Środki stylistyczne z zakresu słownictwa neologizmy, archaizmy, zdrobnienia, zgrubienia

Zadanie Przeczytaj uważnie tekst. Znajdź wyrazy, których już nie używa się współcześnie: Jeden pan wielomożny niedawno powiedział: W Polszcze ślachcic jakoby też na karczmie siedział; Bo kto jedno przyjedzie, to z każdym pić musi; A żona, pościel zwłócząc, nieboga się krtusi. Jan Kochanowski O ślachcicu polskim

Wyraz lub inny element języka Archaizm Wyraz lub inny element języka (np. konstrukcja składniowa), który wyszedł już z użycia, pochodzi z innej epoki, odczuwany jest jako przestarzały, został zastąpiony innym. Nosowska D., Słownik terminów literackich, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa - Bielsko-Biała 2013.

Rodzaje archaizmów Fonetyczne – czyli takie, których brzmienie nieco się zmieniło, np. sierce (dziś: serce), sławiena (dziś: sławiona). Leksykalne – takie, które zniknęły, nie ma już w ogóle takich wyrazów (np..Bogurodzica czy Bogarodzica). Semantyczne – wyraz istnieje, ale co innego znaczy, np. słowo maciora oznacza dziś samicę świni, a nie – jak w Lamencie świętokrzyskim – każdą matkę; bielizna nie oznacza koniecznie czegoś koloru białego, mówimy np. o czarnej bieliźnie, dziewica z ballady Mickiewicza oznacza po prostu… dziewczynę. Frazeologiczne – spora ich część wyszła z użycia, lecz niektóre z nich nadal istnieją w języku np. „zdobyć ostrogi”. Często nieznane jest ich pochodzenie, które ze względu na upływ czasu uległo zatarciu np. „mieć co po plecu” nie znaczy dziś, jak kiedyś: „mieć rzecz właściwą”. Składniowe – dawniej konstrukcja składniowa jak np. w Bogurodzicy „Bogiem sławiena Maryja” – dzisiaj brzmiałaby „przez Boga”. Także wzorowane na łacinie umieszczanie orzeczenia na końcu zdania np. „Pasterz owce do wsi przepędził.” Fleksyjne – różnica dotyczy odmiany wyrazów (inne końcówki wyrazów) np. „z piącią strzał ognistych” dzisiaj powiedzielibyśmy „z pięcioma strzałami ognistymi”, lub „omyć duszę swoję” - dziś powiedzielibyśmy swoją. Słowotwórcze – czyli takie, które współcześnie inaczej tworzymy, np. dzieweczka - dziewczynka

Zadanie – rozpoznaj rodzaje archaizmów a. sumnienie b. bożyc c. mąż d. kruszyć kopię e. wszem wobec i każdemu z osób widomym się czyni f. wilcy g. zbrodzień fleksyjny semantyczny frazeologiczny fonetyczny słowotwórczy leksykalny składniowy

Często używane w poezji, np. w wierszach Bolesława Leśmiana. Neologizm to wyraz, zwrot, forma, znaczenie nowo utworzone, nowo powstałe w języku. NEOLOGIZMY Wzbogacają system językowy, tworzone są głównie w celach użytkowych (praktycznych, np. dla nazwania nowych przedmiotów, miejsc, pojęć) Na ich powstawanie wpływa przede konieczność nazywania nowych zjawisk i przedmiotów oraz tendencja do skrótowości, ekonomii języka. Często używane w poezji, np. w wierszach Bolesława Leśmiana.

Rodzaje neologizmów słowotwórcze - tworzone od wyrazów istniejących za pomocą formantów (przedrostków, przyrostków), np. dresiarz - od dres (za pomocą przyrostka -arz utworzono wyraz oznaczający nazwę osoby chodzącej w dresach i wzbudzającej swoim grupowym zachowaniem negatywne emocje (stąd pejoratywne znaczenie wyrazu) znaczeniowe (neosemantyzmy) - wykorzystywanie istniejących wyrazów w nowych sytuacjach, co prowadzi do powstawania nowych znaczeń, np.: złoto, srebro, brąz - jako nazwy medali olimpijskich frazeologiczne - nowe połączenia wyrazów, np.: pójść na kuroniówkę (pobierać zasiłek dla bezrobotnych), dusić inflację (zmniejszać, zwalczać inflację) zapożyczone - wyrazy przeniesione z języków obcych, w dosłownym lub spolszczonym brzmieniu i pisowni, np.: hit, peeling, wizażystka artystyczne - obecne w tekstach literackich dla nazwania elementów wykreowanego świata, wzbogacenia języka, czasem - zabawy poetyckiej, np.: zjesieniałość, barwno, piórno w wierszu Dżananda Bolesława Leśmiana

Zadanie W wierszu Leśmiana wskaż neologizmy: I nęcił ust zdyszanych tajemnym bezśmiechem, I czarował zniszczotą wonnych niedowcieleń (…) Aż zabrnął w takich jagód rozdzwonione dzbany, W taką zamrocz paproci, w takich cisz kurhany, W taki bezświt zarośli, w taki bezbrzask głuchy… Bolesław Leśmian, Topielec

Zdrobnienie Lulajże, Jezuniu, moja perełko, Lulaj, ulubione me pieścidełko, Lulajże, Jezuniu, lulajże, lulaj, A Ty go, matulu, w płaczu utulaj.

Zdrobnienie (deminutivum) Wyraz pochodny, który miniaturyzuje cechę, osobę, rzecz, zjawisko, oznaczane przez wyraz podstawowy. Zazwyczaj służy do pieszczotliwego, czułego określenia opisywanej osoby, rzeczy, zjawiska. Zdradza tym samym nastawienie autora tekstu do opisywanego elementu rzeczywistości. Zdrobnienie jest wyrazem nacechowanym emocjonalnie, na ogół pozytywnie. Zdrobnienia stosujemy na ogół, gdy mówimy o dzieciach, osobnikach niedojrzałych, czy osobach i rzeczach bliskich naszemu sercu, np. mamusia, mateńka, synuś, syneczek, córeczka, córcia, Idusia, Aneczka, maleńki, piesek, pieseczek...

Zdrobnienie Niekiedy jednak zdrobnienia mają zabarwienie negatywne – ironiczne lub pełne dezaprobaty, np. w związku frazeologicznym francuski piesek. Także gdy o człowieku powiemy laleczka albo w sytuacji oficjalnej użyjemy zdrobniałej formy imienia (Kazio, głupi Jasio) – może to ośmieszyć osobę lub rzecz, o której mówimy. Niekiedy używanie zdrobnień jest złym nawykiem językowym – językoznawcy biją na alarm, gdy np. w sytuacjach urzędowych czy wystąpieniach oficjalnych ktoś używa słowa pieniążki.

Zadanie Utwórz zdrobnienia od wyrazów: matka………………………………………. kot………………………………………….. babcia………………………………………

Zgrubienie (augmentativum) Wyraz pochodny, który wyolbrzymia jakieś cechy wyrazu podstawowego. Zgrubienie to słowo nacechowane emocjonalnie, na ogół negatywnie. Zdarza się jednak, że w określonym kontekście zyskuje wymiar pieszczotliwy lub żartobliwy.

Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Zwykłe matczysko Zgrubienie Matka Gracchów? Rzymska matrona? „Propagandowe” nazwisko? Nie, to tylko dobroć wcielona, Zwykłe matczysko. (…) Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, Zwykłe matczysko

Zadanie Utwórz zgrubienia od wyrazów: nos…………………………………. pies………………………………… uszy………………………………… gmach………………………………. ptak…………………………………..

Zadanie Wpisz odpowiednio do tabeli podane wyrazy: czambuł, kocisko, kurteczka, jabłkować, wszechleśnym, waćpan, córeńka, gniaździe, ptaszysko, peeling, nóżka, bucior archaizmy neologizmy zdrobnienia zgrubienia