Opracowanie alfabetyczne Katalogowanie książki jednotomowej

Według normy terminologicznej opis bibliograficzny to „uporządkowany zespół danych o książce lub innym dokumencie służących jego identyfikacji, z reguły przejmowanych z opisywanego dokumentu w niezmienionej postaci, oraz informacji uzupełniających i interpretujących te dane"'. Bibliotekarze szkolni mogą sporządzać opisy książek samodzielnie, oryginalnie katalogując na karcie katalogowej lub w katalogu komputerowym. Jeżeli używają oprogramowania umożliwiającego kopiowanie gotowych opisów,, to powinni je przejmować z baz oferowanych przez Bibliotekę Narodową oraz katalogu centralnego NUKat. Mimo to często - z różnych powodów - bibliotekarz musi katalogować samodzielnie. Nowy opis powinien być zgodny z ustanowionymi w Polsce normami i przepisami katalogowania. Podstawowe dokumenty w tej kwestii to:

PN-82/N-01152.01 Opis bibliograficzny. Książki. PN -N-01152-1 /A 1:1997 Opis bibliograficzny. Książki. Zmiana Al. Lenartowicz M. Przepisy katalogowania książek. Cz. 1. Opis bibliograficzny. Warszawa, 1983. Toż. Wyd. 2, 1987. Pomocne mogą być także instrukcje katalogowania w formacie MARC: Byczkowska Z, Opis książki w formacie MARC 21. Warszawa, 2002. Lenartowicz M., Paluszkiewicz A. Format USMARC rekordu dla książki. Warszawa, 2000. Gdy norma i przepisy katalogowania zawierają alternatywne rozwiązania, wybiera się sposób postępowania obowiązujący w katalogu centralnym. Według Polskiej Normy przedmiotem opisu może być: - książka jednotomowa, - książka wielotomowa: całość, określona liczba tomów lub jeden z tomów, - niesamoistna wydawniczo część książki (odrębna praca, rozdział, ustęp). W zależności od rodzaju jednostki opisu należy wybrać odpowiednią jego budowę, określoną w normie.

Opis bibliograficzny książki składa się z elementów pogrupowanych w strefy i oznaczonych znakami umownymi. Liczba stref i elementów występujących w opisie zależy od stosowanego stopnia szczegółowości. Biblioteki szkolne, podobnie jak naukowe i publiczne, stosują drugi stopień szczegółowości, czyli podają elementy obowiązkowe i zalecane w normie. Poniżej zamieszczono tablicę, która przedstawia kolejność stref, następowanie po sobie elementów w strefie oraz znaki umowne oddzielające strefy i elementy w ich obrębie. Przed i po znaku umownym należy stosować odstęp (spację). Kropki i przecinka nie poprzedza się odstępem (natomiast odstęp powinien wystąpić po tych znakach). Nawiasy okrągłe należy traktować jako jeden znak, stosując odstęp przed pierwszym i po drugim nawiasie. Podano także podstawowe źródła danych określone dla każdej strefy. Dane pochodzące spoza podstawowego dla danej strefy źródła danych należy ujmować w nawiasy kwadratowe.

Wzór układu elementów opisu książki jednotomowej

Elementy opisu bibliograficznego książki jednotomowej Pismem półgrubym zaznaczono elementy obowiązkowe, są one niezbędne dla identyfikacji książki i należą do pierwszego stopnia szczegółowości opisu. Można go stosować w katalogach nabytków i kartotekach zagadnieniowych. Tytuł właściwy / pierwsze oznaczenie odpowiedzialności.-Oznaczenie wydania.-Miejsce wydania

Elementy opisu bibliograficznego książki jednotomowej Drugi stopień – obejmujący elementy obowiązkowe i zalecane, bliżej charakteryzujące książkę lub jej opisywaną część, stosowany w katalogach bibliotecznych Trzeci stopień – obejmujący wszystkie elementy ( patrz norma PN-82/N-01152.01, tabl1) stosowany w bibliografii narodowej W katalogach biblioteki szkolnej należy stosować drugi stopień szczegółowości Oprócz opisu bibliograficznego na karcie katalogowej umieszcza się elementy porządkowe: hasło, sygnaturę, numer (numery) inwentarza, znak klasyfikacji. Znak klasyfikacji, a szczególnie sygnaturę w niektórych bibliotekach pisze się ołówkiem, ponieważ mogą ulegać zmianie, ale ponieważ napisy takie szybko się ścierają, praktyczniej jest pisać atramentem, a jeśli trzeba zmienić sygnaturę, przepisuje się kartę na nowo.

Opis na karcie katalogowej Opisy na karcie katalogowej należy rozpoczynać od nowego wiersza z akapitem (pod trzecią literą hasła). Są to: strefa 1 — tytułu i oznaczenia odpowiedzialności, strefa 4 — adresu wydawniczego, strefa 6 — serii, strefa 7 — uwag, strefa 8 — ISBN. W opisach pierwszego i drugiego stopnia szczegółowości również jest zalecane użycie znaków umownych. W przypadku przyjęcia systemu znaków umownych należy go stosować w całości; nie dopuszcza się dowolnego wyboru poszczególnych znaków.

Opisy na karcie katalogowej Przed i po znaku umownym należy stosować odstęp. Kropki i przecinka nie należy poprzedzać odstępem — odstęp powinien występować tylko po tych znakach. Nawiasy okrągłe i kwadratowe należy traktować jako jeden znak, stosując odstęp przed pierwszym nawiasem i po drugim. W nawiasach kwadratowych ujmuje się dane pochodzące spoza wyznaczonego dla danej strefy podstawowego źródła danych, tzn. pochodzące zarówno z opisywanej książki jak i spoza niej. Jeżeli daną strefę rozpoczynamy od nowego wiersza, pomijamy znak umowny poprzedzający strefę lub zastępujemy go kropką umieszczoną na końcu poprzedniej strefy albo nie stawiamy żadnego znaku. W dalszych przykładach wybieramy to ostatnie rozwiązanie.

Opisy na karcie katalogowej Jeżeli w opisie używa się także znaków przestankowych (np. przejętych z opisywanej książki), należy je podawać z tradycyjnymi właściwymi im odstępami. Nie pomijamy znaków umownych, nawet jeśli spowoduje to wystąpienie dwóch lub więcej znaków koło siebie. Wyjątek stanowi kropka, której nie należy dublować. Występujące w książce nawiasy kwadratowe (z wyjątkiem użytych w formułach matematycznych, chemicznych itp.) należy zamienić w opisie na okrągłe. Inne rodzaje nawiasów należy przejmować bez zmian.

Opisy na karcie katalogowej Zaleca się skracać wyrazy typowe, np. określenia funkcji w oznaczeniu odpowiedzialności (red., oprać, itp.), określenia charakteryzujące wydanie (wyd. popr. i rozsz. itp.). Stosowanie skrótów określa norma PN-85/N-01158 (6) i PN-68/N-01178 (7). Dopuszcza się skracanie nazw własnych, np. nazwy miejsca wydania (Wwa), nazwy wydawcy (Państ. Wydaw. Nauk. lub PWN). Skróty te należy stosować konsekwentnie. Elementy opisu pisane alfabetem nie łacińskim, np. w języku rosyjskim trzeba transliterować. Zasady transliteracji alfabetów cyrylickich podaje norma PN-70/N-01201 (5).

Układ elementów opisu na karcie katalogowej dzieła jednotomowego według drugiego stopnia szczegółowości przedstawia się następująco:

Przykład

Książka wielotomowa Książkę wielotomową można opisywać na jednym poziomie albo na dwóch poziomach. Opis na jednym poziomie można stosować w katalogu bibliotecznym tylko dla książek skompletowanych w całości. W bibliotece szkolnej warto zdecydować się na opis wydawnictw wielotomowych na dwóch poziomach: czyni to kartę katalogową bardziej czytelną. Na pierwszym poziomie należy podawać elementy wspólne dla wszystkich tomów, na drugim poziomie od nowego wiersza z wcięciem — indywidualne elementy poszczególnych tomów. Jeżeli kataloguje się książkę wielotomową w trakcie jej kompletowania, na pierwszym poziomie podaje się rok wydania tomu pierwszego lub najwcześniej wydanego i zostawia miejsce na ewentualne wpisanie roku wydania ostatniego tomu. Na drugim poziomie podaje się rok wydania każdego tomu.

Opis książki wielotomowowej na jednym poziomie

Opis książki wielotomowowej na dwóch poziomach

Oto najważniejsze uwagi dotyczące poszczególnych stref. Strefa 1 — tytułu i oznaczenia odpowiedzialności: 1. Tytuł zbyt długi można skracać, zachowując co najmniej trzy pierwsze wyrazy i nie zmieniając jego sensu. Opuszczenia należy zaznaczać wielokropkiem ujętym w nawiasy kwadratowe, np.: Nowe Ateny, albo Akademia wszelkiej sciencyi pełna [... ] lub tylko: Nowe Ateny [...]. 2. W miarę potrzeby można rozwiązywać występujące w tytule skróty, podając pełne rozwiązanie słowne w nawiasach kwadratowych, np.: Technologia i pomiary dla zsz [zasadniczych szkół zawodowych] To samo dotyczy liczb: 12 [Dwanaście] złotych bajek Rozwiązywanie skrótów wyrazowych i liczb jest konieczne w haśle.

3. Tytuł niejasny zaleca się objaśnić uzupełnieniem podanym bezpośrednio po tytule w powiązaniu składniowym z nim lub jako dodatek do tytułu bądź w strefie uwag, np.: Zadania [z geometrii] Wilanów : [przewodnik] Tajemnice starych kamienic W strefie uwag: Dotyczy Łodzi 4. Można pomijać pierwsze oznaczenie odpowiedzialności, jeżeli jest ono identyczne z hasłem pod względem zawartości i formy, pod warunkiem, że występuje jeden autor, np.: WIŚNIEWSKI Wojciech Beata ma oczy brązowe / [ii. Antoni Chodorowski]

Mimo że norma taką możliwość dopuszcza, raczej należy oznaczać odpowiedzialność w sposób konsekwentny, ponieważ czytelnik raz spotykając oznaczenie odpowiedzialności (w przypadku dwóch lub trzech autorów), innym razem nie, może czuć się zaskoczony29. 5. W pierwszym oznaczeniu odpowiedzialności należy podawać autorów, jeżeli jest ich nie więcej niż trzech, redaktora, jeżeli autorów jest więcej niż trzech, ciało zbiorowe, jeśli książka dotyczy działalności tego ciała i ma charakter informacyjny lub administracyjny, np.: Gimnastyka korekcyjno-kompensacyjna w szkole / Jerzy Kołodziej, Krzysztof Kołodziej, Irena Momola Słownik kultury antycznej : Grecja, Rzym / red. Lidia Winniczuk Minimum programowe przedmiotów ogólnokształcących w szkołach podstawowych i średnich obowiązujące od 1 września 1992 / Ministerstwo Edukacji Narodowej

6. Stosuje się selekcję współtwórców wymienionych poza główną stroną tytułową, np. uwzględniając tylko tłumaczy na język polski, autorów obszerniejszych przedmów i wstępów, ilustratorów w zależności od wkładu pracy, np.: Baśnie / Wilhelm i Jakub Grimm ; przeł. [z niem.] Marceli Tarnowski ; ii. Bożena Truchanowska, Wiesław Majchrzak Konrad Wallenrod / Adam Mickiewicz ; oprać. Stefan Chwin 7. W przypadku prac współwydanych pod tytułem wspólnym jako tytuł właściwy należy traktować tytuł wspólny, zaś występujące na stronie tytułowej tytuły poszczególnych prac zawartych w książce zaleca się podawać w strefie uwag, np.:

Prace współwydane pod tytułem wspólnym jako tytuł właściwy

W przypadku prac współwydanych bez tytułu wspólnego należy podać tytuły poszczególnych prac w kolejności ich występowania na stronie tytułowej. Po tytułach poszczególnych prac należy podawać dodatki do tytułu, oznaczenia odpowiedzialności oraz oznaczenia wydania. Dane dotyczące prac tego samego autorstwa należy oddzielać średnikiem, dane dotyczące prac odmiennego autorstwa — kropką (12. 10).

Przykład

W przypadku prac współwydanych bez wspólnego tytułu należy sporządzić odrębne opisy bibliograficzne prac niesamoistnych wydawniczo (wymienię w dalszej części wykładu). Np.

Strefa 2 — wydania: Pomija się jak dotychczas oznaczenie wydania pierwszego. Strefa 4 — adresu wydawniczego: 1. Dopuszcza się skracanie nazwy miejsca wydania, np. Wwa. 2. Jeżeli w książce wymieniono dwa miejsca wydania odnoszące się do jednego wydawcy, należy przejąć do opisu nazwy obu miejsc. Jeżeli wymieniono więcej niż dwa miejsca wydania odnoszące się do jednego wydawcy, należy przejąć nazwę podaną na pierwszym miejscu, np.: Na karcie tytułowej: Wrocław - Warszawa - Kraków - Gdańsk Zakład Narodowy im. Ossolińskich Na karcie katalogowej: Wrocław : Zakł. Nar. im. Ossolińskich

3. Jeżeli w książce brak nazwy miejsca wydania, należy podać skrót „B 3. Jeżeli w książce brak nazwy miejsca wydania, należy podać skrót „B.m." albo wybrać jedno z rozwiązań, wymienionych w normie (1, s. 24-25) 4. W nazwie wydawcy można stosować pełną nazwę, np.: Państwowy Instytut Wydawniczy, skrót: Państ. Inst. Wydaw. lub akronim: PWN. Jednakże akronim nie będzie podawał jednoznacznej informacji o nazwie wydawcy w przypadku, gdy różne wydawnictwa mają identyczny akronim, np. Wydawnictwo Literackie, Wydawnictwo Lubelskie (WL). Trzeba podawać tylko nazwy niezbędne do identyfikacji wydawcy, np. „Nasza Księgarnia" NK zamiast: Instytut Wydawniczy „Nasza Księgarnia".

5. Jeżeli w książce wymienia się dwóch wydawców, należy przejąć do opisu nazwy ich obu. Nazwy poszczególnych wydawców należy poprzedzać nazwami odpowiadających im miejsc wydania, jeśli są różne. Nazwę wspólnego miejsca wydania należy podawać tylko raz, przed nazwą pierwszego wydawcy. Przykłady: Opole : Instytut Śląski ; Katowice : „Śląsk" Warszawa : Agencja Autorska : „Czytelnik" Jeżeli w książce wymieniono więcej niż dwóch wydawców, należy przejąć nazwę pierwszego wydawcy. Jeżeli jednak nazwa dalszego wydawcy jest wyróżniona typograficznie, należy przejąć nazwę wyróżnioną. Pominięcie nazw innych wydawców należy zaznaczać skrótem „i in.", np. Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze [i in.].

6. Jeżeli w książce brak nazwy wydawcy, należy podać skrót „b. w 6. Jeżeli w książce brak nazwy wydawcy, należy podać skrót „b.w.", albo wybrać jedno z innych rozwiązań wymienionych w normie (1, s. 27). 7. Jeżeli w książce brak daty wydania, nie należy podawać skrótu „b.r.", lecz zastosować jedno z poniższych rozwiązań, zachowując kolejność: a) przejąć z książki rok dystrybucji, poprzedzając go skrótem „dystr.": [dystr.] 1935; b) przejąć z książki rok copyrightu i poprzedzić go skrótem „cop.", np.: cop. 1980; c) podać w nawiasach kwadratowych rok wydania ustalony na podstawie tekstu książki lub źródeł spoza niej, np. na podstawie bibliografii, katalogu wydawniczego: [1980] d) podać w nawiasach kwadratowych rok przybliżony, poprzedzony odpowiednim wyjaśnieniem : „ok.", „przed", „po" itp.: [ok. 1980] lub lok przypuszczalny, uzupełniony znakiem zapytania: [1950 ?]

Strefa 5 — opisu fizycznego 1. Należy podawać liczbę stron, kart lub łamów cyframi użytymi w książce, np. - IX, 210 s. Po liczbie należy podać skrót odpowiedniego określenia („s.", „k") lnb wyraz „łamy": . - 40 s. . - 100 k. 2874 łamy 2. Jeżeli w książce brak liczbowania stron (kart, łamów), należy policzyć stronice (w przypadku druku dwustronnego) lub karty (w przypadku druku jednostronnego) i podać ich liczbę w nawiasach kwadratowych: ■ - [50] k. Dopuszcza się (np. dla książek obszernych) podawać przybliżoną liczbę stron lub kart bez nawiasów kwadratowych, poprzedzoną skrótem „ok.": • - ok. 700 s.

3. Można pomijać strony nieliczbowane, albo można je podać w nawiasach kwadratowych, jeśli uznamy to za konieczne, np. ze względu na ich dużą liczbę lub wartość zamieszczonych na nich informacji: . - 212, [10] s. 4. Należy podawać liczbę tablic, dodając odpowiednie skróty": „s. tabl.", »k. tabl.". Skrót „tabl." można zastąpić skrótem określenia rodzaju ilustracji umieszczonych na tablicach: „fot.", „portr.", „rys.", „wykr." w po-rządku alfabetycznym lub słowem „mapy", „nuty", np.: ■ - 212 s., 24 s. tabl. •-HOs., [10] k. map Tablice — załączniki do książki, ilustrujące tekst, często na innym papierze, nie wliczone do ogólnej paginacji.

5. Jeżeli na stronach (kartach, łamach) zawierających tekst występują także ilustracje, należy podawać w opisie skrót „ii." jeżeli są to ilustracje barwne, dodajemy skrót „kolor.". 6. Oznaczając format książki należy podawać wysokość książki mierzoną wzdłuż grzbietu w centymetrach z zaokrągleniem w górę do pełnego centymetra, np. dla wysokości 17,2 cm należy podać 18 cm. Jeżeli kształt książki jest nietypowy (np. gdy szerokość przewyższa wysokość), należy również podać jej szerokość: ; 21 x 30 cm7. W przypadku dokumentu towarzyszącego należy podawać określenie charakteryzujące dokument. Można podawać ponadto opis fizyczny dokumentu towarzyszącego: + 2 płyty + mapy : 20 k. map ; 31 cm

Strefa 6 — serii 1. Numer książki w obrębie serii należy podawać cyframi arabskimi, np.: (Biblioteka Jakości ; 4). Jeżeli w książce numerowi towarzyszy określenie: numer, tom, zeszyt itp., należy je przejąć, stosując odpowiedni skrót: (Biblioteka Problemów, ISSN 0137-5032 ; t. 260) (Biblioteka Narodowa. Seria 1, ISSN 0208-4104 ; nr 233)

Strefa 7 — uwag 1. W strefie uwag należy podawać dodatkowe informacje uznane za ważne. Norma (1) podaje wiele przykładów uwag. W praktyce szkolnej mogą być przydatne — zwłaszcza w szkole średniej — uwagi o materiałach uzupełniających tekst główny, jak bibliografia załącznikowa, streszczenie, indeksy, tabele: Bibliografia. - Indeksy: autorski, przedmiotowy Uwagi oddzielamy znakiem „. -". 2. Trzeba podać w uwagach informację o pracach współwydanych pod wspólnym tytułem, jeżeli tytuły poszczególnych prac są podane na stronie tytułowej (patrz: uwagi dotyczące strefy 1, pkt 7). 3. Należy też poinformować o tym, że egzemplarz jest uszkodzony, choć właściwie w bibliotece szkolnej taka książka powinna być usunięta z księgozbioru, chyba że nie ma innego egzemplarza: Egzemplarz uszkodzony: brak s. 121-136 Egzemplarz uszkodzony: brak końca po s. 121

Strefa 8 — ISBN — Międzynarodowego Znormalizowanego Numeru Książki (International Standard Book Number), który obowiązuje w Polsce od 1.01-1975 r., a wydawnictwa zaczęły podawać go na książkach od 1979 r. / ajpierw PWN), „Przewodnik Bibliograficzny" od 1985 r.

Dużym ułatwieniem — podobnie jak przy klasyfikacji książek jest przejmowanie opisów bibliograficznych z „Przewodnika Bibliograficznego". Pełne opisy bibliograficzne w nim zawarte sprowadzamy do drugiego stopnia szczegółowości i wyróżniamy akapitami odpowiednie strefy. przykład: Opis książki zawarty w „Przewodniku Bibliograficznym":

Mimo że norma taką możliwość dopuszcza, raczej należy oznaczać odpowiedzialność w sposób konsekwentny, ponieważ czytelnik raz spotykając oznaczenie odpowiedzialności (w przypadku dwóch lub trzech autorów), innym razem nie, może czuć się zaskoczony29.

■ Hasło Hasło to wyraz (wyrazy) wysunięte na początek pozycji katalogowej. Hasło decyduje o umiejscowieniu, zaszeregowaniu alfabetycznym danej pozycji w katalogu, stanowi punkt dostępu do opisu bibliograficznego. Hasła poprzedzające opis bibliograficzny w pozycji katalogowej nazywa się hasłami opisu bibliograficznego lub hasłami formalnymi. Hasłem opisu bibliograficznego może być: - hasło osobowe, którego jedyną lub pierwszą częścią jest nazwa osobowa (nazwisko i imię, bądź nazwa zaczynająca się od imienia, pseudonim, nazwa związana z godnością osoby itp.);

Hasło - hasło korporatywne, którego jedyną lub pierwszą częścią jest nazwa ciała zbiorowego; jako ciało zbiorowe traktuje się organizację lub grupę osób i/lub organizacji, która identyfikowana jest własną indywidualną nazwą (np. instytucja, stowarzyszenie); pojęcie to obejmuje również okolicznościowe grupy i imprezy, jeżeli mają one własną nazwę, (np. konferencje, spotkania, kongresy, festiwale, targi, spotkania);

Hasło tytuł ujednolicony - tytuł dokumentu w najbardziej znanej formie, służący do grupowania opisów różnych wydań tego samego dzieła opublikowanych pod różnymi tytułami właściwymi; tytuł ujednolicony stosuje się jako hasło przy opisie anonimów klasycznych (starożytnych i średniowiecznych dzieł o nieustalonym autorstwie, publikowanych wielokrotnie w różnych językach, pod różnymi tytułami), ksiąg świętych (Biblia, Koran, Talmud), tytułów często wydawanych i tłumaczonych dzieł autorskich;

Hasło - tytuł formalny - tytuł nadawany przez opisującego, służący do grupowania opisów dokumentów tego samego rodzaju, nadawanie tego tytułu jest zawsze fakultatywne, uzależnione od potrzeb (może wystąpić jako hasło dodatkowe opisów katalogów wystaw, księgarskich i handlowych oraz sprawozdań okresowych i programów teatralnych).

Hasło Podstawową zmianą w dotychczasowych pojęciach jest to, że hasło nie należy do opisu bibliograficznego, jest zewnętrzne w stosunku do niego. Hasło dodawane jest przez katalogującego i powinno mieć formę ujednoliconą. Ustalanie ujednoliconej formy hasła polega na nadaniu nazwie czy tytułowi odpowiedniej sformalizowanej postaci umożliwiającej jednoznaczną identyfikację osoby, ciała zbiorowego, dzieła opisywanego pod tytułem ujednoliconym lub formalnym.

Hasło Każde z tych haseł może towarzyszyć opisowi bibliograficznemu^ nemu jako hasło główne lub dodatkowe. Hasto główne to hasło, pod którym katalogowany dokument musi być wykazany w katalogu alfabetycznym. Hasło dodatkowe to hasło, pod którym — niezależnie od hasła głównego— należy (hasło dodatkowe obowiązkowe) lub można (hasło dodatkowe fakultatywne) wykazać katalogowany dokument.

Hasło Według międzynarodowych zasad w haśle, zarówno głównym jak i dodatkowym, podaje się zawsze tylko jedną nazwę (autora, ciała zbiorowego) lub jeden tytuł ujednolicony, także w przypadku gdy tych nazw lub tytułów jest dwa lub trzy.

■ Pozycje katalogowe W katalogu mogą wystąpić trzy typy pozycji: -pozycja katalogowa główna, w której opis bibliograficzny poprzedzony jest hasłem głównym - odpowiada dawnej karcie głównej, - pozycja katalogowa dodatkowa, w której opis bibliograficzny poprzedzony jest hasłem dodatkowym - zastępuje odsyłacze szczegółowe i karty cząstkowe, - odsyłacze całkowite typu zob. lub uzupełniające zob. też - odpowiadają odsyłaczom ogólnym, autorskim i tytułowym.

Hasło Wyróżnianie haseł głównych i dodatkowych nie ma większego znaczenia w katalogach komputerowych, ponieważ w takich katalogach możliwe jest wyszukiwanie równorzędne pozycji według różnych elementów opisu. Natomiast dla potrzeb tradycyjnych katalogów alfabetycznych niezbędne jest wskazanie, pod jakimi hasłami opis musi być wykazany, a stosowanie których haseł zależy od decyzji biblioteki. Wyróżnianie pozycji głównych i dodatkowych istotne jest także dla wykazu nowości czy bibliografii, w której z zasady podaje się tylko pozycję główną, a dodatkowe punkty dostępu zapewniają indeksy.

Pozycja główna. Opis bibliograficzny w pozycji głównej poprzedzony jest hasłem głównym. W roli hasła głównego może wystąpić hasło osobowe, hasło korporatywne, tytuł ujednolicony lub formalny. W katalogu alfabetycznym dla danego dzieła sporządzić należy jedną pozycję główną zawierającą opis bibliograficzny tego dzieła opatrzony hasłem głównym, albo - w określonych przypadkach —pozycję główną bez hasła głównego.

Pozycja główna pod hasłem głównym osobowym

Pozycja główna pod hasłem głównym korporatywnym

Pozycja główna pod tytułem ujednoliconym [zapis kolejnych stref opisu w ciągłości wiersza]

Pozycja główna bez hasła głównego O zaszeregowaniu alfabetycznym danego opisu bibliograficznego decyduje hasło. W przypadku pozycji głównej bez hasła głównego, o zaszeregowaniu w ciągu alfabetycznym katalogu decyduje tytuł właściwy dzieła, ale nie stanowi on hasła

Pozycje dodatkowe Pozycja dodatkowa zawiera ten sam opis bibliograficzny co w pozycji głównej, poprzedzony za każdym razem ujednoliconą nazwą innego autora lub ciała zbiorowego (rzadziej innym tytułem ujednoliconym). Pozycje dodatkowe sporządzone pod hasłami dodatkowymi dla nazwy drugiego i trzeciego autora (ciała zbiorowego, imprezy, tytułu ujednoliconego) określane są jako dodatkowe, ale w katalogu pełnią w zasadzie funkcję równorzędną z pozycją główną dla pierwszej nazwy lub tytułu. Podstawę umiejscowienia w katalogu alfabetycznym pozycji głównej i pozycji dodatkowej za każdym razem stanowi nazwa danego autora (ciała zbiorowego, imprezy, tytuł ujednolicony) i tytuł właściwy katalogowanego dokumentu. Przy takiej organizacji katalogu alfabetycznego wszystkie prace danej osoby będą wykazane w jednym szeregu alfabetycznym według tytułów właściwych bez względu na to, czy w dokumencie nazwa autora wymieniona była na pierwszym, drugim czy trzecim miejscu, czyli czy hasło dla danego autora określono jako hasło główne czy dodatkowe. Taka zmiana w zasadach budowy katalogu powinna sprzyjać ułatwieniu wyszukiwania w nim, a więc odpowiadać zapotrzebowaniu czytelników

Wśród pozycji dodatkowych wyróżnić można: - pozycje dodatkowe obowiązkowe - pod hasłem dodatkowym obowiązkowym, - pozycje dodatkowe fakultatywne - pod hasłem dodatkowym fakultatywnym. W przypadku pozycji dodatkowych sporządzanych pod hasłem osobowym, do hasła osobowego może być dodane określenie rodzaju współpracy lub hasło osobowe może występować bez takiego określenia. Jeżeli pozycje dodatkowe dotyczą autorów, nigdy nie są uzupełniane o określenie rodzaju współpracy.

Pozycja główna pod hasłem głównym dla nazwy autora wymienionego na pierwszym miejscu

Pozycja dodatkowa obowiązkowa, pod hasłem dodatkowym dla nazwy drugiego autora

Pozycja główna pod hasłem głównym dla nazwy autora głównego (w dokumencie nazwa autora głównego oddzielona od nazw współautorów wyrażeniem „oraz")

Pozycja dodatkowa obowiązkowa pod hasłem dodatkowym dla nazwy współautora

Pozycja dodatkowa obowiązkowa pod hasłem dodatkowym dla nazwy współautora

Pozycja dodatkowa pod hasłem dodatkowym obowiązkowym dla nazwy autora wymienionego na pierwszym miejscu - autorów jest więcej niż trzech i żaden nie został uznany za autora głównego

Pozycja główna bez hasła głównego

Pozycja dodatkowa obowiązkowa, pod hasłem dodatkowym dla redaktora zbioru prac różnych autorów, z określeniem rodzaju współpracy

Pozycja dodatkowa obowiązkowa, pod hasłem dodatkowym dla redaktora zbioru prac różnych autorów, z określeniem rodzaju współpracy

Pozycja główna bez hasła głównego

Pozycja dodatkowa pod obowiązkowym hasłem dodatkowym dla twórcy antologii, z określeniem rodzaju współpracy

Pozycje dodatkowe fakultatywne Pozycje dodatkowe fakultatywne można sporządzać dla różnych współtwórców dokumentu, czyli dla osób współdziałających przy opracowaniu dokumentu, np. dla autora przedmowy, wstępu, posłowia, redaktora dokumentu, dla którego pozycja główna sporządzona jest pod hasłem głównym autorskim, redaktora wydawnictwa ciągłego, tłumacza, ilustratora. Hasłom dodatkowym osobowym w pozycjach dodatkowych fakultatywnych zawsze towarzyszy określenie rodzaju współpracy. Pozycje dodatkowe fakultatywne można również sporządzać pod hasłem dla nazwy instytucji sprawczej, jeżeli katalogowany jest druk zwarty, pod nazwą instytucji nadającej tytuł naukowy, jeżeli kataloguje się dysertację, czy np. pod nazwą wydawcy i drukarni, jeżeli kataloguje się stary druk.

Pozycja główna pod hasłem głównym dla nazwy autora

Pozycja dodatkowa pod fakultatywnym hasłem dodatkowym dla nazwy ilustratora, z określeniem rodzaju współpracy

Pozycja dodatkowa pod fakultatywnym hasłem dodatkowym dla nazwy tłumacza, z określeniem rodzaju współpracy

Odsyłacze Omówione powyżej pozycje dodatkowe obowiązkowe i fakultatywne zastępują stosowane dotychczas według przepisów Grycza/Borkowskiej odsyłacze szczegółowe. Odsyłacze nie dotyczą bezpośrednio opisów bibliograficznych dokumentów, tylko haseł, którymi pozycje katalogowe są opatrzone; stanowią, obok haseł głównych i dodatkowych, elementy kartoteki haseł wzorcowych. Odsyłacz całkowity typu zob. kieruje użytkowników katalogu od wariantu hasła do haseł ujednoliconych, pod którymi pozycje katalogowe są wykazane. Odsyłacz uzupełniający typu zob. też wskazuje na powiązania pomiędzy różnymi hasłami ujednoliconymi.

Odsyłacze całkowite

Odsyłacze całkowite

Odsyłacze uzupełniające

Odsyłacze uzupełniające

Odsyłacze uzupełniające

■ Szeregowanie pozycji katalogowych w katalogu alfabetycznym Kolejność szeregowania pozycji katalogowych, których kolejne elementy (strefy szeregowania, np. hasło, tytuł, data wydania) są identyczne, jest następująca: odsyłacze typu zob., odsyłacze typu zob. też, pozycje główne, pozycje dodatkowe. O zaszeregowaniu alfabetycznym danej pozycji w katalogu decyduje hasło. Przy szeregowaniu bierze się pod uwagę poszczególne wyrazy w haśle, także dopowiedzenia (np. daty biograficzne i tytuły zawodowe przy haśle osobowym), zaś w obrębie wyrazu - litery. Nie uwzględnia się natomiast określeń rodzaju współpracy (np. red., tł., ii.). Pozycje główne oraz pozycje dodatkowe, których hasła nie mają dodanego określenia rodzaju współpracy szeregowane są tak samo: następnym elementem, który decyduje o ich miejscu w układzie alfabetycznym katalogu, jest tytuł właściwy.

Szeregowanie pozycji katalogowych w katalogu alfabetycznym Zatem kolejne elementy szeregowania tych pozycji to: hasło, tytuł właściwy, data wydania, miejsce wydania, oznaczenie tomu — w razie potrzeby dodatkowo - nazwa wydawcy, oznaczenie wydania. W przypadku wydawnictw wielotomowych można zmienić kolejność na: miejsce wydania, oznaczenie tomu, data wydania. Natomiast elementami szeregowania pozycji i z hasłem dodatkowym uzupełnionym określeniem rodzaju współpracy są kolejno: hasło dodatkowe, hasło główne, tytuł właściwy, data wydania, miejsce wydania, oznaczenie tomu - w razie potrzeby dodatkowo - nazwa wydawcy, oznaczenie wydania.

Wybór alfabetu Wybór alfabetu, według którego ma następować szeregowanie alfabetyczne haseł oraz dalszych elementów szeregowania istniejących na karcie katalogowej, należy do biblioteki, a użytkownika trzeba zapoznać z wybraną metodą poprzez odpowiednie informacje w katalogu. Szeregować można według: - alfabetu polskiego, - alfabetu międzynarodowego, tj. uwzględniać znaki diakrytyczne różnych języków, - alfabetu łacińskiego, sprowadzając do liter podstawowych litery z akcentami i znakami diakrytycznymi, - kryteriów mieszanych.

Wybór alfabetu Małe biblioteki szkolne, posiadające zbiory głównie w języku polskim, mogą stosować kryterium mieszane, tzn. podstawą układu kart katalogowych może być porządek alfabetu polskiego, natomiast w przypadku wystąpienia nielicznych haseł w językach obcych litery ze znakami diakrytycznymi przy szeregowaniu mogą być sprowadzane do liter podstawowych - czyli litery łacińskie, do których dodane są akcenty lub znaki diakrytyczne (poniżej, powyżej, przecinające literę), należy szeregować tak, jakby żaden znak graficzny nie istniał.

Wybór alfabetu Najbardziej praktyczne jest jednak przyjęcie jednolitego szeregowania wszystkich terminów w katalogu (zapisanych w polskimi innych alfabetach), tj. według liter podstawowych alfabetu łacińskiego. Biblioteki obok katalogów kartkowych coraz częściej posiadają również katalogi komputerowe (lub będą przechodzić na katalogi komputerowe). W tych ostatnich korzystniejsze jest szeregowanie tak samo haseł w języku polskim i obcym, ponieważ wtedy niezależnie od tego czy użytkownik wprowadzi z klawiatury termin wyszukiwawczy ze znakami diakrytycznymi (polskimi lub obcymi), lub bez tych znaków, powinien otrzymać odpowiedni (ten sam) rezultat wyszukiwawczy.

Wybór alfabetu Ponadto warto pamiętać, że międzynarodowe przepisy zmierzają do uzyskania większej jednolitości w szeregowaniu w katalogach bibliotecznych, tak tradycyjnych jak i komputerowych, a także w bibliografiach i w bazach danych. Zalecają zatem szeregowanie według alfabetu łacińskiego, tj. 26 liter alfabetu łacińskiego w ogólnie przyjętym porządku alfabetycznym, a mianowicie : a b cdefgh ij kl tn n o p q r s tuvwxyz, niezależnie od praktyk narodowych.

Podsumowanie Zmiany, jakie przyniosły wspomniane na wstępie Polskie Normy dotyczących haseł opisu bibliograficznego, były stosunkowo łatwe do wdrożenia w katalogach komputerowych i biblioteki, które tworzą takie katalogi, wykorzystując oprogramowania obsługujące kartoteki haseł wzorcowych, stosują od dawna rozwiązania zalecane w normach. Postanowienia omawianych norm przyjęto w Przewodniku Bibliograficznym i w Bibliotece Narodowej. Akademickie i publiczne biblioteki współpracujące w ramach NUKat także wdrożyły ustanowione w normach zasady formułowania ujednoliconej formy haseł oraz zasady ich dobom, korzystają z tej samej kartoteki haseł wzorcowych.

Podsumowanie Trzeba tutaj zaznaczyć, że wyróżnianie haseł głównych i dodatkowych w przypadku katalogów komputerowych nie ma większego znaczenia, ponieważ wyszukiwanie przez te hasła jest w takich katalogach równorzędne. Również podział pozycji na główne i dodatkowe w sensie fizycznym nie ma tam zastosowania, ponieważ sporządza się w zasadzie tylko jedną pozycję zawierającą opis bibliograficzny oraz wszystkie niezbędne hasła (hasło główne i hasła dodatkowe) w rekordzie bibliograficznym. Rekord bibliograficzny jest w katalogu komputerowym odpowiednikiem pozycji katalogowej. Obok pozycji katalogowych w katalogu potrzebne są także odsyłacze całkowite, kierujące użytkowników od wariantów haseł do haseł ujednoliconych (zob.) i odsyłacze uzupełniające, wskazujące na równorzędne fonriy haseł (zob. też), ale odsyłacze te mogą być generowane automatycznie przez oprogramowanie obsługujące katalog komputerowy na podstawie zawartości rekordu kartoteki haseł wzorcowych.

Podsumowanie Większość bibliotek stosujących zautomatyzowane systemy biblioteczne zamknęło już swoje katalogi kartkowe, nie tylko z powodu zmian, jakie wniosło ustanowienie norm, ale także dlatego, że równoczesne prowadzenie obu typów katalogów jest kosztowne i czasochłonne. Jeżeli biblioteki te, obok katalogów komputerowych, uzupełniają nadal prowadzone dotychczas katalogi kartkowe, to wdrożenie zaleceń ww. norm ograniczają zapewne jedynie do formy haseł, co zresztą też wymaga modyfikacji w katalogu. Inaczej jest w przypadku tradycyjnych katalogów kartkowych. Wdrożenie postanowień norm do prowadzonych dotychczas katalogów tradycyjnych wprowadza w organizacji katalogu zmiany na tyle duże, że kontynuowanie dotychczasowych katalogów nie jest możliwe.

Podsumowanie Wypada więc je zamknąć i zakładać nowe. Kontynuowanie wiązałoby się bowiem z całkowitą przebudową katalogu, z przepisaniem kart i ustawieniem ich w inaczej zbudowanym ciągu alfabetycznym. Konieczność zastąpienia szczegółowych odsyłaczy autorskich i tytułowych oraz kart cząstkowych pozycjami dodatkowymi, które w ciągu alfabetycznym kart będą miały inne miejsce niż wspomniane odsyłacze szczegółowe i karty cząstkowe, ingeruje w sposób zasadniczy w budowę katalogu. Jedynie dawne karty główne z opisem dzieła jednego autora bez problemu uznać by można za pozycje główne.

Podsumowanie Zasada podawania w haśle tylko jednej nazwy nie jest tylko zabiegiem „graficznym" -to znak zmiany filozofii budowy katalogu. Pozycja katalogowa, w której opis bibliograficzny opatrzony jest hasłem, funkcjonuje w katalogu samodzielnie (nie odsyła do innej pozycji), zaszeregowana jest w ciągu alfabetycznym wyznaczonym przez to hasło. Odsyłacze zaś dotyczą wyłącznie haseł (a nie opisów bibliograficznych) - poprzez wskazanie ujednoliconej formy hasła (zob.) mają wyszukiwanie ułatwiać lub poprzez wskazanie powiązań pomiędzy hasłami ujednoliconymi (zob. też) - rozszerzać jego zakres.

Podsumowanie Z tych powodów w najtrudniejszej niewątpliwie sytuacji są biblioteki samodzielnie opracowujące swoje zbiory w katalogach kartkowych. Mimo że zamknięcie dotychczasowego katalogu i zorganizowanie od podstaw nowego wymaga przede wszystkim zrozumienia konieczności zmian i dobrej woli bibliotekarzy do ich wprowadzania i zbędne są duże nakłady finansowe, to nie jest to decyzja prosta. Biblioteki nowo powstające z całą pewnością powinny budować katalog kartkowy według postanowień wspomnianych norm. Biblioteki, które mają możliwość zautomatyzowania swoich katalogów powinny wybierać do tego celu oprogramowania obsługujące kartoteki haseł wzorcowych.

Podsumowanie Biblioteki małe, prowadzące katalogi kartkowe według Skróconych przepisów Grycza/ Borkowskiej, powinny przynajmniej zapoznać się z przedstawionymi zmianami dotyczącymi nowych reguł budowania katalogu alfabetycznego i zastanowić się, w jaki sposób mogłyby te zmiany wprowadzić. W sprzyjających okolicznościach mogłyby rozpocząć organizowanie od podstaw nowego katalogu, prowadzonego konsekwentnie według nowych zasad, co zapewniłoby większą jego poprawność i ułatwiło wyszukiwanie. A w przypadku otwarcia się możliwości przejścia na katalog komputerowy wiedza ta mogłaby być pomocna przy wyborze odpowiedniego oprogramowania do jego obsługi.