Rozwój prenatalny

Okres prenatalny - od poczęcia do narodzin

Dlaczego warto o nim mówić? Około 85% ryzyka poważnych zaburzeń rozwojowych można przypisać temu co zdarzyło się w okresie prenatalnym

Zasady wzrostu i rozwoju organizmu w czasie rozwoju prenatalnego Prawo cefalokaudalne: określa rozwój ciała i umiejętności motorycznych w kierunku od głowy „ku dołowi” Prawo proksymodystalne: odnosi się do fizycznego i motorycznego rozwoju w kierunku od centrum na zewnątrz ciała

Pierwszy trymestr rozwoju prenatalnego

Pierwszy trymestr rozwoju – pierwszy miesiąc Około 18 (ok. 2,5 tyg.) dnia od poczęcia kształtuje się struktura serca zarodka Około 3 tygodnia w sercu zaczynają występować skurcze mięśni, choć nie podlegają kontroli nerwowej Pod koniec 1 miesiąca życia zaczyna rozwijać się centralny układ nerwowy (mózg i rdzeń kręgowy) Zaczynają się rozwijać wszystkie wewnętrzne organy: płuca, wątroba, nerki, gruczoły dokrewne i system trawienny Pod koniec 1 miesiąca widoczne są zawiązki, które staną się później rękami i nogami Przez cały okres prenatalny rozwój nóg jest opóźniony w stosunku do rozwoju ramion Pod koniec 1 miesiąca zarodek ma około 5 mm długości

Pierwszy trymestr rozwoju – drugi miesiąc Pod koniec 8 tyg zarodek ma ponad 2,5 cm długości i waży prawie 28 gramów Na końcu kręgosłupa zaczyna być widoczny mózg z dwoma możliwymi do rozpoznania płatami Wydłużają się kończyny – można już rozpoznać kolana i łokcie Również organy wewnętrzne kontynuują rozpoczęty w 1 miesiącu wzrost ale także zaczynają funkcjonować (np. nerki są w stanie usunąć kwas moczowy z naczyń krwionośnych) W 6 tyg pojawiają się uszy Pod koniec 8 tyg twarz zarodka ma już „ludzkie” rysy Pod koniec 8 tyg stają się widoczne zewnętrzne narządy płciowe

Pierwszy trymestr rozwoju – trzeci miesiąc Stale dojrzewają mózg i rdzeń kręgowy Stopniowo dojrzewają nerwy i mięśnie co prowadzi do występowania uogólnionych ruchów w odpowiedzi na pojawiające się zewnętrzne stymulacje Z końcem 12 tyg płód może już kopać, zginać palce rąk i nóg, poruszać kciukiem, a nawet robić zeza, rozwijają się nawet paznokcie Ma teraz ponad 7,5 cm długości i około 45 gramów Niemal całkowicie ukształtowane oczy posiadają (zamknięte) powieki Serce może już być słyszalne przy użyciu specjalistycznych urządzeń

Drugi trymestr rozwoju prenatalnego

Drugi trymestr rozwoju – czwarty miesiąc Gwałtowne przyspieszenie wzrostu Płód ma ponad 12 cm długości i waży około 300 gramów Głowa nieproporcjonalnie wielka w stosunku do reszty ciała Główne struktury mózgu przypominają podobne u człowieka dorosłego Płód jest dość aktywny (zamyka i otwiera usta) Skóra płodu jest przezroczysta (brak pigmentu), a zatem widać krążąca w naczyniach krew

Drugi trymestr rozwoju – piąty miesiąc Płód ma teraz 20 cm długości i waży ponad 0,5 kg Pojawiają się delikatne włoski na głowie – określane jako meszek (lanugo) - , które stopniowo pokrywają całe ciało Skóra pokryta jest woskopodobną substancją - mazią płodową -, która zabezpiecza płód przed ciągłym kontaktem z wodami płodowymi Wewnętrzne organy gwałtownie się rozwijają z wyjątkiem płuc, które rozwijają się z opóźnieniem Między 16 a 18 tyg matka zwykle odczuwa pierwsze ruchy płodu, określane jako – pierwsze odczuwalne ruchy płodu. Płód ma okresy snu i czuwania Podczas czuwania płód płacze, ssie palec, ma czkawkę, fika koziołki

Drugi trymestr rozwoju – szósty miesiąc Płód ma około 30 cm Zaczyna gromadzenie substancji tłuszczowych, jego waga sięga 800 gramów Zaczyna grubieć Rozwija się pigmentacja Na głowie rosną włosy Można też zauważyć delikatne rzęsy Rozpoczyna się twardnienie kości Mimo tych sygnałów dojrzałości płód miałby niewielkie szanse na przeżycie, gdyby urodził siew tym momencie trwania ciąży Głównym powodem śmierci wcześniaków jest niedojrzałość płuc i nerek

Trzeci trymestr rozwoju prenatalnego

Trzeci trymestr rozwoju – siódmy, ósmy i dziewiąty miesiąc Płód wydłuż się o około 50% i zyskuje około kg w 3 ostatnich miesiącach życia Przez ostatnie dwa miesiące płód przybiera średnio około 250 gramów na tydzień Dojrzewają korowe obszary mózgu odpowiedzialne za zachowania motoryczne i sensoryczne (rozwijają się odruchy, które ujawniają się w chwili urodzenia, np. odruch ssania)

Porównanie masy ciała i wielkości dziecka w poszczególnych okresach rozwoju prenatalnego Okres rozwoju Wielkość ciała Masa ciała Pierwszy miesiąc 5 mm Drugi miesiąc 2,5 cm 28 gramów Trzeci miesiąc 7,5 cm 45 gramów Czwarty miesiąc 12 cm 130 gramów Piąty miesiąc 20 cm 500 gramów Szósty miesiąc 30 cm 800 gramów Siódmy, ósmy Zwiększenie o około 50% 250 gramów na tydzień Dziewiąty miesiąc Średnio 52 cm Średnio 3200 gramów

Czynniki zaburzające rozwój prenatalny Szkodliwość danego czynnika dla rozwijającego się organizmu zależy od: Właściwości matki oraz łożyska, Właściwości konstytucyjnych dziecka, które czynią go mniej lub bardziej podatnym na szkodliwe czynniki, Okresu rozwojowego, w którym dany czynnik zadziałał Innych czynników, działających uprzednio lub w tym samym czasie, co zwiększa działanie głównego czynnika negatywnego, Rodzaju, siły i długości czasu działania bodźca uszkadzającego. Im wcześniejszy etap w rozwoju, tym szybsze tempo wzrostu, intensywne dojrzewanie, słabsza obrona kosmówkowa lub łożyskowa oraz odporność dziecka, stąd bardziej rozległe i poważne efekty patogenne działających czynników, które mogą zaburzyć kształtowanie się tego, co zostało dziedzicznie przekazane (okresy krytyczne)

Czynniki zaburzające rozwój prenatalny przyczyna genetyczne Przekazywane dziedzicznie lub spowodowane działaniem na komórki rozrodcze: zygotę i embrion szkodliwych czynników powodujących zmiany materiału dziedzicznego aberracje chromosomowe strukturalne aberracje chromosomowe liczbowe mutacje monogenowe mutacje poligenowe Paragenetyczne i pozagenetyczne Genetyczno-konstytucjonalne właściwości matki stanowiące tzw. regulator matczyny, wpływający na modyfikację predyspozycji genetycznych dziecka wirus pasożyt promieniowanie toksyny niedotlenienie Stany niedoborowe ilościowe (niedożywienie) i jakościowe (niedobory witamin) Choroby matki Komplikacje ciążowe Stres matki Urazy okołoporodowe

Teratogeny – leki terapeutyczne Możliwy skutek Aspiryna w dużych ilościach – poronienie, krwawienie, kłopoty noworodka z oddychaniem Barbituraty kłopoty noworodka z oddychaniem DES (lek zapobiegający poronieniom) anomalie narządów płciowych obu płci, rak pochwy i szyjki macicy u kobiet Izoretyna (wit. A używana przy leczeniu wysypek zniekształcenia głowy i uszu, uszkodzenia serca i centralnego układu nerwowego, problemy zachowaniowe Fenytoina (lek rozkurczowy) trzykrotny wzrost prawdopodobieństwa wystąpienia wad serca i zahamowania wzrostu Streptomycyna utrata słuchu Tetracyklina Najczęściej plamy na zębach, może wpływać na rozwój kości Talidomid Deformacje kończyn, deficyty sensoryczne, uszkodzenia narządów wewnętrznych, śmierć

Teratogeny – narkotyki Możliwy skutek Kokaina i „crack” zahamowanie wzrostu, przedwczesny poród, drażliwość noworodka, syndrom głodu narkotycznego Heroina i metadon zahamowanie wzrostu, przedwczesny poród, drażliwość noworodka, syndrom głodu narkotycznego, syndrom nagłej śmierci LSD i marihuana Przy znacznych ilościach – prawdopodobny powód przedwczesnych porodów i zahamowań wzrostu, uważane za przyczynę odrywania się kawałków chromosomów, ale efekt ten nie jest pewny

Teratogeny – warunki związane z matką Możliwy skutek Wiek nastoletnie matki oraz kobiety powyżej 35 roku życia mają dzieci z niższa wagą urodzeniową niż matki w optymalnym wieku rozrodczym, prawdopodobieństwo urodzenia dziecka z syndromem Downa rośnie wraz z wiekiem Alkohol uszkodzenia mózgu, serca, zahamowanie wzrostu, opóźnienie umysłowe, płodowy zespół alkoholowy Cukrzyca trzykrotny wzrost prawdopodobieństwa wystąpienia wszystkich typów wad wrodzonych, nie wyłączając takich jak: bezmózgowie, rozszczepienie kręgosłupa, wady wrodzone serca Niedożywienie wzrost prawdopodobieństwa zahamowania wzrostu, wcześniactwo, kłopoty z koncentracja uwagi, małe zdolności społeczne, szczególnie wtedy gdy matka była niedożywiona w okresie poprzedzającym ciążę Fenyloketonuria opóźnienia rozwojowe mózgu i głowy, opóźnienie umysłowe, wady serca Papierosy zahamowanie wzrostu, wcześniactwo

Teratogeny – infekcje Infekcje Możliwy skutek AIDS Cytomegalowirus wrodzone deformacje, dziecko bezbronne wobec infekcji Cytomegalowirus głuchota, ślepota, anomalie rozwoju głowy i mózgu, opóźnienie umysłowe Liszaje opóźnienie umysłowe, uszkodzenie oczu, śmierć Różyczka opóźnienie umysłowe, uszkodzenie oczu, głuchota, wady wrodzone Syfilis opóźnienie umysłowe, poronienie, ślepota, głuchota, śmierć Toksoplazmoza anomalie rozwoju głowy i mózgu, opóźnienie umysłowe

Teratogeny – zagrożenia środowiskowe Możliwy skutek Ołów Poronienie, anemia, opóźnienie umysłowe Rtęć Anomalie rozwoju głowy i mózgu, brak koordynacji motorycznej, opóźnienie umysłowe, PCV Zahamowanie wzrostu Promieniowanie Białaczka, anomalie rozwoju głowy i ciała, rak, zmiany genetyczne, poronienie, urodzenie martwego dziecka

W łonie matki – wstrząsy, obroty i salta

W łonie matki – wstrząsy, obroty i salta Płód obija się o ściany macicy i jest podrzucany jak ziarnko w grzechotce Badania ultrasonograficzne pokazują, że płód porusza się już pod koniec pierwszego trymestru ciąży Początkowo unosi się w wodach płodowych równie często z głową skierowaną w dół jak i w górę, lecz po ok. połowie ciąży coraz częściej skierowany głową w dół Najprawdopodobniej nieustannie odczuwa wszelkie zmiany swej pozycji Każdy ruch i dotykanie ścianek macicy płód czuje doskonale gdyż jego zmysł równowagi i dotyku funkcjonuje bardzo dobrze Płód żywo poroniony w trzecim miesiącu ciąży reaguje odruchowo na dotknięcie włosem w okolicy ust, u wcześniaka urodzonego trzy miesiące przed terminem na podobny bodziec wrażliwa jest i reaguje cała powierzchnia ciała

W łonie matki - smak

W łonie matki – smak Najbardziej bezpośrednim elementem środowiska życiowego płodu są wody płodowe Oprócz wody w skład wód płodowych wchodzą: mocz płodu, sól, cukry, kwasy tłuszczowe i cholesterol. Dorosły, zanurzony w takim środowisku, odczuwałby kombinację wszystkich 4 smaków: słodkiego, kwaśnego, słonego i gorzkiego z dominacją poszczególnych smaków w różnych okresach. Podobnie płód – ma już bowiem liczne kubki smakowe. Szczególne upodobanie płód wykazuje do słodyczy.

W łonie matki – smak W latach 30-tych na uniwersytecie we Frankfurcie lekarz DeSnoo opracował dla kobiet mających nadmierną ilość wód płodowych eksperymentalną terapię, która stosował w końcowym okresie ciąży. Polegała ona na wstrzyknięciu do płynu owodniowego roztworu sacharyny w takiej ilości, która czyniła wody słodszymi od normalnie posłodzonej kawy. Lekarz miał nadzieję, że słodycz wód zmusi płód do połykania przez płód nadmiaru wód. W celu sprawdzenia tej hipotezy wstrzykiwał wraz z sacharyną specjalnie dobrany barwnik, taki który po spożyciu przez płód pojawia się w moczu matki: z żołądka płodu przechodzi do jego krwi, stamtąd poprzez łożysko do krwi matki, a następnie przez nerki dostaje się do moczu. Gdy wstrzykiwano sam barwnik w moczu matki pojawiała się niewielka ilość barwnika, co było zgodne z przewidywaniem, bo płód tak czy inaczej wypija nieco wód.

W łonie matki – smak Natomiast po wstrzyknięciu sacharyny stwierdzono w moczu znacznie więcej barwnika, co wskazywał, że istotnie płód połykał nieco więcej wód. Obwód brzucha matek zmniejszył się. Wyjątek stanowiła kobieta, u której dziecka po porodzie stwierdzono niedrożność przełyku. Musiało mu to uniemożliwiać połykanie czegokolwiek także w życiu płodowym. Był to pośredni dowód na to, że inne płody rzeczywiście piły wody płodowe. Ostatecznie metoda wstrzykiwania sacharyny okazał się nieskuteczna jako metoda terapeutyczna. Jeden z powodów zaniechania terapii – podobnie jak u dorosłych i płody po niedługim czasie wydawały się przesycone nadmierną słodyczą.

W łonie matki - świat dźwięków

W łonie matki – świat dźwięków Można spodziewać się, że łonie nie jest tak spokojnie jak wskazują obiegowe opinie. W pobliżu macicy znajduje się kilka hałaśliwych organów – pomp anatomicznych, które nieustannie burczą i bulgoczą: jelita, serce i płuca. Za każdym razem gdy kobieta przemówi, jej głos wędruje przez płuca ku dołowi z równą siłą tej z którą wydostaje się na zewnątrz. Nawet jeżeli matka mówi cicho to każde wypowiedziane przez nią słowo jest niemalże wykrzykiwane do ucha jej dziecka. Co słyszy płód? Badania dowodzą, że płód ma zdolność słyszenia tylko w ostatnim trymestrze ciąży. Co z biciem serca matki? Nie wywiera on piętna na życiu płodu, dziecka i potem dorosłego. Nieustanne bicie serca nie przyciąga uwagi płodu. Co z głosem matki? Głos kobiecy słyszany we wnętrzu ciała mówiącej na tyle różni się od swego normalnego brzmienia, że noworodek nie jest w stanie rozpoznać głosu matki jako tego samego, którego słuchał jako płód. Jednak jakaś cech mowy –może rytm- zachowuje się w pamięci.

W łonie matki – świat dźwięków Co z biciem serca matki? Bicie serca matki jest tak wyraźne, że wielu ludzi sądzi, że odciska niezatarte piętno na psychice płodu, dziecka i wreszcie człowieka dorosłego. Prawda jest jednak inna. W niektórych okolicznościach odgłos bijącego serca wpływa na zachowanie noworodka, lecz w tych samych warunkach podobnie działają kołysanki, rozmowa i inne dźwięki zupełnie nie przypominające bicia serca. Rytmiczne dźwięki uspokajające noworodka działają nań tak samo, niezależnie od tego czy są znacznie szybsze, czy wolniejsze niż bicie serca matki. Bardziej prawdopodobne jest, że płód prawie nigdy nie zauważa odgłosu bicia serca, że jest do niego tak przyzwyczajony, jak dorośli przyzwyczajają się do cichej muzyki sączącej się z głośników w sklepach czy restauracjach. Przyzwyczajenie to – habituacja – wymaga funkcjonowania tylko najbardziej elementarnych części układu nerwowego. Zatem łatwo mieści się w zakresie możliwości bardziej dojrzałego płodu.

W łonie matki – świat dźwięków Co z głosem matki? Anthony DeCasper i Melanie Spence z University of North Carolina w Greensboro przeprowadzili eksperyment. Poprosili oni 16 kobiet, by przez ostatnich 5,6 tygodni trwania ciąży dwa razy dziennie czytały na głos pewne opowiadanie. Trzydniowym noworodkom pozwolono na dokonanie wyboru między tym a innym opowiadaniem odtwarzanym przez głośnik. Wyboru dokonywały poprzez różnicowanie siły z jaką ssały smoczek. 13 z 16 noworodków wybrało opowiadanie, które ich matki czytały będąc w ciąży. Płód tak często słyszy głos matki, że gdy się urodzi jest z nim oswojony. Po narodzeniu brzmi on inaczej, ale jego melodia i rytm pozostają niezmienione. Dlatego noworodek rozpoznaje głos matki na długo zanim nauczy się rozpoznawać głos ojca.

W łonie matki – emocje i stres

W łonie matki – emocje i stres Eksperyment Shaw, Wheeler, Morgan (1970) nad wpływem stresu emocjonalnego na płód: Przebadali 150 żon żołnierzy Wszystkie spodziewały się pierwszego dziecka Każda z nich w połowie ciąży wypełniała kwestionariusz oceniający poziom niepokoju Okazało się że podwyższone wyniki w tym kwestionariuszu oznaczały: Niższą wagę noworodka tylko nieco częściej, niż można byłoby oczekiwać na podstawie rozkładu losowego Ogólnie rzecz biorąc, okazało się, że poziom niepokoju pozwolił w przybliżeniu przewidzieć wagę dziecka w 6% przypadków Trzeba zaznaczyc, że kwestionariusze badające poziom niepokoju nie są zbyt rzetelne i mimo wyniku wskazującego że na podstawie poziomu niepokoju można przewidzieć wagę noworodka – nie można obronić tezy, że sam tylko stres emocjonalny wpływa na płód. Wśród ludzi można bowiem zaobserwować następująca prawidłowość: Im wyższy jest poziom niepokoju, tym silniej zaznacza się tendencja do picia i palenia a jak się okazuje i palenie i picie same w sobie okazująsie powodować zmniejszenie wagi urodzeniowej noworodka. Choć ponad 40 prac donosi o wykryciu związku między niepokojem przeżywanym przez matkę oczekującą dziecka a stanem zdrowia noworodka w chwili urodzenia lub braku takiego związku, to niemal wszystkie one pomijają wpływ palenia i picia przez owe kobiety.

W łonie matki – alkohol, nikotyna, niedotlenienie i stres

W łonie matki – alkohol i stres Ze wszystkich rodzajów stresorów tylko dwa zostały przebadane na tyle dokładnie, że można na ich temat wyciągać uogólnione wnioski na temat ich rzeczywistego wpływu na rozwój i samopoczucie płodu. To alkohol i nikotyna. W ciągu kilku minut po spożyciu alkoholu przez matkę ciężarną przedostaje się on do krwiobiegu matki, niemal natychmiast przechodzi przez łożysko i pojawia się we krwi płodu Spożyty przez matkę alkohol przedostaje się w niewielkiej ilości do wód płodowych, które jak wiadomo, płód połyka. Alkohol pojawia się w wodach płodowych później niż we krwi matki, ale pozostaje w nich dłużej Mniej więcej pół godziny po tym jego stężenie osiąga maksimum we krwi matki, podobne maksimum osiąga ono we krwi płodu Około połowy krwi matki płynie do jej mózgu, trafia tam więc około połowy zawartego we krwi alkoholu, u płodu proporcja ta jest jeszcze większa Zatem gdy upija się matka, upija ona także dziecko, które nosi ona w swoim łonie

W łonie matki – palenie i stres Zaciągnięcie się przez kobietę dymem z papierosa powoduje wprowadzenie do płuc podobnej ilości tlenku węgla jak podczas wdechu gazów wydobywających się z rury wydechowej Wypalając jednego tylko papierosa wprowadza ona do organizmu jedną dziesiątą część śmiertelnej dawki nikotyny, znaczną część cyjanku oraz innych substancji chemicznych, z których większość jest szkodliwa, jeśli nie wręcz trująca Tlenek węgla z wypalonej w ciągu dnia choćby tylko połowy paczki papierosów zmniejsza o od 1/3 do ½ ilość tlenu normalnie dostarczanego komórkom, podczas gdy układ nerwowy pobudzany jest sztucznie przez nikotynę Organizm dorosłego jest dostatecznie silny i stabilny, by – do pewnego stopnia przynajmniej – wytrzymać takie zaburzenia fizjologiczne Ale organizm płodu dopiero się rozwija i ta sama ilość nikotyny, która stymuluje układ nerwowy człowieka dorosłego, może obniżyć aktywność płodu Dlatego gdy matka zapala papierosa płód zaczyna „mniej” oddychać Palenie wpływa także na zahamowanie wzrostu płodu

W łonie matki – niedotlenienie i stres Duże wysokości nad poziomem morza: stężenie tlenu w powietrzu jest z naturalnych przyczyn zmniejszone. Gdy nie zaaklimatyzowany dorosły wespnie się na szczyt wysokiej góry, będzie prawdopodobnie odczuwał skutki niedotlenienia, w postaci ostrej choroby wysokościowej. Jej objawami są: ból głowy, osłabienie, drażliwość, trudności w koncentracji uwagi, bezsenność. Kobiety żyjące na dużych wysokościach kompensują niską zawartość tlenu w powietrzu, wytwarzając szczególnie duże łożyska – wówczas choć we krwi matki jest mniej tlenu, który może zostać przekazany do krwi płodu, przynajmniej jest on przekazywany bardziej wydajnie. Nie pozwala to jednak na całkowicie skompensowanie niedoboru tlenu we krwi.

W łonie matki – niedotlenienie i stres Badania Saco-Pollitt porównujące dzieci peruwiańskich urodzonych w Andach n wysokości 4200 m n.p.m. z dziećmi urodzonymi niemal na poziomie morza w Limie (przy uwzględnieniu wykształcenia i pochodzenia społecznego rodziców, zawodu ojca i in. Zmiennych) pokazały, że dzieci urodzone w Andach: Ważyły mniej, Miały słabsze napięcie mięśniowe, Poruszały się mniej i gwałtowniej, Słabiej się koncentrowały Więcej płakały – zatem zachowywały się jak cierpiący na ostre niedotlenienie dorośli Istniją też pośrednie dowody na to, że niedotlenione płody, podobnie jak niedotlenieni dorośli, cierpią na bóle głowy

Jestem gotowy!

Ocena funkcji noworodka – Skala Apgar Skala Virginii Apgar (1953) Appearance Zabarwienie skóry 0 1 2 Puls Czynność serca Grimace Odruchy Activity Napięcie mięśniowe Respiration Czynność oddychania Skala ocen: 7 -10 Dobry stan 4 – 6 Średni stan (tlen) 0 - 3 Ciężki stan – konieczne wspomaganie akcji oddechowej

Odruchy wspólne dla noworodka i dorosłego Odruchy noworodka Odruchy wspólne dla noworodka i dorosłego Mruganie zamykanie powiek przy próbie dotknięcia rogówki Odruch źrenicowy zwężanie się źrenicy pod wpływem światła Ssania Połykania Wydalania moczu i kału Odruch kolanowy Stuknięcie w ścięgno, poniżej rzepki pod kolanem powoduje szybki wyprost kolana Występujące tylko u noworodka i/lub niemowlęcia a zanikające lub patologiczne u człowieka dorosłego Odruch Babińskiego unoszenie dużego palca przy podrażnieniu stóp Odruch toniczno-szyjny wraz z odwróceniem głowy wyprostowują się kończyny po tej samej stronie, a kurczą po przeciwnej Odruch Moro unoszenie kończyn i przyciąganie ich do ciała w geście obejmowania Odruch chwytny Zaciskanie dłoni na przedmiocie i mocne trzymanie, tak że można dziecko unieść w górę i oderwać od podłoża Odruch marszu automatycznego Przy dotknięciu stóp z podłożem dziecko wykonuje rytmiczne ruchy chodzenia Odruch poszukiwania piersi Dziecko odwraca głowę w tę stronę, po której dotkniemy jego policzka/okolic ust Odruchy występujące u noworodka można podzielić na dwie grupy: Wspólne dla noworodka i człowieka dorosłego Występujące tylko u noworodka i/lub niemowlęcia a zanikające lub patologiczne u człowieka dorosłego.

Tym, których nie udało się zanudzić polecam: Maurer, D., Maurer, Ch., (1994). Świat noworodka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN

Literatura Harwas-Napierała, B., Trempała, J. (2000). Psychologia rozwoju człowieka. Charakterystyka okresów życia człowieka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Vasta, R., Haith, M.M., Miller, S.A., (1995). Psychologia dziecka. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne. Maurer, D., Maurer, Ch., (1994). Świat noworodka. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN Turner, J.S., Helms, D.B., (1999). Rozwój człowieka. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne.