OLGA I ANDRZEJ MAŁKOWSCY

„Pamiętajcie, że nie ten jest wart człowiek, co przemyślał i przeżył, ale co zrobił dobrego na świecie”. Autor tych słów Andrzej Małkowski pozostawił po sobie, trwającą do dzisiaj, ideę polskiego skautingu. Kim był człowiek, który miał w sobie tak wielką wolę i chęć, by przekazywać ją kolejnym pokoleniom?

Młody społecznik ANDRZEJ JULIUSZ MAŁKOWSKI urodził się 31 października 1888 roku w miejscowości Trębki koło Kutna. Pochodził z rodziny ziemiańskiej o tradycjach patriotycznych. Ojciec Małkowskiego walczył w powstaniu styczniowym. Małkowski do szkół średnich uczęszczał w Warszawie, Krakowie, Tarnowie i Lwowie. W tym ostatnim miejscu, w 1906 roku, otrzymał świadectwo dojrzałości. W czasie nauki brał udział w akcjach skierowanych przeciwko zaborcom. W 1908 roku Małkowski rozpoczął studia na Wydziale Budowy Maszyn Politechniki Lwowskiej. Studiów jednak nie ukończył. Już w 1910 roku przeniósł się na Uniwersytet Jana Kazimierza. Od początku był społecznikiem. Zaangażował się w działalność towarzystwa gimnastycznego „Sokół”. Od marca 1909 był członkiem, a później instruktorem „Zarzewia”, Organizacji Armii Polskiej i Polskich Drużyn Strzeleckich.

Założyciel polskiego skautingu Od 1909 roku zaczęły do Polski docierać informacje o nowym ruchu wychowawczym, jakim był skauting. Małkowski otrzymał zadanie przetłumaczenia książki generała Roberta Baden-Powella „Scouting for boys”. Dość długo zwlekał z tłumaczeniem, jednak kiedy już się za nie zabrał, idea skautingu pochłonęła go całkowicie. Odnalazł w niej dodatkowe możliwości do prowadzenia działań niepodległościowych. Przekonał władze „Sokoła” do stworzenia w Polsce silnego ruchu skautowego.

Małkowski aktywnie działał W marcu 1911 roku poprowadził we Lwowie pierwszy kurs skautowy dla 200 uczestników. W tym samym miesiącu po raz pierwszy światło dzienne ujrzało redagowane przez Małkowskiego czasopismo harcerskie „Skaut”. Małkowski aktywnie działał w organizacji skautowej - był członkiem Naczelnej Rady Skautowej. Miał swój udział w tworzeniu prawa skautowego, które na jego wniosek zostało uzupełnione o wymóg abstynencji, zakazujący picia alkoholu i palenia tytoniu.

Olga i Andrzej Choroba przyszłej żony – Olgi Drahonowskiej – sprawiła, że narzeczeni wyjechali w 1913 roku do Zakopanego. Tam 19 czerwca 1913 roku odbył się pierwszy ślub skautowy - ślub Małkowskich. Stał się niemałym wydarzeniem – państwo młodzi w harcerskich mundurach, świadkowie także, wreszcie prowadzący ceremonię ksiądz również był harcerzem.

Pedagog, organizator, wzorowy harcerz Po powrocie do Zakopanego Małkowski poświęcił się pracy pedagogicznej i działalności harcerskiej. Wspólnie z żoną stworzyli jeden z najważniejszych i najciekawszych ośrodków harcerskich w kraju. Małkowski był drużynowym I Zakopiańskiej Drużyny Harcerzy im. ks. J. Poniatowskiego. Do drużyny tej należał m.in. Adam Żeromski, syn pisarza Stefana Żeromskiego.

W szeregach Legionów Polskich W chwili wybuchu I wojny światowej wstąpił do Legionów Polskich. W czasie służby był m.in. wysłannikiem Józefa Piłsudskiego do Romana Dmowskiego. Pod kryptonimem „Termopile” prowadził akcję stworzenia tatrzańskiego gniazda oporu przeciwko zaborcom. Efektem tych działań miał być zalążek niepodległej Polski – Rzeczpospolita Podhalańska. Przypadkowe odkrycie broni, gromadzonej przez organizację w grotach skalnych pod Nosalem sprawiło, że 25 lutego 1915 roku Małkowscy w pośpiechu opuścili Zakopane.

W mundurze na emigracji Droga ich emigracji wiodła przez Austrię, Szwajcarię i Francję, aż do Anglii, gdzie Małkowski starał się przyjęcie do wojska. Mimo poparcia Baden-Powella otrzymał odmowę. Jesienią 1915 roku, dzięki zaproszeniu Polonii amerykańskiej, znalazł się w Stanach Zjednoczonych i tam jako Skautmistrz Naczelny Związku Sokołów Polskich w Ameryce zaczął rozbudowywać skauting i zakładać polskie drużyny skautowe. W trakcie pobytu w Stanach Zjednoczonych na świat przyszedł syn Małkowskiego – Lutek Andrzej.

Żołnierz Hallera Wreszcie Małkowski trafił do oddziałów generała Józefa Hallera, który skierował Małkowskiego wraz z porucznikiem Rudlickim do Odessy. Mieli oni zapobiec mieszaniu się Polaków w wewnętrzne sprawy Rosji i załatwić sprawę szybkiej ewakuacji Polaków. W nocy z 15 na 16 stycznia 1919 roku statek „Chaouia”, którym płynęli z Marsylii, natknął się na zabłąkaną minę i zatonął koło Messyny. Spośród ponad 700 pasażerów uratowało się tylko kilkanaście osób, wśród których Małkowskiego nie było. W przekazach pojawiła się informacja, że odstąpił komuś swój pas ratunkowy.

Pamięć o Andrzeju Małkowskim Działalność Małkowskiego została zauważona i doceniona. Został odznaczony brytyjskimi medalami: „Za wojnę 1914-1918”, „Za Wielką Wojnę za Cywilizację 1914-1919”, Krzyżem Niepodległości (pośmiertnie – 31 XII 1930), Medalem Pamiątkowym „Za Wojnę 1918-1921”, skautowym angielskim złotym medalem, Pośmiertnie - tytuł Honorowego Harcerza Rzeczypospolitej, Pamięć o Andrzeju Małkowskim jest wciąż żywa. Rok 2008 został ogłoszony rokiem Małkowskich. Wiele drużyn harcerskich nosi imię pierwszego skauta.

SZARE SZEREGI

Harcerstwo w czasie II wojny światowej Wybuch II wojny światowej postawił przed harcerstwem nowe zadania. Już w czasie kampanii wrześniowej harcerze i harcerki podjęli służbę w obronie kraju. Pokolenie wychowane w II RP, zmuszone do zdania egzaminu z patriotyzmu, uczyniło to celująco. Czasem była to służba na pierwszej linii, częściej jednak służba cywilna. W obliczu realiów wojennych harcerstwo musiało działać, lecz forma jego działalności uległa diametralnej zmianie.

I iść będziemy w Polskę Szarymi Szeregami I będzie Bóg nad nami, i będzie Naród z nami. I będziem iść jak hymny wskroś miast, wskroś wsi, polami I będziem równać w prawo Szarymi Szeregami.

Początki Szarych Szeregów Już 27 września 1939 roku w oblężonej Warszawie spotkali się członkowie Rady Naczelnej Związku Harcerstwa Polskiego, którzy podjęli decyzję o przejściu do  konspiracji. W związku z nieobecnością w kraju ówczesnych formalnych władz Związku Harcerstwa Polskiego, wyłonione zostały nowe władze w składzie: ks. hm RP Jan Mauersberger - p.o. przewodniczącego ZHP, Wanda Opęchowska – wiceprzewodnicząca, hm Antoni Olbromski - sekretarz generalny, hm RP Maria Wocalewska - delegatka Naczelniczki Harcerek, hm Florian Marciniak - Naczelnik Harcerzy.

Struktura Szarych Szeregów Konspiracyjne harcerstwo dzieliło się na Organizację Harcerek i Organizację Harcerzy.  Wszystkim znana nazwa – SZARE SZEREGI - początkowo dotyczyła tylko Organizacji Harcerzy, dopiero z czasem została przyjęta przez całą organizację. Na czele organizacji stał Naczelnik z Główną Kwaterą. Pierwszym naczelnikiem został Florian Marciniak - ps. Nowak. Funkcję sprawował do momentu aresztowania przez Gestapo  6 maja 1943 roku. Jego następcą został Stanisław Broniewski - ps. Orsza, pełniący funkcję do 3 października 1944 roku. Ostatnim naczelnikiem Szarych Szeregów był Leon Marszałek, który 17 stycznia 1945 roku wydał rozkaz o rozwiązaniu Szarych Szeregów.

hufce – „roje”, drużyny – „rodziny”, Schemat organizacyjny wyglądał tak samo jak przed wojną, jednak poszczególne jednostki przyjęły nazwy konspiracyjne. Główna Kwatera funkcjonowała pod kryptonimem „Pasieka”, chorągwie – „ule”, hufce – „roje”, drużyny – „rodziny”, a zastępy określano jako – „pszczoły”. W szczytowym momencie pod Komendę Główną podlegało 20 chorągwi. Stanisław Broniewski ps. Orsza Szare Szeregi współpracowały z Delegaturą, Rządem Polskim na Emigracji oraz Komendą Główną Armii Krajowej. Jako organizacja, nigdy nie straciły swojej suwerenności.

Program Szarych Szeregów Członków Szarych Szeregów obowiązywały zasady zawarte w przedwojennym Prawie i Przyrzeczeniu Harcerskim. W związku z nietypową sytuacją, w jakiej przyszło działać tym młodym ludziom, do roty przyrzeczenia dodano następujące słowa: „Ślubuję na Twoje ręce pełnić służbę w Szarych Szeregach, tajemnic organizacyjnych dochować, do rozkazów służbowych się stosować, nie cofnąć się przed ofiarą życia”.

W obliczu nowych zadań władze konspiracyjnego harcerstwa postanowiły, że podstawowym i głównym celem będzie wychowanie poprzez walkę. Początkowo, ze względu na wymogi konspiracji, do Organizacji Harcerzy przyjmowano młodzież powyżej 17 roku życia. Jednak z czasem pojawiła się konieczność stworzenia programu dla młodszych chłopców, którzy garnęli się do walki.  W listopadzie 1942 roku wyodrębniono w Szarych Szeregach trzy piony: Zawiszacy (12-15 lat), Szkoły Bojowe (15-17 lat), Grupy Szturmowe (powyżej 18 roku życia).

Jak wspomina Stanisław Broniewski: „Program każdego z trzech wymienionych szczebli wieku borykał się z tymi samymi zagadnieniami. Jak żyć dziś – w niewoli, jak przysposabiać się do życia jutro – w okresie walki jawnej, jak to się mówiło przełomu, jak wreszcie przysposabiać  się do życia pojutrze – do odbudowy uwolnionej Polski. „Dziś”, „jutro” i „pojutrze” to kryptonim dla klucza do programu Szarych Szeregów”.

Zawiszacy Najmłodsi chłopcy odsuwani byli od walki. W trakcie zbiórek i spotkań przygotowywano ich do pełnienia służby łącznościowej, co miało być ich zadaniem na „jutro”. Nauka na tajnych kompletach miała być ich wkładem w „pojutrze”.

Szkoły Bojowe Chłopcy angażowani do walki z okupantem, ale bez użycia broni. Do ich zadań należał głównie Mały Sabotaż, czyli działania mające wzmocnić psychicznie Polaków. Prowadzone były w ramach akcji „Wawer – Palmiry”. Organizacja powstała na przełomie lat 1940-1941 z inicjatywy Aleksandra Kamińskiego. Zadania Szkół Bojowych są nam doskonale znane, dzięki „Kamieniom na szaniec”.

Zadania Szkół Bojowych ściąganie hitlerowskich flag,  malowanie na murach napisów ośmieszających Niemców,  rysowanie znaku Polski Walczącej (najsłynniejszą namalował Rudy na Pomniku Lotnika), akcja kinowa mająca zniechęcić Polaków do kina, w którym Niemcy puszczali filmy propagandowe, wybijanie szyb w zakładach fotograficznych, w których pojawiły się zdjęcia niemieckich oficerów, organizowanie audycji radiowych, puszczanych przez niemieckie szczekaczki, stemplowanie gazet polskimi hasłami.

Akcja „N” Akcja „N” - czyli akcja propagandowa skierowana do Niemców, polegająca na podrzucaniu dywersyjnych ulotek i gazetek, również była tworzona przez chłopców ze Szkół Bojowych. Była to jedna z trudniejszych akcji młodej polskiej konspiracji w okresie II wojny światowej. Harcerze brali udział również w Akcji „WISS” (Wywiad - Informacja Szarych Szeregów), polegającej na obserwacji wojsk niemieckich i ich ruchów. Mając na uwadze „jutro” - chłopcy przechodzili szkolenie bojowe, a z myślą o „pojutrze” - uczęszczali na tajne komplety.

Grupy Szturmowe GRUPY SZTURMOWE podporządkowane były Kedywowi, czyli Kierownictwu Dywersji AK. Najstarsi członkowie Szarych Szeregów dopuszczeni byli do walki z bronią w ręku. Do „jutra” członkowie Grup Szturmowych przygotowywali się w szkołach podchorążych, na szkoleniach motorowych czy saperskich. Oprócz szkoleń militarnych dbano o „pojutrze”, dlatego większość młodych ludzi studiowała na tajnych kompletach. Prowadzono również kursy podharcmistrzowskie i harcmistrzowskie w ramach „Szkoły za lasem”.

Najważniejsze akcje Grup Szturmowych Akcja pod Arsenałem – 26 marca 1943 roku odbicie 25 więźniów przewożonych z siedziby Gestapo na Pawiak. Wśród odbitych był Janek Bytnar „Rudy”, Akcja pod Celestynowem – w nocy z 20 na 21 maja 1943 roku odbicie więźniów z transportu do Oświęcimia, Akcja „Taśma” – w Sieczychach  20 sierpnia 1943 roku miała miejsce likwidacja strażnic granicznych, w tej akcji zginął Tadeusz Zawadzki „Zośka”, Zamach na Kutscherę – przeprowadzony 1 lutego 1944 roku.

Organizacja Harcerek W czasie okupacji Organizacja Harcerek funkcjonowała pod kryptonimami „Związek Koniczyn” (lata 1940 - 1943), a potem „Bądź Gotów” (lata 1943 - 1945). Całością spraw organizacyjnych kierowała dr hm Józefina Łapińska – Komendantka Pogotowia Harcerskiego. Organizacja Harcerek współpracowała z jawnie działającymi organizacjami społecznymi, takimi jak: Polski Czerwony Krzyż czy Rada Główna Opiekuńcza. Oprócz przygotowania do służby wojskowej (przeszkolenie do służby sanitarnej i łącznościowej) pamiętano o pracy wychowawczej.

I będziem trwać kamieniem Wzdłuż dróg – drogowskazami, I wieść będziemy młodych Szarymi Szeregami.