naturalne, = prawo do wszystkiego, co służy samozachowaniu, nawet ciała drugiego człowieka RÓWNOŚĆ – każdy tak samo groźny, bo posiada równie nieograniczoną wolność ANARCHIA – brak reguł działania: - nie ma prawa naturalnego; - nie ma prawa własności. każde spotkanie to potencjalne zagrożenie życia – „wojna jest jak zła pogoda”: jej istotą jest brak bezpieczeństwa, a nie faktyczna walka. STRACH dominuje (więc jednostka niezdolna do zaspokajania swych potrzeb) Stan natury ewoluuje – relacje międzyludzkie (w tym wymiana) coraz bardziej „społeczne”, ale: - przeszkadza: ZJEDNOCZENIE WŁADZY SĄDZENIA I KARANIA W RĘKU KAŻDEJ JEDNOSTKI

HOBBES contra LOCKE – c.d. UMOWA SPOŁECZNA (hipotetyczny początek organizacji państwowej) ABSOLUTYZM – brak prawa oporu wobec władzy (absolutny obowiązek posłuszeństwa) SUWEREN: - nie jest stroną umowy; - otrzymuje pełnię uprawnień. CEL (jednostek): BEZPIECZEŃSTWO „PRZEDMIOT”: WOLNOŚĆ (cała – nie ma w pełni bezpiecznego działania drugiego człowieka) ZRZECZENIE – jednorazowy akt, nie można cofnąć, bo jednostki pozostają bez uprawnień umowa z „rządem” – powierzenie uprawnień - TRUST CEL (jednostek): OCHRONA WŁASNOŚCI „PRZEDMIOT”: WŁADZA SĄDZENIA I KARANIA (część wolności) 2 ODRĘBNE AKTY umowa między jednostkami („każdy z każdym”) – wola tworzenia wspólnoty 1 SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE 2 PAŃSTWO „dodatkiem” do społeczeństwa

HOBBES contra LOCKE – c.d. PAŃSTWO każdy ustrój LEGALNY jest dobry (haczyk : jeśli władca zapewnia bezpieczeństwo, gdyż jest ono jedynym wspólnym dobrem); obalenie suwerena (zawsze BEZPRAWNE, ale MOŻLIWE) to powrót do STANU NATURY. „LEWIATAN” (tytuł głównego dzieła) Możliwe 3 formy ustrojowe (każda równie „absolutna”!): * monarchia * arystokracja * demokracja najskuteczniejsza = najlepsza wyklucza wolność (ius – uprawnienie) wszystko, co służy bezpieczeństwu (porządkowi publicznemu) władza „podwójnie” ograniczona: prawem naturalnym i zaufaniem obywateli; szczególnie „podejrzane” naruszanie własności (majątku – podatki; wolności – tolerancja, swoboda działania) – LIBERALIZM; prawo oporu wobec tyranii (a jest nią stosowanie władzy poza zakresem uprawnienia) – powrót do STANU SPOŁECZNEGO. „Dwa traktaty o rządzie” (tytuł dzieła) UMIARKOWANA MONARCHIA PODZIAŁ WŁADZY (rozdzielenie funkcji sądzenia i karania – por. stan natury) ustawodawcza (wydawanie opinii – „sądów” – o sprawiedliwości) wykonawcza (egzekwowanie praw) federacyjna (wobec tych, którzy nie przystąpili do „naszej” umowy – „polityka zagraniczna” SUWEREN PRAWO (LEX) SPRAWIEDLIWOŚĆ

PYTANIA POD ROZWAGĘ  Rozstrzygnięcie (zawsze kontrowersyjne) sporu o to, czy człowiek w swym postępowaniu kieruje się rozumem, czy też namiętnościami, ma ogromne znaczenie nie tylko dla filozofii czy polityki, ale naszej codziennej oceny zachowań innych ludzi (i reakcji na nie). Co miałby do powiedzenia Hobbes, a co Locke, na temat człowieka, który jest nałogowym palaczem, nie chce zapinać pasów bezpieczeństwa lub też domaga się prawa do eutanazji? Który z tych myślicieli miałby Twoim zdaniem większe problemy ze zmianą zachowania tych osób (i w jakich warunkach zadałby sobie taki trud)? Jakie zaproponowaliby rozwiązania prawne, gdyby wymienione problemy uważali za istotne dla państwa?